باستى بايانداماشى ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ك.ءو. تورلانبايەۆا قازاقستانداعى يسلامنىڭ تارالۋى مەن ءرولى جانە ونىڭ باستى كەزەڭدەرىن تالداي وتىرىپ، جالپى قازاق قوعامىنداعى يسلام ءدىنىنىڭ الاتىن ورنىنا عىلىمي تۇرعىدان پايىمداۋ جاسادى.
ينستيتۋتتىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ق.ز. وسكەنباي XIII ع. اياعى–XIV ع. باسىنداعى جوشى ۇلىسىنداعى يسلامداندىرۋ ماسەلەسىن بايانداۋ بارىسىندا بەركە مەن وزبەك حانداردىڭ يسلامدى قابىلداۋى، ودان ءارى موڭگۋ-تەمىر، تۇدا تۇسىندا تەرەڭدەي ەنىپ، توقتا حاننىڭ رەسمي قابىلداۋىن ال-مۋفاددال سەكىلدى اراب دەرەككوزدەرى نەگىزىندە باياندادى. سونداي-اق سول داۋىردەگى يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىندا كەڭىنەن تارالۋىن ولاردىڭ ءوز تيىن اقشالارىندا – كۇمىس ديرحەمدەرىندە دە حان ەسىمىنىڭ مۇسىلماندىق تيتۋلدى بىلدىرەتىن سۇلتاندىق جانە لاقاپ اتىمەن (گيياس اد-دين) قوسا بەرىلەتىندىگىنەن دە بايقاۋعا بولاتىندىعىن ايتتى. وزبەك حان بيلىك ەتكەن جىلدارىندا جوشى ۇلىسىندا يسلام مەملەكەتتتىك مارتەبەگە يە بولىپ، مۇسىلماندىق كەڭىنەن ورىستەدى.
[caption id="attachment_9934" align="alignright" width="448"]
دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسقان عالىمدار[/caption]
ارىپتەستەرىنىڭ ويىن جالعاستىرعان ينستيتۋتتىڭ عالىم حاتشىسى، PhD دوكتور ا.پ. ەرمۇحامەدوۆا XI-XII عع. ۇلى سەلجۇقتار داۋىرىندەگى مەدرەسەلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە مەدرەسە-نيزاميالاردىڭ قىزمەتى، مىندەتى مەن ەرەكشەلىكتەرىن سارالاي كەلە، ونىڭ نەگىزىن سالعان ابۋ الي ال-حاسان يبن الي يبن يسحاك ات-تۋسي (1017/18-1092)، تاريحتا نيزام ال-مۇلك ەسىمىمەن تانىلعان سەلجۇق ءۆيزيرىنىڭ جانە وقىتۋشىلارى مەن شاكىرتتەرىنىڭ ءسۋنيزمدى دامىتۋداعى رولىنە توقتالدى. مەدرەسە-نيزاميالاردىڭ قىزمەتىندەگى مىنا ەرەكشەلىكتەردى اتاپ ءوتۋ قاجەت سەكىلدى. بۇل وقۋ ورنىندا، ەڭ الدىمەن، ونىڭ نەگىزىنىڭ قالانۋىندا مەملەكەتتىك بيۋدجەت قولدانىلدى؛ قارجىلاندىرۋدىڭ 3 ءتۇرى – ۆاكۋف، جەكە تۇلعا جانە مەملەكەتتىك قولداۋ ءجۇردى؛ مەدرەسە سىنىپتار، مەشىت، كىتاپحانا، جاتاقحانا، اسحانا، مونشا، بازار، ت.س.س. تۇتاس كەشەندىك سيپاتتا بولعان؛ تىڭداۋشىلار شاكىرتاقى، ال وقىتۋشى ەڭبەكاقى الدى؛ تىڭداۋشىلار تەگىن ءبىلىم الىپ، جاتاقحانا، ازىق-تۇلىك جانە كيىممەن قامتاماسىز ەتىلگەن؛ ەڭ ۇزدىك تىڭداۋشىلاردان وقىتۋشىنىڭ اسسيسەنتى تاڭدالدى (لانكاستەرلىك جۇيە)؛ وقىتۋشى مەن ءپاندى تاڭداۋ مۇمكىندىگى؛ سىرتتان وقىتۋشى شاقىرتۋ جۇيەسى؛ وتە باي كىتاپحانا قورىنىڭ بولۋى سول داۋىردەگى وزىق عىلىمي ويلارمەن ەرتە تانىسىپ، پىكىر تالاستىڭ ءجيى وتكىزىلۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزعان؛ ساباقتار ءدارىس، ءتۇسىندىرۋ جانە پىكىر سايىسى تۇرىندە وتكىلىدى؛ ءدىني پاندەر مەن قاتار ءدۇنياۋي ءبىلىم (سۆەتتىك) پاندەر دە وقىتىلىپ؛ ديپلومدار بەرىلدى.
ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ عىلىمي ىستەر جونىندەگى ورىنباسارى، ت.ع.ك. ن.ءا. اتىعايەۆ وتاندىق تاريحنامادا يسلامنىڭ زەرتتەلۋ دەڭگەيىن ايتا كەلە، XV-XVII عع. قازاق حاندىعىندا يسلامنىڭ تارالۋى مەن دامۋى ماسەلەسىن زەرتتەۋدەگى اگيوگرافيالىق شىعارمالاردىڭ، ياعني اۋليەلەردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە ارنالعان ءدىني ادەبيەتتەردىڭ، ماڭىزى مەن مانىنە، ولاردىڭ ءدىندى ناسيحاتتاۋدا الاتىن ورنىنا ساراپتامالىق تۇرعىدان باعا بەردى.
سوناۋ عاسىرلاردان بەرى تامىرلانىپ، حالىقتىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ قازاق جەرىندە جۇرگىزىلگەن وتارلاۋ، ورىستاندىرۋ ساياساتى نەگىزىندە يسلام دىنىنە كورسەتىلگەن قىسىم مەن شوقىندىرۋ ماسەلەلەرىنىڭ شيەلەنىستى جاعدايدا جۇرگىزىلگەندىگىن بايانداعان ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، ت.ع.د. س.و. سماعۇلوۆا، ءدىن ماسەلەسىنە قاتىستى ءحىح ع. سوڭى – حح ع. باسىندا تۋىنداعىن ۇلت زيالىلارىنىڭ پىكىرلەرى مەن تۇجىرىمدارىن سارالاپ، دىنگە دەگەن قوعامدىق كوزقاراستاردى، كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسقان ءدىني احۋالعا سيپاتتاما جاساي كەلە، قازىرگى تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى قازاقستانداعى ورىن العان كۇردەلى ساياسي-ەكونوميكالىق جاڭارۋلار مەن وزگەرۋلەر اعىمىندا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىن حالقىمىزدىڭ رۋحاني ءومىرى مەن ءدىني كوزقاراستارى دا جاڭا سيپاتتا تولىعىپ قانا قويماي، ەندى ءبىر جاعىنان ءارالۋان باعىتتار بويىنشا دامىپ، بۇگىنگى كوپتەگەن ەتنيكالىق توپتار مەن ءتۇرلى دىندەردى ۇستاناتىن زايىرلى قازاقستان قوعامىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرعاندىعىنا توقتالدى. سونداي-اق ءسوز سوڭىندا، بۇگىنگى قازاقستاندىق قوعامدا، اسىرەسە الەۋمەتتىك-ساياسي ءومىردىڭ كوپتەگەن سالاسىندا ءدىننىڭ اسەرى كۇشەيىپ، ءدىني ءبىلىم سالاسى دامىپ، ونىڭ قارجى جانە ماتەريالدىق بازاسى نىعايۋىنا قاراماستان رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ىقپالى ارتىپ، وزگە اعىمداردىڭ دا تەز ءورىس الىپ وتىرعاندىعىن؛ سىرتتان كەلگەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قازاقستانداعى ميسسيونەرلىك جانە ناسيحاتتاۋ ارەكەتتەرى جاندانا تۇسكەن شاقتا قوعامتانۋشىلاردىڭ اتقارار مىندەتىنىڭ ارتا تۇسەتىندىگىن دە ايتىپ ءوتتى
«دوڭگەلەك ۇستەل» بارىسىندا ءسوز العان عىلىمي قىزمەتكەر قاناي ومىربەكتىڭ «قىتايداعى قازاقتاردىڭ 1950 جىلدارعا دەيىنگى مەدرەسەلەرى» اتتى بايانداماسىن قاتىسۋشىلار قىزىعۋشىلىقپەن تىڭدادى. بايانداماشى قىتايداعى قازاق مەدرەسەلەردىڭ تاريحى ءحىح ع. باسىنان باستالىپ حح عاسىردىڭ 50-60-شى جج. دەيىن بالا وقىتقاندىعىن ناقتىلى مالىمەتتەر نەگىزىندە جەتكىزدى. مىسالعا، قىتايداعى العاشقى قازاقتاردىڭ مەدرەسەسى كەرەي يناشى اتالعان مۇحاممەد مۋحمين جاعىنان 1835 جىلى قىران وزەنى بويىندا اشىلىپ، جىلىنا 20-30 بالادان وقىتقان. شەتتەگى قازاقتاردىڭ مەدرەسەلەرىنىڭ جۇمىس ىستەۋىنە سول زامانادا بيلىك ۇستاعان قوجامجار تورە، ءمايىت ۇلى جۋانعان بي، كوكەن ۇلى جۇرتباي بيلەرمەن قاتار تانىمال اقىندار اقىت ءۇلىمجى ۇلى، ءشىلبى كومەكۇلدارى دا ۇلەس قوسقان.
سونداي-اق كەڭەس بيلىگى ورناعاننان كەيىن شەكارا اسقان، كەزىندە الاش قايراتكەرلەرى ا. بايتۇرسىن ۇلى، م. دۋلاتوۆپەن ۇزەڭگىلەس بولعان سەيىتقازى نۇرتايەۆ جانە رايىمجان مارسەكوۆ، زيات شاكارىم ۇلى، ءانۋار قالبانوۆ، عازيز نۇرمۇحامبەت ۇلى قاتارلى ۇلت زيالىلارى دا مەدرەسەلەردىڭ جۇمىسىنا بارىنشا اتسالىسقان. اسىرەسە، زيات شاكارىم ۇلىنىڭ 1931 جىلدان سونداعى مەدرەسە ىستەرىنە كەڭىنەن ارالاسۋى قازاقتىڭ ۇلى عۇلاما اقىنى اباي مەن ونىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى شاكارىم قۇدايبەردىنىڭ مۇرالارى مەن وزىق ويلارىنىڭ كەڭىنەن تارالۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتكەندىگىن اسەرلى جەتكىزدى.
بايانداماشى ءسوز سوڭىندا ءحىح ع. باسى-حح ع. ورتاسىنا دەيىنگى ارالىقتا جۇڭگو قازاقتارى اراسىندا كەڭىنەن تارالىپ، جۇمىس ىستەگەن مەدرەسەلەردىڭ سول تۇستاعى جالپى يسلام دۇنيەسىمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ، ونداعى يسلام ءدىنىنىڭ كەڭ قانات جايۋىنا، سونداي-اق قازاقتاردىڭ رۋحاني وسۋىنە دانەكەرشى بولىپ قانا قويماي، كەيىنگى جاڭاشا وقۋ-اعارتۋ ورىندارى - مەكتەپتەردىڭ نەگىزى بولىپ جالعاستىعىن تاپقاندىعىن ايتىپ ءوتتى.
ءزيرابۇبى تولەنوۆا،
ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى
تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ
جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
