باتىل شەشىم
سايات باتپەنوۆ، نۇر-سۇلتان قالالىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى، نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ ترياتلون فەدەراسياسىنىڭ باس حاتشىسى:
– 2018 جىلى ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعىن تۇركىستان قالاسىنا كوشىرۋ جانە ءوڭىردى تۇركىستان وبلىسى دەپ قايتا اتاۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. بۇل تاريحي شەشىم ەلىمىز ءۇشىن ەرەكشە تولعانىسپەن قابىلدانعان بولاتىن. سەبەبى تۇركىستان مەملەكەتىمىزدىڭ رۋحاني استاناسى، تۇركى دۇنيەسىنىڭ مادەني ورتالىعى بولىپ سانالادى.
بۇل شەشىم ءوز كەزەگىندە وتە ورىندى دەپ بىلەمىن. بىرىنشىدەن، شىمكەنت قالاسى وتكەن بەس جىلدىق ۋاقىتتا ءوزىنىڭ رەسپۋبليكالىق ماڭىزداعى شاھار اتانا الاتىندىعىن دالەلدەدى. وعان قالاداعى حالىق سانى، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك دامۋ تەندەنسياسى جانە سول سىندى بىرنەشە العى شارت سەبەپ بولا الادى.
ەكىنشىدەن، وبلىس اۋماعىنداعى اۋداندارعا جاڭا تىنىس بەردى. ەندىگى كەزەكتە ولار دامۋعا جاڭا دەم الىپ، ىلگەرى جىلجۋعا مۇمكىندىكتەر تۋدى. ءبىر جىل ىشىندە وبلىستا جاڭا بەس اۋداننىڭ اشىلۋى سونىڭ بىردەن ءبىر دالەلى دەپ بىلەمىن.
ۇشىنشىدەن، تۇركىستان قالاسى ساياسي، ءارى ستراتەگيالىق تۇرعىدان قولايلى ايماق. بۇل قالا لوگيستيكالىق تۇرعىدان باتىس پەن شىعىستى عانا ەمەس، وڭتۇستىكتەگى كورشىلەس ەلدەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋعا ەرەكشە وڭتايلى سانالادى. مۇنان بولەك جول كولىك قاتىناسى مەن اۋە جانە تەمىر جول توراپتارى بويىنشا دا وتە ىڭعايلى دەپ ەسەپتەلەدى.
تورتىنشىدەن، قالانىڭ تاريحي بولمىسى بۇرىننان وعان دارا قولداۋ قاجەتتىگىن سۇراناتىنداي ەدى. ونداعان عاسىر بويى بابالارىمىزدىڭ التىن قازىق تىككەن وردالى مەكەنى بولعان شاھاردا حالقىمىزدىڭ تاريحى ءۇشىن اسا ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلدانعان. ءبىر عانا قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ ءوزى كۇللى تۇركى جۇرتىن بىرىكتىرە الاتىن ەرەكشە قۇدىرەتكە يە. سوندىقتان قالانىڭ قايتا اجارلانىپ، كورىكتەنە ءتۇسۋى اۋەلى تاريحقا قۇرمەت، كەيىن ەلگە مارتەبە.
قورىتا كەلە، تۇركىستاننىڭ وبلىس ورتالىعى بولىپ، ءارى سول وبلىس اتاۋىن يەلەنۋى ورىندى جانە باتىل شەشىم دەپ بىلەمىن.
تۇركىستان – حالقىمىزدىڭ تاريحى
دانيار ۋالييەۆ، پەتروپاۆل قالالىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى:
– تۇركىستان – ۇلتىمىزدىڭ بويتۇمارى، رۋحاني ورداسى، تۇركى دۇنيەسىنىڭ مادەني استاناسى. بۇل شاھارمەن حالقىمىزدىڭ ونداعان عاسىرلىق تاريحى ساباقاستىپ جاتىر. ەجەلدە ءابۋ-ناسىر ال-فارابيلەردەن بەرى قوجا احمەت ياسساۋيلەرمەن ساباقتاسقان قۇتتى مەكەن ەلىمىزدىڭ مادەني ايناسى سانالادى. كەيىنگى حاندارىمىز بەن سۇلتاندارىمىز، بيلەرىمىز بەن بەكتەرىمىز مەكەن ەتىپ، تۋىن تىگىپ، ەل تاعدىرى ءۇشىن اسا ماڭىزدى شەشىم قابىلدانعان بۇل دالانىڭ ءار توبەسى ءبىر تاريح.
ءتىپتى، اتاقتى ۇلى جىبەك جولىنىڭ سوڭى كورىنبەس كەرۋەندەرى توقتاۋ سالىپ، ساۋدا-ساتتىق جاساعان. بۇل دەگەنىمىز شاھاردىڭ ءوز داۋىرىندەگى وركەنيەت كوشىن باستاعاندىعىن دالەلدەي تۇسپەك.
وتكەن جىلى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعىن تۇركىستان قالاسىنا كوشىرۋ جانە وبلىستى تۇركىستان وبلىسى دەپ قايتا اتاۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. مۇنداي شەشىمگە قۋانعان ازاماتتاردىڭ قاتارىندا ءوزىم دە بولدىم.
سەبەبى مۇنى ەلگە دەگەن قۇرمەت، تاريحقا دەگەن كورسەتىلگەن مارتەبە دەپ بىلەمىن. از عانا ۋاقىت ارالىعىندا تۇركىستان قالاسى ەرەكشە تۇرلەنۋدە. ۇكىمەت پەن وبلىس باسشىلىعىنىڭ تىكەلەي قاداعالاۋىمەن ءوڭىردىڭ جانە قالانىڭ دامۋ جوسپارى بەكىتىلدى. ول الداعى ون جىلدىقتا تۇركىستاننىڭ جەتەكشى شاھارلار قاتارىنان كورىنۋىنە جول اشپاق.
بۇگىندە تۇركىستان قايناعان قۇرىلىس ورتالىعىنا اينالعان. قالاداعى كونە عيماراتتار كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتىپ، جاڭا رەڭ يەلەنسە، ساۋلەتتى ءارى زامان تالابىنا ساي نىساندار ەرەكشە اجار بەرە تۇسپەك.
جاستارعا ارنالعان ورتالىقتار، ساياباقتار مەن سپورت كەشەندەرىن دە سالۋ جوسپارلانۋدا. باستى جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى حالىقارالىق اۋەجايدىڭ قۇرىلىسىنىڭ باستالۋى قالانىڭ جاڭا ءبىر ساتىعا كوتەرىلۋىنە مۇمكىندىك بەرسە، سۋ جاڭا تەمىر جول بەكەتى مەن ساپارجاي تۋريستەردىڭ كەلۋىنە جول اشپاق. ءدال وسىنداي قارقىنمەن ۇلتىمىزدىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىنعا يە تۇركىستان الداعى ۋاقىتتا حالقىمىز ماقتانىش ەتەر قالاعا اينالارىنا سەنىمىم مول.
تۇركى دۇنيەسىنىڭ تەمىرقازىعى
گۇلجاۋحار بولاتوۆا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت، ق ر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى:
تۇركىستان – كۇللى تۇركى xالىقتارى تاريxىنان سىر شەرتەتىن كيەلى مەكەن. «تۇركىستان ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي» دەپ بەكەر ايتىلماعان بولسا كەرەك. قازاق xاندىعىنىڭ استاناسى بولعان بۇل قالانىڭ مادەني مۇراسى، تاريxي دەرەكتەرى، رۋxاني الەمى، كوز تارتار ساۋلەت قۇرىلىسى xاقىندا ايتقاندا تىڭداعان جان تاڭدانباي قويمايدى. قالا تۋرالى ءاربىر دەرەك عاجايىپ اڭىز الەمىنە ساپار شەككەندەي كۇي كەشتىرىپ، تىلسىم دۇنيەگە جەتەلەيدى. قۇلاقپەن ەستىگەن ادام كوزبەن كورۋگە قۇمارتادى.
بۇگىندە 1500 جىلدىق تاريxى بار قاسيەتتى ولكە وڭتۇستىك شاھاردىڭ، تاريحي قويناۋدىڭ وبلىس ورتالىعى اتانىپ وتىر. بۇل قۋانىش تاعىلىمدى تاريxتىڭ ءقادىرىن پاراقتاعان ءاربىر جان ءۇشىن ۇلى توي.
ەندىگى كەزەكتە، وسىنداي مارتەبەگە يە بولعان تۇركىستان قالاسى «قازاقستاننىڭ رۋxاني استاناسى» دەگەن اتىنا ساي بولۋى ءۇشىن كوپتەگەن شارالار جۇرگىزىلۋدە. قالانى كوركەيتۋ ماقساتىندا جوسپارلار دا قۇرىلدى. «اقىلدى قالا» جوباسى اياسىندا جاڭا تەxنولوگيالاردى كەڭىنەن پايدالانۋ قاراستىرىلعان. قوجا اxمەت ياسساۋي كەسەنەسى اۋماعىندا دا وزگەرىستەر بولاتىنى تىلگە تيەك ەتىلۋدە.
الايدا، بارلىق وزگەرىستەر تاريxي قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاۋعا باعىتتالعانىنا ساۋلەتشىلەر كامىل سەندىرەدى. تۇركىستان تەك وبلىس ورتالىعى عانا ەمەس، تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ مادەني ورتالىعى سانالادى. وسىعان بايلانىستى بارلىق جۇرگىزىلەتىن جۇمىستار سۇزگىدەن ءوتىپ، جان-جاقتى قاراستىلعان.
قالادا زاماناۋي قۇرىلىس نىساندارىن سالىپ، يگى باستامالاردى جۇزەگە اسىرۋعا قازاقستاندىقتاردان بولەك، شەتەلدىك ماماندار دا تارتىلۋدا. تۇركى دۇنيەسىنىڭ تەمىرقازىعى، وبلىس ورتالىعى بوپ بەلگىلەنگەن كونە قالانى وڭ وزگەرىستەر كۇتىپ تۇر. ولكەنىڭ جاڭا دامۋ جولىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىنداعى ءاربىر جۇرگىزىلگەن شارا تۇركىستان وبلىسىنىڭ ودان ءارى گۇلدەنىپ دامىپ، ونىڭ ورتالىعى تۇركىستان قالاسىنىڭ ەلىمىزدەگى ىرگەلى مەكەنگە، ءىرى ساۋلەتتى قالالاردىڭ بىرىنە اينالۋىنا الىپ كەلەتىنى حاق.
تۇركىستان – باتىس پەن شىعىستى جالعار التىن كوپىر
ەرلان ءمۇسىپ، «Visit Aqmola» اقمولا وبلىسىنىڭ تۋريستىك اقپاراتتىق ورتالىعىنىڭ باسشىسى:
– تۇركىستان – قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، ءبۇتىن ءبىر تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني ورداسى، مادەني ورتالىعى. ونداعان عاسىردان بەرى نەبىر حاندىقتار مەن ەلدەردىڭ استاناسى بولعان كونە شاھاردىڭ قويناۋى قازىناعا، دالاسى بەرەكەگە تولى. بۇل دالادا الەمدى اۋزىنا قاراتقان ۇلى ويشىل، فيلوسوف ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي، جۇرت اراسىندا ازىرەت سۇلتان اتانعان قوجا احمەت ياسساۋي سىندى ۇلىلار عۇمىر كەشكەن. ورتا ازيانى مويىنداتقان ءامىر تەمىردىڭ ءوزى مۇندا قونىس تىگىپ، ۇلى باباعا قۇرمەت كورسەتكەن.
قازاق حاندىعىنىڭ اتاقتى حاندارى مەن بيلەرىنىڭ، سۇلتاندارى مەن باتىرلارىنىڭ پانتەونى اتانعان مەكەن قاشان دا ماڭىزعا يە بولعان. ءتىپتى، ۇلى جىبەك جولىنىڭ ءوزى وسى ءبىر ايماقتا ءتۇيىسىپ، باتىس پەن شىعىستى جالعار التىن كوپىر اتانعان. سوندىقتان دا تۇركىستاندى كيەلى ءوڭىر اتايدى.
وتكەن جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ تۇركىستان قالاسىن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى ەتىپ، وبلىس اتاۋىن تۇركىستان وبلىسى دەپ قايتا اتاۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. مۇنداي شەشىم كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، ءدۇيىم جۇرتتى ءبىر قۋانتقان بولاتىن. سەبەبى تۇركىستان ەرەكشە قولداۋ مەن وزىندىك مارتەبەنى قاجەت ەتەدى.
مۇنىڭ بىرنەشە ارتىقشىلىعى دا بار. سولاردىڭ ءبىرى رەتىندە، شىمكەنت قالاسىنىڭ رەسپۋبليكالىق ماڭىزعا يە قالا ستاتۋسىن الۋى ونىڭ ودان ءارى دامىپ، ورنىعا تۇسۋىنە جول اشسا، تۇركىستان قالاسى وزگە اۋدانداردىڭ تىنىسىن كەڭەيتىپ، جاڭاشا باعىتتا دامۋىنا مۇمكىندىك بەرمەك. ەندى ءبىر ارتىقشىلىعى، كونە قالانىڭ قايتا تۇرلەنىپ، جاڭاشا بولمىسقا يە بولۋىنا، ونىڭ جان-جاقتى دامىپ، زامانا كوشىنە ىلەسۋىنە مۇمكىندىك اشادى دەپ بىلەمىن. سانامىزعا سىلكىنىس بەرەر مۇنداي باستاما الداعى ۋاقىتتا كيەلى تۇركىستاننىڭ ءتۋريزمنىڭ ورتالىعى اتانۋىنا جولا اسادى دەپ ويلايمىن. باستىسى ۇلتىمىزدىڭ قاستەرلى مەكەنى قايتا تۇلەپ، مەملەكەتىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالسا ەكەن دەيمىن.
تاريحتان سىر شەرتەتىن قالا
باقىتجان تۇرسىنوۆ، «سيەۆەرنىي فەستيۆال» جقب ءتوراعاسى، «ۇلتتىق مۇرا» پىكىرسايىس ورتالىعىنىڭ ءتوراعاسى، گۋمانيتارلىق عىلىم ماگيسترى:
– ەلباسى ن. نازاربايەۆ: «ءاربىر حالىق، ءاربىر تاۋەلسىز مەملەكەت ءوزىنىڭ رۋحاني ورتالىعىن ناقتىلاپ الۋى كەرەك. قازاقستاننىڭ رۋحاني ورتالىعى تۇركىستان». ءيا، قاسيەتتى مەكەننىڭ رۋحاني ورتالىق اتانۋى بەكەردەن ەمەس. تاريحى تەرەڭنەن سىر شەرتەتىن تۇركىستان تەك قازاق ەلىنىڭ عانا ەمەس، بارشا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي استاناسى.
«رۋحاني ورتالىق» اتانعان قالا، بۇگىندە ەلباسىنىڭ كورەگەندىگىمەن ءسالت-داستۇردى ساقتاعان، ادەت-عۇرىپتى جاتتاعان، قاسيەتتى ءزام-زام سۋىمەن سۋسىنداپ قۇنارلى توپىراعىنان ءنار سالىپ وسكەن وڭتۇستىك جۇرتشىلىعىنىڭ وبلىس ورتالىعى بولدى. بۇل كەزىندە قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان قالا ءۇشىن جاڭا سەرپىلىس.
بۇگىنگى زايىرلى، ەگەمەن ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىز تاريح بەتتەرىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن العان قانشاما ۇلى كۇرەستەردىڭ، ءىرى ىستەردىڭ ارقاسى. تۋعان جەرگە دەگەن ماحاببات پەن ادالدىق، جالىندى جىگەر مەن قارا اسپاندى قاق جارار قايسارلىق، دانالىق پەن شەشەندىك بويىندا قاتار ورىلگەن اتا-بابامىزدىڭ بولاشاق ۇرپاققا قالدىرعان مۇراسى.
سەبەبى، ۇلانعايىر قازاق دالاسىنا، جازيرا القابىنا، سارى جايلاۋىنا، زاڭعار تاۋلارى مەن وزەن-كولدەرىنە اش قاسقىرشا انتالاپ، كوز الارتپاعان ەل جوق. كۇللى تۇركى حالىقتارىنا ورتاق، الەمگە ايگىلى قاسيەتتى دە كيەلى مەكەن، ەۋرازيا كىندىگىندە ورنالاسقان، ۇلى جىبەك جولىنىڭ دارحان دالاسىنا اينالعان رۋحاني ولكە تۇركىستان دا تاريحي كەزەڭدەردىڭ كۋاسى بولدى.
قالانىڭ كونە اتاۋى – ياسسى بولدى. ياسسى ۇلى جىبەك جولىنىڭ ساۋدا ورتالىعى جانە وكرۋگى بولعان قالا. XIV عاسىر اياعىندا تۇركىستان ۇلى ءامىر تەمىردىڭ ارقاسىندا قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى سالىنعان سوڭ اتى شارتاراپقا تانىلا ءتۇستى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن مۇسىلمان الەمىندە قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى ەكىنشى مەككە بولىپ سانالىپ كەتتى.
جوتالى جەرلەر مەن ونەگەلى ولكەلەر توعىسقان ءمارت تابيعاتتىڭ مەكەنى – تۇركىستاننىڭ ۇلى دالا توپىراعىندا شەرتىلگەن سىرلى تاريح تۇركى حالقىنىڭ عاسىرلار كوشى ىلگەرى وزسا دا ۇمىتىلماس شەجىرەسى.
دايىنداعان بەكارىستان نۇرلان ۇلى
