پرەزيدەنتتىڭ بىرەر جىل بۇرىن وڭىرلەرگە جاساعان ساپارىندا جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىككە قاراتا ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزى ارادا بىرەر جىل سالىپ ورىندالىپ جاتىر. ءوز كەزەگىندە مەملەكەت باسشىسى عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، تەحنولوگيانىڭ العا ىلگەرىلەۋىندە الەم تاريحىندا حالىق كوپتەپ شوعىرلانعان مەگاپوليستەردىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن العا تارتقان ەدى.
دۇنيەجۇزىلىك «داۆوس» فورۋمىنىڭ رەسمي سايتىنىڭ جازعان ساراپتاماسىندا دا 2050 جىلعا قاراي الەمدە اۋىل حالقى ازايىپ، قالالىق جۇرتتىڭ جالپى جەر شارىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ 90 پايىزىن قۇرايتىنى تۋرالى دەرەك كەلتىرىلگەن بولاىن. «داۆوس» ساراپشىلارى دا بۇل ءۇردىستىڭ تۇپ-توركىنىن تەحنولوگيانىڭ دامۋىمەن بايلانىستىرادى.
ارينە، بۇل جەردەگى اڭگىمە 5-10 ميلليون تۇرعىندارى بار شاھارلار جايلى. دەگەنمەن، قازاقستاننىڭ حالىق سانى مەن گەوگرافيالىق جاعدايى سەكىلدى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرسەك، ميلليون حالقى بار قالالار دا ەلدىڭ تەحنولوگيالىق ورتالىعىنا اينالا الاتىنىنا كوز جەتكىزەمىز. وعان مىسال استانا مەن الماتى. الماتى ءاۋ باستان رەسپۋبليكاداعى كاسىپكەرلەردىڭ قالاسى بولسا، استانا سوڭعى بىرەر جىلدا ەلدىڭ عانا ەمەس، جالپى ورتا ازيانىڭ تەحنولوگيالىق حابىنا اينالىپ كەلەدى.
شىمكەنتكە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا دەگەن مارتەبەنىڭ بەرىلۋى رەسپۋبليكانىڭ حالىق سانى ەڭ كوپ شوعىرلانعان وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ وزىنشە دامۋىنا ىقپال ەتۋى عاجاپ ەمەس. بۇرىنعى وبلىس ورتالىعى دەگەن مىندەتىنەن «قۇتىلعان» شىمكەنت ەندى ەركىن دامۋ جولىنا ءتۇسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولىپ وتىر.
قالانى تۇلەتۋ ءۇشىن اتقارىلاتىن جۇمىس ەندى باستالماق. وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ ەڭبەك نارىعى مەن ونداعى حالىقتىڭ كاسىپ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، شىمكەنتتى قازاقستاننىڭ يندۋستريالىق ورتالىعىنا اينالدىرۋعا بولادى.
جالپى، جەكەلەگەن قالالاردىڭ ءبىر عانا سالانى تەرەڭ دامىتىپ، سونىمەن ەلدىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرگەن مىسالدارى الەمدە بارشىلىق. ماسەلەن، قىتايدىڭ وڭتۇستىگىندەگى گۋاندجوۋ قالاسى بارشا الەمنىڭ تۇتىناتىن ەلەكترونيكاسىن شىعاراتىن بىردەن ءبىر يندۋستريالىق ورتالىق. سول سەكىلدى اقش-تىڭ دەترويدى مەن وڭتۇستىك كورەيانىڭ كەسون قالالارى مەملەكەتتىڭ تۇتاس ءبىر ءوندىرسىن العا سۇيرەپ كەلەدى.
وسى ورايدا، وڭتۇستىكتەگى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىنىڭ سالىستىرمالى تۇردە جوعارىلىعى مەن ورتاشا جالاقى كولەمىنىڭ رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەن تومەندىگى كاسىپكەرلەر ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك ەكەنى راس.
ءوز باسىم شىمكەنت شاھارى دا بىرەر جىلدا كاسىپكەرلىك پەن ءوندىرىس ورتالىعىنا اينالىپ جاتسا، ءوڭىر ءۇشىن ارنايى ۇكىمەتتىك باعدارلامالارعا قاجەتتىلىك تۋىندايتىنى انىق.
باۋىرجان مۇقانوۆ، ەكونوميكالىق شولۋشى
ءىرى قالالار داعدارىسقا توتەپ بەرەدى
قازاقستان وركەندەپ كەلە جاتقان ەلمىز. سوندىقتان بىزگە ءدال وسىنداي وتە ماڭىزدى شەشىمدەر قاجەت. الەمدىك ەكونوميكا تاريحىنا نازار سالساق، ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرەتىن وسى ءىرى قالالار. بۇل شاھارلاردىڭ باستى ەرەكشەلىگى – اكىمشىلىك-قۇرىلىمدىق ورتالىقتان تىس بولۋى ءتيىس. سەبەبى مەگاپوليستەر ءوزىن-وزى قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، رەسپۋبليكا بيۋدجەتىنە دونور بولا الادى.
مىسالى، وتكەن 90-جىلدارى ەل كولەمىندەگى بارلىق قالالار، ياعني اكىمشىلىك ورتالىقتارى نارىق جەلىنە شايقالىپ، داعدارىسقا ۇشىراعان تۇستا، الماتى بىلق ەتكەن جوق. سەبەبى بۇل قالانىڭ دونورلىق مۇمكىندىگى بولدى، ياكي ءوزىن-وزى اسىراي الدى.
وسىنداي مەگاپوليستەر قاتارىنا سوڭعى جىلدارى استانا جانە شىمكەنت قالاسى ەندى. وسى ورايدا، بۇگىنگى قابىلدانعان شەشىمى ارقىلى ەلباسى بولاشاقتا دونورلىق مۇمكىندىككە يە تاعى ءبىر قۇرىلىمدى جاساي الدى. ودان كەيىن بۇل شەشىمنىڭ مەن ءۇشىن رۋحاني ماڭىزى – جاڭا ايماقتىڭ تۇركىستان وبلىسى دەپ اتالۋى جانە ونىڭ ورتالىعى قازاقتىڭ كۇللى ۇلىلارىنا ماڭگىلىك مەكەن بولعان تۇركىستان قالاسىنىڭ تاڭدالۋى.
ەلباسىمىز جاڭا وبلىستى «تۇركىستان» دەپ اتاۋ ارقىلى اسا ماڭىزدى تاريحي شەشىم قابىلدادى. ويتكەنى «تۇركىستان» ۇعىمى كۇللى تۇركى دۇنيەسىنە ورتاق رۋحاني ءھام قاستەرلى ەسىم. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بۇعان دەيىن بۇل قالانى حالقىمىزدىڭ رۋحاني استاناسى دەپ ۇنەمى ايتاتىن ءتىپتى سوناۋ 90-جىلداردىڭ باسىندا تۇركىستان شاھارىن جەكە مارتەبەسى بار ورتالىققا اينالىرۋ جونىندە دە پىكىر وربىگەن-تىن.
بۇل ورايدا مەملەكەت باسشىسى ۇزاق ويلانىپ، ابدەن ءيى قانىپ، پىسىپ-جەتىلگەن ءساتتى قالت جىبەرمەي شەشىم قابىلدادى. ويتكەنى كونەدەن كەلە جاتقان ارىسى تۇركى دۇنيەسىنە، بەرىسى قازاق حاندارىنا استانا بولعان بۇل شاھاردىڭ كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن، قازىرگى ەلىمىزدىڭ ساياسي ۇستانىمىنا اينالعان جاڭعىرۋدىڭ ءىس جۇزىندەگى كورىنىسى ءۇشىن اسا ماڭىزى بار. راسىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ رۋحاني قاينارىمىز – تۇركىستان. ەگەر بۇل مەكەن قادىرلى-قاسيەتتى بولماسا ۇلتىمىزدىڭ ۇلىلارى ەسىم حان، ابىلاي حاننان باستاپ، بۇل جەردى وزدەرىنە ماڭگىلىك مەكەنى رەتىندە تاڭداماس ەدى. بۇل ءبىر.
ەكىنشىدەن، اتالمىش شەشىمنىڭ ەكونوميكالىق تا قاجەتتىلىگى بار. تۇركىستان ولكەسى جىلى رايلى، ادامدار ءومىر سۇرۋگە قولايلى. سول سەبەپتى، وندا ورتا جانە شاعىن بيزنەستى دامىتۋ ارقىلى ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا بولادى. ءارى قاراي ساباقتاي ايتسام، ەكونوميكا جاقسارسا، حالىقتىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمى ارتادى، تۇرمىسى جاقسارادى. دەمەك، بۇل قازاق قوعامى ءۇشىن – ەكونوميكالىق، ساياسي، رۋحاني ءۇش جاقتى پايداسى بار شەشىم.
ەندىگى ءبىر ماسەلە – بولاشاقتا بوي كوتەرۋى ءتيىس جاڭا قالا ناعىز قازاقى ستاندارتىن ساقتاعان مازمۇن، ءارى ەجەلگى تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ جاڭا زامانداعى كەلبەتىنە ساي جاڭعىرتىلسا دەگەن نيەت بار.
عاريفوللا ەسىم، اكادەميك
تۇركىستان – تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني استاناسى
شىمكەنت قالاسىنا رەسپۋبليكالىق ماڭىز بەرىلگەنى وڭىردەگى كاسىپكەرلەر ءۇشىن وڭ وزگەرىس بولعالى تۇر. وعان جەرگىلىكتى بيلىكتە قازىردەن باستاپ قولعا الىنىپ جاتقان جاڭالىقتاردى العا تارتۋعا بولادى.
بىرىنشىدەن، بۇرىن ەكى جارىم ميلليون حالقى بار تۇركىستان وبلىسىنىڭ حالقى ءبىر عانا شىمكەنتتەگى وبلىستىق اكىمدىككە قاراپ وتىراتىن. ءقازىر ەندى شىمكەنت شاھارىنداعى ءبىر ميلليون حالىقتىڭ كىرىس-شىعىسى مەن تۇركىستان باستاعان وڭىردەگى وزگە دە ءىرىلى-ۇساقتى ەلدى مەكەندەردىڭ حالقىنىڭ بيۋدجەتى بولەك ەسەپتەلىپ، بيۋدجەتتى باسقارۋ جۇمىستارى جەرگىلىكتى بيلىك ءۇشىن وڭتايلاندىرىلعانى انىق.
كەيبىرەۋلەر الەمنىڭ الپاۋىت قالالارىنداعى 10-15 ميلليون حالىقتىڭ ءبىر عانا اكىمدىك اينالاسىپ باسقاراتىنىن العا تارتىپ، اينالدىرعان ەكى جارىم ميلليون حالىقتى «ەكىگە ءبولۋدىڭ» قيسىنى جوقتىعىن العا تارتادى. دەگەنمەن، الگىندەي ءىرى قالالاردا قالالىق اكىمدىكتەن بولەك سول قالانىڭ اۋداندىق اكىمدىكتەرىنىڭ وزىندىك تاۋەلسىز بيۋدجەتتەرى بار ەكەنىن كوپشىلىگى ەسكەرمەيدى. سوندىقتان، جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەت ەتەتىن حالىق سانىنىڭ بارىنشا شاعىن بولعانى مەملەكەتتىك باسقارۋدى بارىنشا وڭتايلى جانە ءتيىمدى ەكەنى تۇسىنىكتى.
ەكىنشىدەن، مەن ءوزىم تۋريزم سالاسىندا كىشىگىرىم كاسىپ جۇرگىزىپ وتىرعان ازامات رەتىندە باسقا ەمەس، وبلىس ورتالىعىنىڭ تۇركىستانعا كوشكەنىنە قۋانعانىمدى جاسىرمايمىن. ويتكەنى، بۇرىنداعى شىمكەنتتىڭ «كولەڭكەسىندە قالىپ كەلگەن» تۇركىستاننىڭ ەندى تىكەلەي استانانىڭ باقىلاۋىندا، ياعني رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن جىبەرىلگەن قارجى مەن وڭىردەن تۇسكەن كىرىسكە تىكەلەي يە بولۋى ەڭ الدىمەن وبلىس ورتالىعى رەتىندە وسى تۇركىستاننىڭ ەركىن دامۋىنا سەرپىن بەرمەك.
جاسىراتىنى جوق، وبلىس اكىمدىكتەرى بيۋدجەتتىڭ قايماعىن وبلىس ورتالىعىنا قالدىرىپ، كوپ جاعدايدا وڭىرلەردەگى الەۋەتتى شاھارلار نازاردان تىس قالىپ جاتادى. مەملەكەتتىك ارنايى باعدارلامالار مەن الگىندەي «بيۋدجەت تاۋەلسىزدىگى» قازاقستاننىڭ ون ءتورت وبلىس ورتالىعى مەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار ءۇش شاھاردان باسقا دا قالالاردىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەر ەدى.
تۇركىستاننىڭ تۇركى الەمىنىڭ قارا شاڭىراعى ەكەنىن موڭعوليادان باستاپ تۇركياعا دەيىنگى تۋىسقان ەلدەر تۇگەلىمەن مويىندايدى. بۇرىندارى دا قازاقستاننىڭ ۇيىمداستىرعان حالىقارالىق دەڭگەيدەگى مادەني شارالاردىڭ ءبىرقاتارى تۇركىستاندا وتكەنى بەلگىلى. ەندى قالانىڭ جاڭا ستاتۋسىن ەسكەرە وتىرىپ، تۇركىستاندى تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني استاناسى رەتىندە مىقتاپ بەكىتەتىن شارالار تۇراقتى ۇيىمداستىرىلسا، جاڭا وبلىس ورتالىعىنىڭ تەك وڭىرگە عانا ەمەس، جالپى رەسپۋبليكادا ءتۋريزمدى دامىتۋعا ولشەۋسىز قوسقان ۇلەسى بولار ەدى.
ساعادات مۇحامبەتوۆ، كاسىپكەر
شىمكەنتتىڭ باعى ارتىپ، داۋلەتى تاسيدى
تۇركىستان قالاسىنا وبلىس ورتالىعى مارتەبەسىن بەرۋ جانە ايماقتى تۇركىستان وبلىسى دەپ اتاۋ وتە تاماشا ءارى دەر كەزىندە قابىلدانعان شەشىم دەپ سانايمىن.
جالپى، وبلىستىڭ اتاۋىن تۇركىستان دەپ اۋىستىرىپ، وبلىس ورتالىعىن تۇركىستان قالاسىنا كوشىرۋ جونىندەگى ەلباسى جارلىعىن زور قۋانىشپەن قارسى الدىق. جارلىققا قول قويىپ جاتىپ، ن.نازاربايەۆ: «وبلىستاعى ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ 60 پايىزى شىمكەنتتە شوعىرلانعان. شاھار ەلىمىزدەگى جەتەكشى ساۋدا-ونەركاسىپ جانە مادەنيەت وشاقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىنىن بىلەمىز. قالانىڭ وسىنداي مۇمكىندىكتەرىن ەسكەرىپ، وعان رەسپۋبليكالىق مارتەبە بەرۋ جونىندە شەشىم قابىلدادىم» دەدى.
بۇل ميلليوننان اسا حالقى بار قالا ءوز بەتىنشە جەكە ءومىر ءسۇرسىن، قالعاندارى دا بىرتىندەپ جەتىلىپ كەتەر دەگەن سىندى جاي عانا جەڭىل ماقساتپەن جاسالعان جاڭالىق ەمەس. بۇل – ودان الدەقايدا اۋقىمدى، ۇلكەن ماقساتتى كوزدەگەن شەشىم.
تۇركىستان ەجەلدەن ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا جاتقان قالا، كيەلى شاھار. دەگەنمەن، بۇل جاڭالىق تەك وسى ويمەن، سىرتقى فورما ءۇشىن جاسالدى دەپ ويلامايمىن. وڭتۇستىكتەگى كورشىمىز وزبەكستاندا اسا اۋقىمدى جۇمىستار باستالىپ، ءىرى-ىرى جوبالار قولعا الىنىپ جاتىر. كورشى مەملەكەتپەن قاتارلاسىپ، ءبىزدىڭ شەكارا بويىندا جاتقان وبلىس تا ودان ءارى قارقىندى تۇردە دامۋعا ءتيىس. وعان مۇمكىندىگى، الەۋەتى جەتكىلىكتى.
وسى جاعىنان العاندا، بۇل جاڭالىق ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن، جاڭا اتاۋعا يە بولعان وبلىس ءۇشىن ءتيىمدى بولادى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان تۇركىستاننىڭ وبلىس ورتالىعى بولعانىنا قۋانىشتىمىز، ءارى قاراي جان-جاقتى دامي بەرەتىنىنە سەنەمىز.
شىمكەنتتىڭ دە بۇرىنعى بيىگى الاسارماي، بۇرىنعى باعاسى كەمىمەي، ودان ءارى دامي تۇسەدى. بۇل ءوڭىردىڭ حالقى ەڭبەكقور، ساۋداعا بەيىم، باسەكەلەستىككە قابىلەتتى. وبلىس ورتالىعى اۋىستى دەپ وكىنىپ جاتپاعانىنا سەنىمدىمىن. ارينە، ازداعان قيىندىقتار بولۋى مۇمكىن. ماسەلەن، ماقتاارال اۋدانىنان شىمكەنتكە دەيىنگى قاشىقتىق بۇرىن 200 شاقىرىم بولسا، ەندى جاڭا وبلىس ورتالىعى تۇركىستانمەن ارادا 400 شاقىرىم جول جاتىر. ورتالىقتان قاشىقتاي تۇسكەنى ءسال قيىندىق تۋعىزعانىمەن، وعان دا بىرتىندەپ بەيىمدەلىپ كەتەدى.
وڭتۇستىكتىڭ قاي ايماعىن الساق تا بەرەكەلى جەر. حالقى ەڭبەكقور. ديحان جۇرت. قازاقستان حالقىنىڭ 20 پايىزعا جۋىعى وسى وڭىردە تۇرادى. دەگەنمەن تۇركىستاننىڭ ورنى ەرەكشە. تۇركىستاننىڭ وبلىس ورتالىعى بولۋى رۋحاني جاڭعىرۋ عانا ەمەس، تاريحي ادىلدىك دەر ەدىم.
ال، جاقىندا عانا ءوزىنىڭ ميلليونىنشى تۇرعىنىن جالپاق جۇرتقا جاريا ەتكەن شىمكەنتتىڭ دە باعى ارتىپ، داۋلەتى تاسىعالى تۇر. شىمكەنتتىڭ مەگاپوليسكە، تۇركىستاننىڭ وبلىس ورتالىعىنا اينالۋى زاڭدىلىق.
مىرزاگەلدى كەمەل، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
وزگەرىس ول ءومىر
مويىنداۋ كەرەك، قانداي دا ءبىر وزگەرىس باستاپقى كەزەڭدە قارسىلىقپەن يا سەنىمسىزدىكپەن قابىلدانادى. ادامدار وزگەرىستەردىڭ نە ءۇشىن كەرەكتىگىن بىلمەيدى، بۇرىننان بەرى ۇيرەنشىكتى بولىپ قالعان ءومىردىڭ وزگەرگەنىن قالامايدى. ءبىراق تا وسىنداي باتىل قادامدار ارقىلى عانا بولاشاقتا كەمەلدەنگەن، دامىعان جانە ادامدارعا قولايلى قوعام قۇرا الامىز. وزگەرىس ول ءومىر.
شىمكەنتتىڭ حالقى 1 ميلليوننان اسىپ كەتتى. رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا بولعالى ونىڭ تىنىسى كەڭەيىپ، ارەكەت ەتۋگە جاڭا جولدار اشىلماق. ينۆەستيسيا تارتۋعا قولايلى جاعدايلار تۋىندايدى. شىمكەنت مەگاپوليس بولعاننان كەيىن جاڭا مۇمكىندىكتەرمەن جاندانعان شاھار تۇركىستان وبلىسىنا دا ءوز پايداسىن تيگىزبەي قويمايدى.
بۇكىل وڭىرگە بۇرىنعى تاريحي اتاۋى قايتارىلدى. ەرتە زامانداردان بەرى تۇركى حالىقتارىنىڭ مەكەندەگەن جەرلەرىن تۇركىستان دەپ اتاعان بولاتىن. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ءبىر وڭىرىنە سول بايىرعى اتاۋدىڭ قايتارىلۋى ەلدىگىمىزدىڭ نىعايعاندىعىنىڭ، ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ جانە قازاق حالقىنىڭ تاريحى تەرەڭىمەن تامىر جايعاندىعىنىڭ بەلگىسى ىسپەتتى.
تۇركىستاننىڭ وبلىس ورتالىعى بولۋى ول وسى قالانىڭ دامۋىنا بەرىلىپ وتىرعان ۇلكەن سەرپىلىس بولماق. ياعني، قالادا وبلىس ورتالىعىنا ساي جاڭا عيماراتتار، مەكەمەلەر جانە كاسىپورىندار اشىلادى. كوپتەگەن ادامدار كوشىپ كەلەدى. ولاردى ورنالاستىراتىن باسپانا سالۋ كەرەك، قۇرىلىس سالاسى داميدى. ءبىر سالانىڭ دامۋى ەكىنشى سالانىڭ گۇلدەنۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى، ول ءوز كەزەگىندە باسقا ءبىر سالانىڭ وركەندەۋىنە ءوز سەپتىگىن تيگىزبەك. وسىلايشا تۇركىستان از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق «بۋمعا» كەنەلىپ، ءوز دامۋىنىڭ جاڭا تاراۋىن باستايدى. ال دامۋ بار جەردە گۇلدەنۋ مەن وركەندەۋ بىرگە جۇرەدى. وسى گۇلدەنۋ مەن وركەندەۋدىڭ زەينەتتەرىن حالىق كورەتىنىنە كامىل سەنىمدىمىن.
سايات مۇحامەديار، «بولاشاق» تۇلەگى.
