تۇرىك الەمىنە رۋحاني قاجەتتىلىك كەرەك، ءبىز ونى ساكتاردىڭ، عۇنداردىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتىنەن ىزدەيمىز. ال، جازبا دەرەكتەرى تۇرىكتەردىڭ تەك تاريحى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مادەنيەتىن تولىقتاي زەرتتەۋگە مۇمكىنشىلىك بەرەدى. تۇرىك ەلدەرىن ەرتە ورتا عاسىرلاردا الەمگە تانىتقان ولاردىڭ ەرلىككە تولى ءمارت مىنەزى، باتىرلىق ءافسانالارى مەن جىرلارى، جازۋ مادەنيەتى، تاڭىرشىلدىك دۇنيەتانىمى، بالبال تاستارى بولدى. قاشاندا ۇلى دالا تۇرعىندارىنا ءتان بەرىك جانە جاسامپاز رۋح بۇل داۋىردە وزگە ەلدەرگە ۇلگى شاشتى بولدى. رۋحاني مادەنيەت تۇرىك ءتىلىنىڭ، ادەبيەتتىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ، سالت-عۇرپىنىڭ ەۋرازيالىق الەمگە تاراۋىنا جول اشتى. ەكىنشى جاعىنان ەۋرازيالىق قۇرىلىقتىڭ نەگىزگى بولىگىن بىرىكتىرگەن الىپ تۇرىك مەملەكەتتەرى، ولاردىڭ بەرىك شارۋاشىلىق-الەۋمەتتىك نەگىزى رۋحاني مادەنيەتتىڭ سەرپىلىسىن تۋعىزدى. ونىڭ ىشىندە كونە تۇرىكتەردىڭ جازۋ مادەنيەتىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. تۇرىكتەردىڭ جازۋى تۋرالى ەڭ العاشقى مالىمەنتتەردى جۇڭگو دەرەكتەرىنەن كەزدەستىرە الامىز. نەگىزىنەن تۇرىك جازۋىنىڭ پايدا بولعان ۋاقىتى V عاسىر دەپ ەسەپتەلەدى. ال ناقتىراق ايتقاندا تۇرىكتەر I V عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءوزى جازۋلارىن كەڭ اۋقىمدى قولدانعان. تۇرىكتەر باسقا مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناس جاساعاندا ءوزى جازۋلارىن قولدانعانى جايلى كوپتەگەن مالىمەنتتەر بار. مىسالعا العاندا ۆيزانتيا يمپەراتورىنا تۇرىك ەلشىسى قاعاننىڭ جازعان حاتىن الىپ بارعان. مۇنى مەناندر پروتەكتور ءوز ەستەلەگىندە كورسەتكەن. جالپىلاما ەرتە ورتا عاسىردا العاندا تۇرىكتەردىڭ ءتول جازۋى جانە ءالفاۆيتى بولعان. ءار رۋلاردىڭ تاڭبالارى نەگىزىنەن جاسالعان الفاۆيتتىك قۇرامىندا 35 ءارىپ بار. ال كونە تۇرىك جازۋى – رۋنانەمەسە سىنا جازۋى دەپ اتالعان. كونە تۇرىك جازۋىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى ورتالىق ازيا اۋماعىندا كوپ تابىلعان. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ بەلگىسى سولتۇستىك موڭعوليا جەرىندەگى ورحون، سەلەنگا، تولى وزەندەرىنىڭ تابىلعان تاستاعى جازۋلار. بۇل تاستاردا تۇرىكتەردىڭ اتاقتى بيلەۋشىسى مەن اقىلگويلەرى بىلگە قاعان، كۇلتەگىن، تونىكوك قۇرمەتىنە ارنالىپ جازىلعان رۋنا جازۋلارى ساقتالعان. ال قازاقستان اۋماعىندا تالاس، ىلە وزەندەرىنىڭ اڭعارىنان دا كونە تۇرىك جازۋىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى تابىلعان. تۇرىكتىڭ جازبا ەسكەتكىشتەرىنىڭ كوپ كەزدەسەتىن جەرى - ءسىبىر ولكەسى ەنەسەي وزەنى بويى. جازۋلار قۇلپىتاستارعا، قىش پەن مەتالدارعا جانە باسقا دا زاتتارعا قاشالىپ جازىلعان. وسىدان شىعاتىن قورىتىندى، VII – IX عاسىرلار ارالىعىندا قازاقستان اۋماعىندا ورتاعاسىرلىق ورتاعاسىرلىق مەملەكەتتەردە كونە رۋنالىق تۇرىك جازۋى قولدانىلۋ اياسى ءبىرشاما زور بولعان. «تۇرىك رۋنا جازبالارى» – بۇل ۇعىم تيۋركولوگيامەن اينالىساتىن ادامداردىڭ بارىنە تانىس. ءبىراق بارلىعى قازىرگى عىلىمدا ءجيى ەستىلەتىن «رۋنا»، «رۋنولوگيا» سوزدەرىنىڭ قانداي ماعىنا بەرەتىنىڭ اعارا قويمايدى. «رۋنا» «ءارىپ» جانە «بەلگى» دەگەنگى بىلدىرمەيدى. ونى – «قۇپيا» جانە «بەلگىسىز» سوزدەرىمەن ۇشتاستىرۋعا بولدى. «رۋنا» ءسوزى –لاتىننىن «اركانۋم» (مىسالعا «تارو ارقانى») نەمەسە گرەكشە «ميسmەريون» (ميستەريا) سوزدەرىنىڭ انالوگى. بۇل مالىمەتتەر رۋنا ءسوزىنىڭ ماعىناسى تۋرالى قۇندى دالەلدەر بەرەدى. رۋنالار – ەجەلگى گەرمان ءالىپبيىنىڭ بەلگىلەرى (II ۆ. كەيىنگى ورتاعاسىرعا دەيىن)، سكانديناۆيا، يسلانديا، گرەنلانديا، انگليا، سولتۇستىك ەۆروپا، سولتۇستىك پريچەرنومورە، ەسكى لادوگا جانە نوۆگورود ەلدى-مەكەندەرىندەگى تاستارداعى، مەتاللدارداعى، اعاشتارداعى، سۇيەكتەردەگى قاۋشاۋلار، بەلگىلەر. رۋنالاردىڭ ناقتى شىعۋ تەگى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن انىقتالماعان. نورۆەج عالىمى ك. مارستراندەردىڭ ويىنشا رۋنادار سولتۇستىك يتالييلىك ءالىپبيدىڭ موديفيكاسياسى بولىپ تابىلادى. رۋنا جازبالارى /فۋتارك/ كوبىنەسە ءبىر نەمەسە بىرنەشە سوزدەردەن تۇرادى. مىسالى، زات ەسىم، قابىلدانۋ نەمەسە ماگيالىق براكتەاتتا /التىننان جاسالعان دوڭگەلەك ىلگىش/ سيقىرلاۋ. بىرنەشە جولداردان تۇراتىن جازۋلار سيرەك كەزدەسەدى. ەرتەدەگى تۇرىك جازۋىن تۇڭعىش رەت ءحۇىىى عاسىردىڭ 20-جىلدارىندا ءى پەتردە قىزمەت اتقارعان نەمىس عالىمى د.مەسسەرشميدت پەن وعان ەرىپ جۇرگەن شۆەدتىڭ تۇتقىن وفيسەرى ي.سترالەنبەرگ ەنيسەي اڭعارىندا اشتى. ولار سكاندينۆيانىڭ رۋنالىق جازۋىمەن ۇقساستىعىنا قاراپ، ونى «رۋنالىق» جازۋ دەپ اتادى. اتاۋ ونشا ءدال بولماعانىمەن، قولايلى بولىپ شىقتى جانە عىلىمدا وسى اتاۋ ورنىعىپ قالدى. 1889 جىلى ن.م.يادرينسيەۆ سولتۇستىك موڭعوليادا، ورحون وزەنىنىڭ اڭعارىنان رۋنا جازۋلارى بار وراسان زور قۇلىپتاستاردى تاپتى. تابىلعان تەكستى وقۋدىڭ ءبىرىنشى بولىپ كىلتىن تاپقان دات عالىمى ۆ.تومسەن جانە جازبالاردى العاش رەت وقىعان ورىس تۇركولوگى ۆ.ۆ.رادلوۆ بولدى. نەگىزگى ەسكەرتكىشتەردىڭ تابىلعان جەرى بويىنشا جازۋ «ورحون-ەنيسەي» جازۋى دەپ اتالا باستادى، ال باسقا بەلگىلەرى /ءتىلى جانە جازىلۋ سيپاتى/ بويىنشا ول ەرتەدەگى تۇرىكتەردىڭ رۋنالىق جازۋى دەپ اتالىپ كەتكەن. رۋنالىق جازۋلاردىڭ بارلىق تابىلعان ەسكەرتكىشتەرى ىشىندە سولتۇستىك موڭعوليانىڭ نەگىزىنەن العاندا ورحون، تولا جانە سەلەنگە وزەندەرىنىڭ اڭعارلارىندا شوعىرلانعان ەسكەرتكىشتەرى ەڭ ىرىلەرى بولىپ وتىر. ولاردىڭ ءبارى ەكىنشى تۇرىك قاعاناتى /689-744 جج./ جانە موڭعولياداعى ۇيعىر قاعاناتى /745-840 جج./ داۋىرىندە ورناتىلعان. ەڭ ايگىلەرى – بىرگە-قاعان مەن ونىڭ ءىنىسى، قولباسشى كۇل-تەگىننىڭ قۇرمەتىنە 732-735 جىلدارى تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىشتەر جانە ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىنىڭ العاشقى قاعاندارىنىڭ كەڭەسشىسى تونىكوكتىڭ /716 جىل/ قۇرمەتىنە تونىكوكتىڭ ءتىرى كەزىندە-اق ورناتىلعان ەسكەرتكىش. ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىندا رۋنالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ ەكى توبىن – فەرعانالىق توبى مەن جەتىسۋلىق توبىن ءبولىپ قاراعان ءجون. بۇلارعا ۇلكەن-ۇلكەن قوي تاستارداعى، ءقابىر باسىنا قويىلعان تاستارداعى توعىز جازۋ جانە تالاس وزەنىنىڭ اڭعارىنداعى تەرەكساي قويناۋىنداعى جارتاس بەتىندەگى جازۋلار، جامبىل قالاسىنىڭ ماڭىنان تابىلعان كەراميكاداعى جازۋلار، تەڭگەلەر مەن تۇرمىستىق بۇيىمدارداعى ۇساق جازۋلار مەن جەكەلەگەن بەلگىلەر، اعاش تاياقشاداعى جازۋ /تالاس وزەنى بويىنان كەن قازۋ جۇمىستارىندا كەزدەيسوق تابىلعان/، سونداي-اق شىعىس قازاقستاننان تابىلعان ەكى قولا ايناداعى رۋنالىق جازۋلار، تالعار قالا جۇرتىنان تابىلعان قىش ۇرشىقباستاعى ۇساق جازۋلار جاتادى.

 

ۋيكيپەديا — اشىق ەنسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت