تۇركى قاعاندىعىن ورناتۋداعى ۇلى جورىق الەم جۇرتشىلىعىنا شىنايى ازاتتىققا جەتۋدىڭ جاراسىمدى، جايلى تۇرمىس قۇرۋدىڭ ناعىز ۇلگىسى بولىپ قالدى. دۇنيە ءجۇزى تاريحىنا ۇڭىلگەندە ەرتە داۋىردە قاناۋ مەن ەزۋ، قورلاۋدان قۇتىلۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى، ومىرشەڭ جولى – كوك تۇرىكتەر سالعان «ۇلى جورىق جولى» ەكەن. وسى ايگىلى باستاما يدەياسى جەر شارىنا داڭقى جايىلعان اتاقتى قولباسشى، كوسەمدەرگە ماقسات، مىندەتتەرىن ايقىنداپ بەرگەن باعدار شام بولدى. ءبىزدىڭ ەجەلگى دانا بابالارىمىزدىڭ تۇركى قاعاندىعىن ورناتۋداعى ۇلى جورىقتاردى بيىك قابىرعا تاستارعا سىعىلىستىرا سىيعىزىپ جازىپ، ماڭگىلىك مۇراعا اينالدىرۋىنىڭ سىرى وسىندا جاتىر. ءتۇيىپ بىلدىرسەك، تۇركى مەملەكەتىن، تۇركى يمپەرياسىن ورناتۋداعى ۇلى جورىقتىڭ اۋىر سالماعى كوك تۇرىك كەمەڭگەرى موگيليان – بىلگە قاعان يىعىنا ءتۇستى، سونىڭ اقىل-پاراساتى، تىكەلەي باسشىلىعى مەن ەرەن باتىرلىعى ارقاسىندا جۇزەگە استى. كوك تۇرىكتەردىڭ ۇلى جورىقتارى الەمدى وزىنە جالت قاراتقان ءىرى مەملەكەت – تۇركى قاعاندىعىن دۇنيەگە اكەلدى. بۇعان تۇركىتانۋشى عالىم ي.ۆ.ستەبليەۆانىڭ: «ك كونسۋ Vءى ۆ. پريەۆراتيلي تيۋركسكوي كاگانات ۆ موششنۋيۋ سەنترالنو ازياتسكۋيۋ يمپەريۋ، كوتورايا پروستيرالاس وت كاسپييسكوگو موريا نا زاپادە دو كورەيسكوگو زاليۆا نا ۆوستوكە. ەتو موگۋششەستۆەننايا دەرجاۆا يمەلا پوليتيچەسكيە وتنوشەنيا س يرانوم، ۆيزانتيەي ي كيتاەم»، – دەپ جازعانى دالەل [1. 18-21-بب.]. ال، بىلگە قاعان بيلىگى تۇسىندا كوك تۇرىكتەر مۇنان دا كەڭ ايماقتى يەمدەندى. اقيقاتىندا، تۇركى يمپەرياسىن ورناتۋدا اكەسى قۇتلىع – ەلتەرىس پەن اعاسى قاپاعان – موچۋر باستاعان ۇلى جورىقتى ءارى جالعاستىرىپ، سولاردىڭ كوزدەگەن ماقساتىن ورىنداپ، ەلۋ جىل بوداندىق تۇتقىنىنا ءتۇسىپ، توز-توز بولىپ، اش-جالاڭاشتىقتىڭ ازابىن تارتىپ، ەندى ماڭدايى اشىلا باستاعان كونە تۇرىكتەردى ەل ەتىپ، شۇرايلى جەرگە ورنالاستىرىپ، ولاردىڭ ءبارىن كيىمى ءبۇتىن، تاماعى توق دارەجەگە جەتكىزىپ، كونە تۇرىكتەرگە، شىن مانىندە، مول بايلىق، بەيبىت ءومىر سىيلاپ، تۇركى يمپەرياسىن تياناقتى ورناتقان وسى بىلگە قاعان-موگيليان بولاتىن، قىتايشا ول «بيكە كەحان» دەپ اتالدى. سوندىقتان بىلگە قاعان كوشپەلىلەر تاريحىندا تۇركى يمپەرياسىنىڭ ىرگەسىن قالاسىپ، ءارى تولىق ورناتىپ بەرگەن ۇلى تۇلعا. تۇركى يمپەرياسىنىڭ بەكەم ورناۋى تاريحتا سونىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. ايگىلى قولباسشى، باتىر كۇلتەگىن كوز جۇمعاندا اينالاسىنداعى كورشى ەلدەر مەن جۇڭگو يمپەرياسىنىڭ پاتشالىعى تۇركى ەلىن بيلەپ تۇرعان سول بىلگە قاعان داڭقى ءۇشىن، سوعان ارنايى كوڭىل ايتۋ ءۇشىن كەلدى. ونى جۇڭگو يمپەرياسى سىيلادى، ايتقانىن ورىندادى. قىرعىز حالقى ايگىلى «ماناس» جىرىمەن دۇنيەگە تۇگەل تانىلدى. توعىزىنشى عاسىردىڭ ورتاسىندا قىرعىز مەملەكەتى قۇرىلىپ، داۋىرلەگەن تۇستىڭ وزىندە ءداۋ تاسقا تۇسىرىلگەن ەسكەرتكىش جازبالارىمەن-اق بۇل حالىق الەمدى تاڭداندىرىپ وتىر. باۋىرلاس وزبەكتەر «تۋماريس» اتتى ەپوستىق شىعارماسىمەن مادەنيەتى ەرتە زاماندا قالىپتاسقان ەل ەكەنىن مويىنداتتى. وزبەك جۇرتىنىڭ داڭقىن ح عاسىردا-اق الەمگە جايعان ءابۋ ءالي يبن سينا مەن ءابۋ رايحان بيرۋني عىلىمنىڭ ءار سالاسىندا زور جاڭالىق اشسا، الىشەر ناۋاي جاساعان دانالىق كوركەم شىعارما حV عاسىردا دۇنيە مادەنيەتىنىڭ التىن قورىنا بارىپ قوسىلدى. وسىلاي ءارى قاراي تىزە بەرۋ ارتىقتاۋ شىعار. قازىرگى الاساپىران زاماننىڭ سۇراپىل بوراسىنى جۇتىپ قويماس ءۇشىن بىزدەر كونە مادەنيەتىمىزدىڭ كۇرە تامىرىنا شاڭ قوندىرماي ساقتاپ، اسىرەسە، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان باي ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قاستەرلەي، باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، تەحنيكالىق ويى دامىماعان قازاق حالقى ءبىر كەزدە تاريحي ارەنادان كورىنبەي، تابىلماي قالۋى مۇمكىن. وسىندايدا ەندى سۇيەنەر باستى تىرەك – تۇركىلىك ۇلتتىق رۋحاني مۇرالار. اتاپ ايتقاندا، بابالارىمىز سانداعان عاسىرلار بويى ءداۋ قابىرعا تاستارعا ماڭگى جوعالماستاي ەتىپ قاشاپ جازعان اسا مول مۇرا – كونە تۇركى رۋنا جازبا شىعارمالارى. بۇل اسىل قازىنالاردىڭ قاتارىنا ەجەلگى زاماندا تۇركىلەردىڭ وسى ءتول ارپىمەن قاعازعا تۇسىرىلگەن «الدىڭدى بولجاپ بال اشاتىن كىتاپ» اتتى ولەڭدەر جيناعىن دا قوسۋ كەرەك. «قازاق» ءسوزىنىڭ توركىنى «ساق، كاس-ساق» اتاۋىندا جاتقانىن دا عىلىمي نەگىزدە مالىمدەدىك [2، 56-76-بب.]. قازاق مادەنيەتى، ادەبيەتى، تاريحىنىڭ تەڭدەسى جوق بىلگىرى ءا.مارعۇلاننىڭ: “قازاق ءسوزى قادىمنان ەسكى ات. تايپا جاساۋدا دارحان اعاش سياقتانىپ تۇرادى»،–دەپ ايتۋىنىڭ ءتۇيىنى وسىندا جاتقان بولۋى كەرەك [3، 143-ب.]. قازاق حالقىنىڭ تاڭبا-بەلگىلەرى مەن كونە تۇركى رۋنا ءالفاۆيتى اراسىندا از عانا ايىرماشىلىقتار بار. تاسقا تۇسىرىلگەن كونە تۇركى رۋنا جازبالارى كوپتەپ تابىلعان ورحون، ەنيسەي، تالاس وزەندەرى مەن التاي تاۋى ايماقتارىن ەجەلدەن قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن تايپالار مەكەندەگەن. دەمەك، ولاردىڭ سول جازبالاردى جاساۋعا قاتىسقانى كۇمان تۋعىزبايدى. قازاق حالقىنىڭ يسلام ءدىنى ەنگەنگە دەيىنگى تاڭىرگە تابىنۋ نانىمى مەن ەجەلگى ءداستۇرى، تۇركىلىك–ۇلتتىق رۋحى تاسقا جانە قاعازعا جازىلعان كونە تۇركى رۋنا جازبالارىنىڭ قان تاراتار جۇلىنى بولىپ جاسالعان. بەسىنشىدەن، ورحون، ەنيسەي التاي، تالاس وڭىرىندەگى تاسقا تۇسىرىلگەن كونە تۇركى جازبالارى قازاق حالقىنا تىكەلەي قاتىستى ءتول مۇراسى دەۋگە بولاتىنىن مۇنان دا ناقتىلاي، ايعاقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن اكادەميك ءا.مارعۇلاننىڭ: «ەڭ تاڭسىق نارسە التاي مەن موڭعول جەرىنەن تابىلعان ۇڭگىتتەر مەن كەرەيلەردىڭ جازۋلارى. كوپ تابىلعان اسىرەسە ۇڭگىتتەردىڭ تاس جازۋلارى. س.ە.مالوۆتىڭ كوپ زاماننان زەرتتەۋىنشە، ەنيسەي مەن تۋۆا جەرىندە تۇرعان قۇلپىتاستاردىڭ تاڭبالارى ەسكى ۇيسىندىكى ءۇش ءالىپ، قاڭلىنىكى (ايتامعا)، وڭگىت – كەرەيت ەلىنىڭ تامعالارى. اباحان وزەنىنىڭ بويىنان، اچۋرادان تابىلعان ورحون جازۋى. ول جازۋدىڭ مازمۇنى ءبىر عانا نايمان ەلىنىڭ تاريحىن سۋرەتتەيدى. ورحون جازۋىن كوپ قولدانعان ەلدىڭ ءبىرى قىپشاقتار»،–دەگەن تۇجىرىمىن ەسكە سالۋعا ءماجبۇرمىز [3، 138-141-بب.]. وسى ۇزىكتە اتالعان تايپالار قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا جاتاتىنى بارشاعا ءمالىم. التىنشىدان، تاسقا تۇسىرىلگەن كونە تۇركى رۋنا جازبالارىنداعى سوزدەردىڭ ماعىناسىنا ءتۇسىنۋ، ۇعىنۋ بىزگە ەشقانداي قيىندىق تۋدىرمايدى. ءبىرتالاي سويلەمدەر قازاق تىلىندە جازىلعانداي بولىپ تانىلادى. تىزە بەرسە وسىنداي بۇلتارتپاس مالىمەتتەر جەتەرلىك. بۇعان تاعى قوسارىمىز، بىرنەشە ايماقتارداعى سامساعان ءداۋ تاستارعا جازىلعان كونە تۇركى رۋنا جازبالارى وسى كەزگە دەيىن ارنايى، تولىمدى تۇردە زەرتتەلىنگەن ەمەس. ورحون ەسكەرتكىشتەرى ىشىندە كۇلتەگىن مەن تونىكوك جازبالارى عانا ەرتەرەكتە شىعىستانۋشى ءبىرسىپىرا عالىمداردىڭ نازارىنا ىلىگىپ، جالپىلاما تۇردە ءسوز بولىپ، دولبار تۇجىرىمدار جاسالىندى. اقيقاتىندا، كونە تۇركىلەردىڭ ءبىرتالاي ايماقتاردا سامساعان تاستارعا جازىلعان شىعارمالارى، ءتىپتى، كەلەلى ءسوز بولعان ەمەس. سوعان سايكەس، كونە تۇركى رۋنا جازبا شىعارمالارىن كەشەندى تۇردە تۇتاستاي الىپ زەرتتەپ، بارلىق سىر-سيپاتىن اشىپ، شىنايىلىقپەن عىلىمي تۇجىرىمدار جاساپ، ءبىزدىڭ بابالارىمىز ورحون، ەنيسەي، تالاس، التاي، تۋرفان وڭىرلەرىندەگى كونە تۇركى رۋنا جازبا ەسكەرتكىشتەرىن جازۋ جانە جاساۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوسقانىن ناقتىلىقپەن ايقىنداپ، قازاق حالقىنىڭ جازۋى، تاڭبا-بەينەسى، مادەنيەتى، ادەبيەتى ەجەلگى زاماندا-اق قالىپتاسقان وركەنيەتتى ەل ەكەنىن الەمگە جاريا ەتۋ، مويىنداتۋ كەرەك. عالامدانۋ تۇسىندا دا، قاي زاماندا دا قازاق حالقىن جاھانعا تانىتاتىن وسى بابالاردان قالعان مول مۇرا – كونە تۇركى رۋنا جازبا شىعارمالارى. پوحوجايا ستاتيا: شاڭدى باسۋعا ارنالعان وتاندىق جانە شەت ەلدىك تەحنولوگيالىق پروسەستەر مەن ماتەريالداردى انىقتاۋ سودان كەيىنگى كۇردەلى مىندەت مىناۋ: شىعىستانۋشى شەتەل عالىمدارىنىڭ ءبىرسىپىراسى ءار ولكەلەردەگى كوپتەگەن قابىرعا، قوي تاستارعا تۇسىرىلگەن كولەمدى جازبالار كونە تۇركى جازبا جادىگەرلەرى ەكەنىن عانا اشتى، ءارى قاراي زەرتتەۋگە بارمادى. بالكىم، تۇركى حالىقتارى وزدەرى زەرتتەپ السىن دەگەن شىعار. سوندىقتان وسى تىڭ دا اسا كۇردەلى سالانى كەڭ تۇرعىدا ءسوز ەتىپ، بىلىكتىلىكپەن تالداۋ جاساپ، بارلىق جۇمباق قۇپيالارىن اشىپ، الەم جۇرتشىلىعىنا سونى عىلىمي جاڭالىقتار سىيلايتىن ساليقالى ەڭبەكتەر ۇسىنۋ قاجەت. ءبىزدىڭ بۇل زەرتتەۋ جۇمىسىمىز اۋەلدەن-اق، وسىنداي، بىرنەشە كۇردەلى ماقساتتار مەن مىندەتتەردى قوسا قامتىپ شەشەتىن ناتيجەلى جوسپارعا ساي جۇرگىزىلدى. كەيبىرەۋىن اتاپ كورسەتسەك، كەز-كەلگەن جازبا ەسكەرتكىشتىڭ قازاق حالقىنا قاتىسى قانداي دەگەن سۇراق ۇنەمى ەستە ۇستالادى. مىسالعا، ءبىزدىڭ كەڭ تۇرعىدا تالداۋ جاساعالى وتىرعان ورحون بويىنداعى بىلگە قاعان جازبا ەسكەرتكىشى دە، وسى وڭىردەگى قابىرعا تاستارعا تۇسىرىلگەن وزگە دە كونە تۇركى رۋنا جازبالارى دا قازاق حالقىنا تۋرا ورتاق مۇرا بولىپ تابىلادى، وعان دالەل ەتەر دەرەك، مالىمەت، عىلىمي تۇجىرىم جەتەرلىك. بۇل بايلامىمىزدى ي.قابىش ۇلىنىڭ: «پ.ي.يادرينسيەۆ ورحون وزەنى بويىنداعى «ءحوشوو سايدام» دەگەن جەردەن تاڭبالى جازۋى بار ەسكەرتكىشتەر كەسەنەسىن تابادى. بۇل مۇنان 1000 جىل بۇرىن نايمان مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان قارا قورىم قالاسىنان 32 شاقىرىمدا ورنالاسقان-دى. ورحون وزەنى وسى قارا قورىم قالاسىن قاق جارىپ اعىپ جاتىر. نايمان مەملەكەتى 1204 جىلى شىڭعىسحاننان جەڭىلىپ، اتا قونىسىنان الاستاتىلعان. ە.ل.كلەمەنس ەرتەدەگى كەرەي مەملەكەتىنىڭ استاناسى «ءتور-حۋراح»، قازاقشا بي-توبەدەن 16 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان اسا مول ەسكەرتكىشتەر كەشەنىنە تاپ بولادى. بۇل – قازىرگى ۇلان-باتوردان 36 شاقىرىم جەردەگى نالايحان تاس كومىر كەشەنىنىڭ الدىنداعى ايگىلى تونىكوك ەسكەرتكىشى»، – دەپ كەلتىرگەن مالىمەتى ناقتىلاي تۇسەدى [4]. ي.قابىش ۇلى جازعان ەڭبەكتەن كەلتىرىلگەن ۇزىكتەگى تاڭبالى جازۋى بار ەسكەرتكىشتەر تابىلعان «كوشوو سايدام» – ايگىلى كۇلتەگىن جازبا ەسكەرتكىشى ورناتىلعان جەر. سول كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنەن 500 مەتر جەردە ءبىز ارنايى الىپ ءسوز ەتىپ وتىرعان بىلگە قاعان جازبا ەسكەرتكىشى تۇرعىزىلعان. سوندا نايمانداردىڭ استاناسى بولعان قارا قورىم شاھارىنىڭ ماڭىنان ءداۋ قابىرعا تاستارعا كونە تۇركى رۋنا ارپىمەن تۇسىرىلگەن، اسا كولەمدى ءارى قۇپيا جازباسىمەن دۇنيەنى تاڭداندىرىپ، ءدۇر سىلكىندىرگەن كۇلتەگىن جانە بىلگە قاعان مادەني ەسكەرتكىشى، كەرەيلەردىڭ استاناسى بولعان «ءتور-حۋراح» قالاسى ماڭىنان تونىكوك ەسكەرتكىشى تابىلىپ وتىر. نايماندار ەجەلگى زاماندا-اق قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن، قازىردە دە سولاي. سونداي-اق، كەرەيلەر دە قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەرتە زاماننان ەنگەن اسا كونە ءارى مىقتى تايپالاردىڭ ءبىرى. نايماندار جانە كەرەيلەر تاريح ساحىناسىنا عۇن، ۇيسىندەردىڭ ءىزىن الا شىققان، ورحون جازۋىن مەڭگەرگەن، وزدەرىنشە مەملەكەت اتانعان ەلدەر. ولار سالدىرعان قالالار جەتەرلىك. بۇعان ءا.مارعۇلاننىڭ كەرەيمەن ۇڭگىتتەردىڭ (ۋاق) جەرىندەگى ۇلكەن قالانىڭ ءبىرى «قاتۋن سىنى». كەرەيلەر عۇن ادەتى بويىنشا مارالدى ەرەكشە قادىرلەپ، وعان تابىنىپ جۇرگەن. نايمانداردىڭ مونعول داۋىرىندە قيراپ قالعان قالاسىنىڭ اتى «اقبالىق». قارا قورىم استاناسىندا ەل باسقارعان حاندار، سۇلتاندار، بەكتەر تۇرعان. كوپ عاسىرلار ىشىندە الدىمەن ورحون جازۋىن ودان كەيىن ۇيعىر جازۋىن وزىنە ءداستۇر قىلعان ەلدەر قىپشاقتار، نايماندار، كەرەيلەر، ۇڭگىت-ۋاقتار، مەركيتتەر، بارلىعى ەرتە كەزدە ۇكىمەت قۇرعان قازاق ۇلىسىنىڭ تايپالارى»،–دەپ جازعانى نەگىز [3، 137-139-بب.]. ءا.مارعۇلان ەڭبەگىنەن كەلتىرىلگەن كىشكەنتاي ۇزىكتە ءبىراز ماسەلە قامتىلىپ ايتىلعان. وسىنداعى ءار ءسوز ءوز الدىنا جەكە زەرتتەۋدى سۇراپ تۇر. مىسالعا، قازاق قۇرامىنا ەنگەن جوعارىدا اتالعان تايپالاردىڭ كونە تۇركى (ورحون) جازۋىنان كەيىن ۇيعىر جازۋىن يگەرۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. ۇيعىر جازۋى كونە تۇركى جازۋىنان كەيىن تۋىندادى. ۇيعىرلار تۇركى مەملەكەتىن قۇلاتىپ، از ۋاقىت بولسا دا ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزدى. سول تۇستا قارىم-قاتىناس، كەلىسىم-شارت ءۇشىن قازاق قۇرامىنا ەنگەن تايپالار ۇيعىر جازۋىن مەڭگەرگەن بولسا كەرەك. سول سياقتى، ءا. مارعۇلاننىڭ «قازاق ۇلىسىنىڭ تايپالارى» دەپ اتاۋىندا زور ماڭىز بار. قىسقا ايتساق، قازاق حالقى سكيف-ساقتار ءداستۇرىن سول كۇيىندە قابىلداپ، ساقتاپ، جالعاستىردى. قازاق حالقىنىڭ قۇرامىندا كوپتەگەن تايپالاردىڭ بولۋى دا سودان. اتاقتى عۇلاما ش.ءۋاليحانوۆتىڭ زەرتتەۋىنشە «قازاقتىڭ ەسكى داۋىردەگى اتى «الاش» دەپ اتالعان» [3، 142-ب.]. يوللىع-تەگىن تۋرالى ل.ن.گۋميليەۆتىڭ: «بۇل جازۋشى ءارى تاريحشى، ەكى ورحوندىق جازۋ تەكستىنىڭ اۆتورى ەدى. ءوز اكەسىنىڭ ساياساتىن جالعاستىرا وتىرىپ، ول شيەلەنىستى جاعدايدان شىعۋ جولىن تابۋعا تىرىستى»، – دەپ جازعانى ەپتەپ جونگە سوعادى [5، 328-ب.]. شىن مانىندە، يوللىع-تەگىن ءتۋابىتتى دانا، ءىرى اقىن، اقىلدى قاعان، بىلىكتى ساياساتكەر، تەرەڭ ءبىلىمدى ويشىل، تاريحي تۇلعا. يوللىع-تەگىن جاساعان شىعارماسىنا ومىردەگى شىندىق وقيعانى ارقاۋ ەتكەن. ل.ن.گۋميليەۆ ول تاسقا تۇسىرگەن جازبانى تاريحي دەرەك ءۇشىن پايدالانعان، ءوز ىڭعايىنا قاراي بۇرىپ، ونى تاريحشى دەپ اتاعان. ورحون بويىندا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تابىلىپ جاريا بولعان 25-تەن استام كونە تۇركى رۋنا جازبا ەسكەرتكىشتەرى بار. كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ بيىك تاستارداعى كونە تۇركى جازبالارىن: قۇلپىتاستارعا ءتۇسىرىپ، قابىر باسىنا قويىلعان جوقتاۋ جىر دەپ ۇيعارىم جاساعانى سونداي ساۋەگەيلىك بولجامنان تۋىنداعان. كەلەشەكتە الگىندەي جوبالاپ جازىلعان بولجامدى ويسىز قايتالاپ ايتۋشىلارعا توقتاۋ بولۋ ءۇشىن بۇل رۋحاني مۇرالاردىڭ ءبىرى بىلگە قاعان جازبا ەسكەرتكىشىنىڭ سىر-سيپاتىن، وزىندىك ەرەكشەلىگىن شىنايىلىقپەن كورسەتۋدى باستى نىسانا ەتتىك.

 

ادەبيەت:

1. پوەزيا دريەۆنىح تيۋركوۆ Vءى-حىى ۆەكوۆ. - م: راريتەت، 1993. - 170 س.


2. ەڭسەگەن ۇلى ت. كونە تۇركى رۋنا جازبا پوەزياسى. - الماتى: ءبىلىم، 2007. - 350 ب.


3. مارعۇلان ءا. «تامعالى تاس» جازۋى // جۇلدىز. – 1984. - № 1. – 143 ب.


4. قابىش ۇلى ي. حالقىمىزدىڭ وركەنيەتكە قوسقان اسىل مۇراسى // ەگەمەن قازاقستان. – 2004. – 20 ناۋرىز.


5. گۋميليەۆ ل.ن. كونە تۇرىكتەر. - الماتى: ءبىلىم، 1994. - 502 ب.