اسكەري ادەبيەتتە باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ وتكەن زامان مەن ءبىزدىڭ زامانىمىزدا بولىپ وتكەن الەم حالىقتارىن قامتىعان سوعىستاردىڭ قايتالانباس ءۇش ءتۇرلى ەرەكشەلىگى بولعانىن اتاپ وتۋمەن بىرگە، ءوز تانىمىن جىكتەي وتىرىپ كورسەتەتىنى بار. 1969 جىلى 2 قاراشادا قازاق كەڭەس ەنسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتورى پروفەسسور م.قاراتايەۆقا جازعان حاتىندا: “اسكەري عىلىم ادامزات تاريحىندا ءۇش داۋىرگە بولىنەدى: ا) مانۋفاكتۋرنىي پەريود ۆەدەنيا ۆوينى؛ ب) ماشيننىي پەريود ۆەدەنيا ۆوينى؛ ۆ) تەرمويادەرنىي پەريود ۆوينى”، دەيدى.
قاراپ وتىرساق، ۇشەۋىنىڭ ءۇش ءتۇرلى ۇعىمى بار. ۇشەۋىنىڭ ءۇش ءتۇرلى قارۋجاراعى بار. ۇشەۋىنىڭ ءۇش ءتۇرلى تاكتيكاسى مەن ستراتەگياسى بار. ۇشەۋىنىڭ ءۇش ءتۇرلى ءتىلى بار، بىرىنە-بىرى ۇقسامايدى. ول تاريحي نارسە… وسى تانىم تۇرعىسىنان قاراعاندا، تۇركى حالىقتارى باسىنان كەشكەن اسكەري ادەبيەتتىڭ بولمىسىن، تاريحىن تانىپ بىلۋگە، ول جايىندا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە وسى وي-تانىمداردى اسكەري تەوريالىق قاعيدا رەتىندە قاراپ، ۇنەمى سۇيەنىپ وتىرۋعا بولاتىن يدەيالىق باعىت-باعدار بولا الادى دەگەن بايلامعا كەلەمىز. ب.مومىش ۇلىنىڭ وسى وي-تانىمىنا سۇيەنە وتىرىپ، وي كوزىمەن قاراعاندا: 1. سوعىس جۇرگىزۋدىڭ مانۋفاكتۋرالىق ءداۋىرى نەگىزىنەن مايدان تورىندە بەس قارۋ ءتۇرىن مولىنان ءارى تۇراقتى تۇردە قولدانۋمەن شەكتەلگەن جاعدايدى كورەمىز. 2. سوعىس ءجۇرگىزۋدىڭ ماشينالىق كەزەڭى نەگىزىنەن وتپەن اتىلاتىن مىلتىقتان باستالىپ، پۋلەمەت، زەڭبىرەك، تانك، ۇشاق، ت.ب. تەحنيكالىق قارۋ-جاراق تۇرلەرىنىڭ ءبارىن قامتۋىمەن ەرەكشەلەنەدى ەكەن. 3. سوعىس جۇرگىزۋدىڭ يادرولىق قارۋدى پايدالانۋ ءداۋىرى بۇگىنگى كومپيۋتەرگە سۇيەنگەن اقپاراتتىق تەحنيكا كومەگىمەن جۇرگىزىلمەك.
ءى
سوعىس جۇرگىزۋدىڭ مانۋفاكتۋرالىق ءداۋىرى ب.مومىش ۇلى تانىمى بويىنشا: “قازاق ءتىلىندە مانۋفاكتۋرنىي پەريود ۆەدەنيا ۆوينى تىركەسىندە تىلدەر دە، تۇسىنىكتەر دە، ۇعىمدار دا بار. وعان دالەلدەر – ەرتەگىلەر، باتىرلىق ەپوستار، شىنىمدى ايتسام، ول جاعىنان مەن ءوزىمدى ءوزىم تەكسەردىم. مانۋفاكتۋرنىي پەريود ۆەدەنيا ۆوينى دەگەن نارسە ءوز زامانىندا سويىل، شوقپار، نايزا، ساداق، ايبالتا، ت.ب. قولمەن ۇستالاتىن قارۋلارمەن وتكىزىلگەن ەكەن (كادىمگى قىپ-قىزىل توبەلەس)”. ياعني، سوعىس نەگىزىنەن بەس قارۋ ءتۇرىن پايدالانۋ جولىمەن ىسكە اسقان. ول قارۋلار قىلىش،ساداق، نايزا، شوقپار، قانجار ءتارىزدى سوعىس قۇرالدارىمەن شەكتەلەدى. (“قارۋ-جاراق سوزدىگى” – ت.بايجانوۆ) بۇل سوعىس قارۋى تۇسىنداعى سوعىسۋشى ساربازدار جاۋمەن بەتپە-بەت كەلىپ، كۇش سىناسادى. مايداندا ءالى جەتكەنى، ايلاسى مەن اقىلى اسقاندارى باسىم ءتۇسىپ جاتادى. جاۋىنگەر مايدان تورىندە جەڭسە دە، جەڭىلسە دە ايقاس ادىلەتتى تۇردە جۇرگىزىلىپ وتىرادى. بۇل تۇستا قازاقتىڭ باتىرلىق جىرىندا جىرلاناتىن اتاقتى باتىرلاردىڭ جەكپە-جەك سوعىسۋى مەن جەڭگەن جاعى تىكەلەي رۋحى كوتەرىلىپ، قان مايدانعا تۇسەتىن سوعىس كورىنىستەرى كوز الدىمىزدا ەلەستەيدى.
قازاقتار بۇل داۋىردە بەس قارۋدىڭ تۇرىمەن قورعانۋ، شابۋىل جاساۋ جورىقتارىندا سوعىس جۇرگىزۋدىڭ مانۋفاكتۋرالىق تۇرىندە باسىم ءتۇسىپ وتىرعان. بۇل شايقاستىڭ قىرى مەن سىرىن جاقسى ءبىلىپ، سوعىستىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىن جەتە مەڭگەرگەن حالىق ەكەنىن الەمگە تانىتىپ وتىرعان. مۇنىڭ ۇستىنە قورعانۋ جولىندا جۇرگىزىلگەن سوعىستا ءوز جەرىنىڭ تابيعاتىن، ياعني تاۋى مەن دالاسىن، قىرى مەن جازىعىن دا بىلگىرلىكپەن پايدالانىپ، قارسىلاسىن جەر قاپتىرىپ وتىرعان. مۇنىڭ ۇستىنە قازاقتاردىڭ ات قۇلاعىندا وينايتىن شاباندوزدىعى، سوعىستا جىلقىنىڭ شەشۋشى كۇشكە اينالۋىندا كوپ ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى جاتىر. بۇعان دالەل ەدىل، شىڭعىسحان، ءامىر تەمىر، ت.ب. قولباسشىلار زامانىندا تۇلپار اتتىڭ شەشۋشى كۇشكە اينالعان ەرەكشەلىگىن سەزىنەمىز. ال باتىرلار جىرىندا باتىرمەن بىرگە تۇلپار اتتىڭ بەينەسى قاتار سومدالۋىندا كوپ سىر جاتىر. سوعىستا ەڭ ىقشام، مانيەۆر جاساۋعا بەيىم، الىس پەن جاقىن جەردى تەز باسىپ وتەتىن جارامدى قازاناتتىڭ بولۋى – قازاق جەرىن جاۋدان قورعاپ، وتان كەڭىستىگىن ۇستاپ قالۋدىڭ شەشۋشى جولى دا جاۋىنگەر مىنگەن جارامدى جورىق اتىنا بايلانىستى بولىپ كەلگەنى دە شىندىق. وسى سەبەپتى حالقىمىز شىعارعان ەپيكالىق جىرلاردا باتىر وبرازىن سومداۋمەن بىرگە ونىڭ تاڭداپ مىنگەن تۇلپارلاردىڭ بەينەسى دە قاتار الىنىپ سۋرەتتەلۋىندە كوپ سىر جاتىر.
ءىى
سوعىستى جۇرگىزۋدىڭ ماشينالىق ءداۋىرى دەپ وتپەن اتىلاتىن قارۋ تۇرلەرى جەتىلىپ، اۆتومات، پۋلەمەت، زەڭبىرەك، تانك، راكەتا، سامولەت، بومبا مەن گراناتا تۇرلەرىنىڭ ۇستەمدىك العان زامانىن ايتادى. بۇل تەحنيكالىق جاراقتارمەن سوعىس جۇرگىزگەندە، قارۋلاردىڭ نەبىر جاڭا تۇرلەرى مايدان تورىندە قولدانىلسا دا ءبارىبىر ادام پسيحولوگياسى مەن رۋحاني تابيعاتى، ياعني ادام جانى شەشۋشى كۇشكە اينالىپ وتىرادى.
قازاق حالقى ءوز تاريحىندا سوعىس جۇرگىزۋدىڭ ماشينالىق ءداۋىرى دەپ اتالاتىن تۇرىنە، بىلايشا ايتقاندا، مەيلىنشە جەتىلگەن تۇرىنە العاش رەت كەڭەس وداعى مەن فاشيستىك گەرمانيا اراسىنداعى سوعىستا ارالاستى. قازاق سولداتتارى مەن قازاق كومانديرلەرى مايدان ءتورىنىڭ بۇل داۋىرىندەگى قارۋ-جاراقتىڭ بارلىق ءتۇرىن تەز ارادا مەڭگەرىپ، الەم جۇرتىن تاڭداندىرعان ەرلىكتەر جاساپ جاتتى. ياعني، تاريحتىڭ قاتال سىنىنان ابىرويمەن ءوتتى.
ءوز حالقىنىڭ قاس باتىرى اتانعان باۋىرجان مومىش ۇلى دا العاش رەت سوعىس جۇرگىزۋدىڭ مەيلىنشە جەتىلگەن ماشينالىق داۋىرىنە ارالاسىپ، ەرلىك داڭقى بۇكىل الەم حالىقتارى نازارىنا ىلىكتى. اتا جاۋعا قارسى وتاندى قورعاۋ جولىندا فاشيستەرگە قارسى سوعىس قارۋ-جاراقتارىمەن بىرگە قالامىن، ياعني قامال بۇزار قاھارلى ءسوزىن دە قوسا جۇمساۋمەن ەرەكشەلەندى. بۇل تاقىر جەردە پايدا بولعان كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس، ول كونە زامان اتا-بابالارىنان بەرمەن قاراي ۇزىلمەي كەلە جاتقان ءداستۇر جالعاستىعى بولاتىندى. “مەن باستان كەشكەندەرىن جازىپ جۇرەتىن جاۋىنگەرلەردىڭ ءبىرىمىن. مايداندا جاۋىنگەرلەر اراسىنان شىققان، قالتاسىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ بيلەتى بولماسا دا جازاتىن مايدانگەرلەر دەپ اتالاتىن بىتىراڭقى توپ بار. مەن بۇل توپتى جازۋشىلاردىڭ جاڭا بۋىنىنىڭ تۇتاس ءبىر ارمياسى دەپ ويلايمىن. ولار ءازىر وقيعانى بولات قالامساپتىڭ ۇشىمەن كوركەم سوزبەن شەبەر ورنەكتەۋدى مەڭگەرە قويعان جوق. ولار كوزبەن كورگەندەرىن، وزدەرى كۋاگەر بولعان وقيعالاردى، سوعىستىڭ قاتقىل تىلىمەن جازىپ ءجۇر. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى وققا ۇشتى، كەيبىرەۋلەرى مۇگەدەك بولىپ قالدى، باسقا بىرەۋلەرى ءوز قىزمەتىن اتقارۋدا. كورگەندەرىن حاتقا ءتۇسىرىپ جۇرەتىن مەنىڭ قارۋلاس جولداستارىمنىڭ ءبىرى – وسىندا وتىرعان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى م.عابدۋللين. ونىڭ جازعاندارى 10-عا جۋىق داپتەر بولادى. سوعىس ءجۇرىپ جاتقان كەزدەن بەرى بۇل توپقا كوپتەگەن باسقا ادامداردى قوسساق، مىڭداعان پاراق جازىلعان بولار ەدى. سوعىس اياقتالعان كەزدە سوعىس ادەبيەت مايدانىندا دا باستالادى، ءقازىر ادەبيەت مايدانىندا سوعىس جوق. ال ءبىزدىڭ سوعىس دەپ جۇرگەنىمىز – جاي شامالى قاقتىعىس قانا. سوعىس اياقتالعاننان كەيىن مايدانگەرلەر ارمياسى جازۋ ونەرىن مەڭگەرۋدى قىزۋ قولعا الىپ، بۇگىندە ادەبيەت توسقاۋىلىندا بۇعىپ وتىرعان كەيبىر جازۋشىلارمەن شايقاساتىن بولادى. مۇنىڭ ءوزى بالكىم بەس جىلدان كەيىن بە، بولماسا ون جىلدان سوڭ با، ياكي بولماسا جيىرما جىل وتكەننەن كەيىن بولا ما – ونى مەن ءدال بىلمەيمىن. ءبىراق سوعىستان كەيىن جاڭا ادامداردىڭ، جاڭا جازۋشىلاردىڭ تۋاتىنىن بىلەمىن”، – دەپ جازادى ب.مومىش ۇلى.
ءىىى
سوعىس جۇرگىزۋدىڭ بۇگىنگى كۇندەگى يادرولىق ءداۋىرى دە ءوز بەلگىسىن بەرۋدە. جاپونيا حالقىنا قارسى قولدانىلعان اتام بومباسى وسى قۇبىلىستىڭ ايعاعى دەسە بولعانداي. اتوم بومباسىنا يە، يادرولىق قارۋعا يە مەملەكەتتەر سانى دا بۇگىندە وتىزعا جاقىنداپ كەلەدى. سوعىس ءبىلىمپازدارىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ەگەر يادرولىق اتوم قارۋ-جاراقتارىنىڭ تەتىگى اعىتىلىپ كەتسە، جەڭۋشى دە، جەڭىلۋشى دە بولمايدى. الەم بۇرىن-سوڭدى بولماعان اپاتقا ۇشىراپ، جەر شارى وربيتاسىنان اۋىپ، قۇردىمعا كەتۋى مۇمكىن.
سوعىس جۇرگىزۋدىڭ وسى ءۇش ءتۇرىنىڭ العاشقى ەكى كەزەڭىندە اسكەري ادەبيەت ءتۇرى پايدا بولىپ، دامۋدىڭ، جەتىلىپ قالىپتاسۋدىڭ ۇزاق جولدارىن باستان كەشتى.
“اسكەري ادەبيەت دەپ نەنى ايتامىز، ونىڭ تاقىرىپتىق نەگىزى مەن زەرتتەۋ نىساناسىنا نەلەر جاتپاق؟” – دەگەن سۇراقتار الدىمىزدى وراعىتاتىنى دا شىندىق.
اسكەري ادەبيەت دەپ اسكەري عىلىم تۇرلەرىمەن بىرگە كوركەم ونەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە وراي پايدا بولعان كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن دامىپ، قالىپتاسۋ ۇستىندە كەلە جاتقان رۋحاني قۇبىلىستىڭ قوماقتى ءبىر سالاسىن ايتامىز.
اسكەري ادەبيەتتىڭ كوركەم ادەبيەت سالاسىندا پايدا بولعان تۇرلەرىن، ونىڭ وزىندىك دەربەس سالاسىنا جاتاتىن جالپى اسكەري كوركەم ادەبيەت پەن سوعىس مايدانىنا تىكەلەي قاتىسىپ، تولارساقتان ساز كەشىپ، وتان ءۇشىن جان بەرىپ، جان الىسقان ءارى مايداندا قارۋىمەن بىرگە قامال بۇزار قاھارمان ءسوزدى قوسا جۇمساعان دارىندى جاۋىنگەر مەن قولباسشىلار قالامىنان تۋعان اسكەري كوركەم ادەبيەتتىڭ ءجونى ءبىر باسقا ەكەنىن باسا ايتامىز. اسكەري ادەبيەتتىڭ ءتۇرى دەپ بىزدە ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىبىنا جازىلعان كوركەم ادەبيەت جانرلارىن ايتىپ ءجۇرمىز. كەڭەس داۋىرىندە ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىبىنا جازىلعان كوركەم تۋىندىلار ىشىندە ءبىزدەر، قازاقستاندىق جازۋشىلار، رەسەي مەن ۋكراينادان كەيىنگى ورىندى يەمدەنەمىز. كەڭەس وكىمەتىنە قاراعان تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاقتار اسكەري ادەبيەت تاريحىندا جەتەكشى ورىندا تۇر.
قىرعىن سوعىسقا قاتىسپاي-اق سىرتتان باقىلاپ، مايدان ءومىرى تۋرالى كوركەم شىعارمانىڭ ءارتۇرلى جانرىندا جازاتىن اقىن، جازۋشىلار، دراماتۋرگتەر دا بولادى. مىسالى، ل.تولستوي ورىستاردىڭ باسىنان وتكەن 1812 جىلعى وتان سوعىسى شىندىعىن سۋرەتتەيتىن ءوزىنىڭ “سوعىس جانە بەيبىتشىلىك” رومانىن جازسا، 1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسى جايىندا ع.مۇسىرەپوۆ “قازاق سولداتى” رومانىن، م.اۋەزوۆ “نامىس گۆاردياسى” پەساسىن جازدى. باسقا اقىن-جازۋشىلار دا مايدان تاقىرىبىنا قىزۋ اتسالىستى. ارينە، بۇلاردى دا سوعىس تاقىرىبىنا جازىلعان كوركەم ادەبيەت سالاسىنا جاتقىزامىز.
ءبىزدىڭ كوزدەپ وتىرعانىمىز، ياعني وي تالقىسىنا سالىپ ارنايى عىلىمي زەرتتەۋ نىساناسىندا ۇستانارىمىز سوعىس مايدانىنا اسكەري جاۋىنگەر رەتىندە ارالاسىپ، قاندى قىرعىن ىشىندە اۋىزدىقپەن سۋ ءىشىپ، ەتىگىمەن سۋ كەشكەن قاس باتىرلار كوپ شىقتى. ولاردى جورىققا باستاعان قولباسىلار مەن پارتيزاندار جاۋعا قارسى قارۋىمەن عانا ەمەس، قالامىن دا قاھارلى قارۋ رەتىندە قاتار جۇمساعان كورنەكتى اقىن-جازۋشىلار اسكەري ادەبيەتتىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنە اينالدى.
ب.مومىش ۇلى “ۆوۆ ۆ كازاحسكوي پروزە” دەپ اتالاتىن بايانداماسىندا: “نا فرونت وتپراۆيليس بولەە سوتني رابوتنيكوۆ يسكۋسستۆا. وني وديەۆ سەرىە سولداتسكيە شينەلي، س ورۋجيەم ۆ رۋكاح ستانوۆيليس ۆ ستروي، وني بىلي سولداتامي ۆوينى. سرەدي نيح بىلي تاكيە تالانتليۆىە پوەتى كاك كاسىم امانجولوۆ، پاۆەل كۋزنەسوۆ، ديحان ابيلوۆ، جۋماگالي ساين، ابدۋللا جۋماگالييەۆ، دم. سنەگين، ابۋ سارسەنبايەۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، كومپوزيتور رامازان ەلەبايەۆ، ديريجەر گازيز دۋگاشيەۆ، پيەۆەس تەميربەك كوكۋبايەۆ ي در.
وني ەتي سولداتى ي وفيسەرى، ناحودياس نا پەرەدنەم كراە نا رازليچنىح دولجنوستياح، ۋمەلو سوچەتالي شتىكي س پەروم”، – دەپ جازعاندا ودان قارسى قارۋمەن قوسا قامال بۇزار قاھارلى ءسوز ونەرىمەن سوعىسقان اقىن-جازۋشىلار مەن ونەر يەلەرىن كورەمىز.
ءىV
كوشپەلى وركەنيەت زامانىندا سوعىس جۇرگىزۋدىڭ مانۋفاكتۋرالىق داۋىرىنە ساي قالىپتاسقان قولباسشىنىڭ جاۋعا قارسى كۇرەسىندە بەس قارۋمەن قوسا اقىندىق ونەردى قوسا قابات پايدالانۋ ءداستۇرى بولاتىن. مىسالى، قازاق-قالماق سوعىسى زامانىندا بۇل اتا ءداستۇردى اقتامبەردى مەن قوجابەرگەن جىراۋ، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس جولىندا ماحامبەت، قوقانعا قارسى سوعىستا مادەلى قوجا اتا ءداستۇرىن جالعاستىرا ءتۇستى. مىنە، وسى ءۇردىس ۇلى وتان سوعىسىندا دا ومىردەن ورىن تاۋىپ جالعاستىق تابۋىن اتاقتى قولباسشى، اتى اڭىزعا اينالعان قازاقتىڭ ۇلتتىق باتىرى ب.مومىش ۇلىنىڭ قاندى مايدان ۇستىندەگى ءومىر جولىنان دا بايقايمىز. مۇنى “قانمەن جازىلعان كىتاپ” شىعارماسىندا: “ۇلى وتان سوعىسىندا العان تاجىريبەمىز اتا-بابامىزدان قالعان حالقىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك ءداستۇر-مۇرالارى ونداي ادەبيەتتى جازۋعا اۋماقتى، كولەمدى، ءسىڭىمدى قورەك بولا الادى”، – دەپ جازۋىندا استارلى ويلار جاتىر.
كوركەم ادەبيەتتەگى اسكەري ادەبيەت دەپ اتالاتىن بۇل قۇبىلىس تاقىر جەردەن پايدا بولعان ءداستۇرسىز، ءداستۇرلى جالعاستىقسىز ءولى دۇنيە ەمەس. تۇركى حالىقتارىنىڭ كونە داۋىردەن بۇگىنگە دەيىن ءداستۇرلى جالعاستىق تاۋىپ، دامىپ كەلە جاتقان اسكەري ادەبيەتى بولعاندىعىن جازبا تاريح ەسكەرتكىشتەرى دە ايعاقتايدى. تۇركى حالىقتارى ادەبيەتىنىڭ باستاۋ كوزدەرى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى مىڭجىلدىقتار ىشىندە جاتقانىن، ياعني ونىڭ باستاماسى ساقتار ەلىنەن شىققان، ءبىراق ولەڭدەرىن جۇڭگو تىلىندە جازعانىن كونە جۇڭگو جازبا دەرەكتەرى بويىنشا مەنىڭ شاكىرتىم ءالىمعازى ءوزىنىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاسياسى ارقىلى عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرىپ وتىر. ءبىراق بىزدەر ساقتار ءداۋىرى مەن تۇڭعىش تۇرىك قاعاناتى (Vش ع.) اراسىنداعى اسكەري ادەبيەت تۋرالى ناقتىلى دەرەك كوزدەرىن ازىرشە تەرەڭ تانىپ بويلاي الماي كەلەمىز.
بۇل ماسەلەنى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ۇلى يدەولوگى ءارى ويما جازۋ ارقىلى تاسقا شەكىپ، ۇلى مۇرا قالدىرعان ايگىلى تونىكوك دانادان باستاۋدىڭ ءجونى بار دەپ بىلەمىز.
ودان كەيىنگى قاراحانيدتەر زامانىندا بۇرىنعى ون ساداق اتالعان ەلدەن شىققان الەمگە ايگىلى “قۇداتعۋ بىلىك” (ءحى ع.) كىتابىنىڭ اۆتورى ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ ەڭبەگىندە سول زاماندا عۇمىر كەشكەن قوعامنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك توپتارىن جۇيەلەپ، اسكەري قولباسشىلار تۋرالى ساراپتالعان پىكىرلەرى بۇگىنگى تاڭدا دا قولدانىسقا سۇرانىپ تۇرعان ويتانىمدارعا تۇنىپ تۇر. اۆتوردىڭ مايدان تورىندە اسكەري قولباسشىلاردىڭ شەءشۋشى ورنىن انىقتاپ، جەكە تۇلعانىڭ قانشالىقتى ىقپالى بارىن ساراپتاي كەلىپ: “مىڭ ارىستاندى باستاعان قوي باستىقتان، مىڭ قويدى باستاعان ارىستان باستىق ارتىق” دەگەن اتالى ءسوزى تەك مايدان تورىندەگى اسكەري قولباسشى تۋرالى عانا ەمەس قازىرگى قوعامدىق بيلەۋ ساتىسىنداعى ءاربىر باستىققا قولدانۋعا بولاتىن شىندىق ەكەنىن انىق سەزىنەمىز.
ءبىز ەرەكشەلەپ نازاردا ۇستاپ وتىرعان اسكەري ادەبيەت تۋرالى تانىمنىڭ ولشەمىنە موعولستان مەن شاعاتاي ولكەسىندەگى ءامىر تەمىر اۋلەتى زامانىندا دا اقىن، عالىم، قولباسشى، پاتشالىق بيلىك ەتكەن ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ارەكەت ەتكەنىن العا تارتا الامىز. مىسالى، اتاقتى بابىر پاتشانىڭ ءوز ماقساتىنا جەتۋ جولىندا جۇرگىزگەن كۇرەستەءرىندە قارۋى مەن قالامىن قاتار جۇمساپ، ارتىنا ءوز ولەڭدەرى مەن الەم مويىنداعان “بابىرناما” تۋىندىسىن قالدىرۋى – وسىنىڭ ايعاقتى دالەلى. نەمەسە بابىردىڭ بولە تۋىسى، موعولستاننان قانات قاققان م.ح.ءدۋلاتيدىڭ “تاريح-ي-راشيدي” دەپ اتالاتىن مەمۋارلىق جانرداعى ەڭبەگى مەن “جاھانناما” داستانى ءوز زامانىنداعى اسكەري ادەبيەتتىڭ بۇرىنعى وتكەن ءداستۇر جالعاستىعىن ۇشتاستىرا دامىتىپ قالىپتاستىرعان دارىندى اقىن، تاريحشى عالىم، داڭقتى قولباسشى بولعانىن كورەمىز. سول زاماندا، ياعني، بابىر مەن حايدار مىرزا بيلىك ەتكەن كەزدەگى اسكەري ادەبيەتكە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسقان حاسەن ءالي جالايىردىڭ قاسيدا جانرىنداعى تەڭدەسى جوق اقىندىق ونەرىن ەكەۋى دە اسا جوعارى باعالاپ، ونەگەلى ۇلگى رەتىندە تانىستىراتىنى بار.
بۇل اتالعان اقىنداردىڭ ءبارىنىڭ دە ءوز زامانىندا مەملەكەتتىك بيلىك ءۇشىن كۇرەس جولىندا قان مايداندا قول باستاپ، كۇرەسكە بىلەك سىبانا كىرىسكەن، اقىندىق ونەرىنە قوسا قارۋ-جاراعىن جاۋعا قارسى سىلتەگەن ەرەكشەلىگى مەن مۇندالاپ تۇرادى.
التىن وردا يمپەرياسى قۇلاپ، ءبىرتۇتاس تۇركى حالىقتارى كوپتەگەن ۇساق حاندىقتارعا ءبولىنىپ، ىدىراعان تۇستا، تاريح ساحناسىنا شىققان قازاق حاندىعى حV عاسىر مەن XVءىىى عاسىر اراسىندا ءوز تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ جولىندا ايتارلىقتاي ءمان-ماعىناسى بار تاريحي كۇرەس جولىن باستان وتكەرىپ جاتتى.
قازاق حاندىعىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا، اسىرەسە، ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان قازاق پەن قالماق اراسىندا بولعان سوعىسقا قاتىسىپ، ءوز كوز الدىندا وتكەن تاريحي وقيعالارعا تىكەلەي ارالاسقان قازاق اقىن-جىراۋلارى اسكەري ادەبيەتتەگى بابالار ءداستۇرىن ءارى قاراي جالعاستىردى. اقتابان شۇبىرىندى زامانىن كوزى كورىپ، قاسىرەتىن ءوز باسىنان وتكىزگەن قوجابەرگەن، اقتامبەردى جىراۋلار جاۋعا قارسى قول باستاپ، قاندى مايدان الاڭىندا جاۋعا قارسى نايزاسى مەن وتتى جىرىن قاتار جۇمساعان ءارى ارمانىن كەلەر ۇرپاققا اماناتقا قالدىرعان جىر جولدارىن قالدىردى. ول تۇستاعى قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ ءبارى دە مايدان الاڭىندا بولىپ، جاۋعا قارسى كۇرەستە قارۋى مەن اقىندىق ونەرىن قاتار قولدانۋى ارقىلى اسكەري ادەبيەتتىڭ دە كورنەكتى وكىلدەرى ەدى.
حVءىىى عاسىردىڭ باسىندا رەسەي يمپەرياسى قازاق جەرىنە قول سالىپ، ءحىح عاسىر ىشىندە قازاق ەلىنە تۇتاستاي وتارشىلدىق ويرانىن ورناتىپ باقتى. قازاق ەلىن ءبىرتۇتاس قالپىنان اجىراتىپ، ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ءۇش بولىككە اجىراپ كەتۋىنە سەبەپكەر بولدى. كىشى ءجۇزدى ورىنبورعا قاراتىپ، ەل بيلەۋدىڭ حالىققا جات سۇلتان پراۆيتەل بيلىگىن ورناتتى. ورتا ءجۇزدى ومبىعا قاراتىپ، ەل بيلەۋدىڭ اعا سۇلتاندىق جۇيەسىن ورنىقتىردى. ۇلى ءجۇز قوقان حاندىعىنا باعىنىپ، ەل بيلەۋدىڭ رۋلىق جۇيەگە نەگىزدەلگەن داتقالىق ءتۇرىن باستان وتكىزىپ جاتتى. تۇتاس ءبىر حالىق وتارشىلدىق ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە ۇشكە جارىلىپ، رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ ىدىراي باستاعانى ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ادەبيەت الەمىندەگى زامان شىندىعىنىڭ ايناسى بولعان پوەزيا جانرىندا ايقىن بايقالدى.
باتىس قازاقستان قازاقتارى اراسىنان اقىرىپ تەڭدىك سۇراعان ماحامبەت وتتى جىرى ارقىلى سول تۇستاعى ناعىز اسكەري ادەبيەت ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى جاۋىنگەر پوەزيانىڭ بىرەگەي كورنەكتى وكىلىنە اينالدى.
ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا قوقان حاندىعىنىڭ قورلىعى مەن زۇلىمدىعىنا قارسى كوتەرىلگەن حالىقتىڭ جارقىلداعان الماس قىلىشىنداي اقىن مادەلى ولەڭدەرى قالىڭ ەلگە رۋحاني قۋات بەردى. مادەلى دە قوقان جاساقتارىمەن قاندى مايدانعا ءتۇسىپ، قارۋى مەن ءسوز نوسەرىن قابات قولدانىپ، تالاي ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى.
قازاق اقىندارىنىڭ اسكەري ادەبيەت جاساۋداعى اتا ءداستۇرىن جالعاستىرۋ ارەكەتى، ءتىپتى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ جارشىسى مەن جىرشىسىنا اينالعان حالىق اقىنى ومار ءشيپيننىڭ شىعارمالارىندا دا ايقىن بەلگى بەرىپ جاتتى. مىنە، باستاماسى ورتا عاسىرداعى اقىن ءارى قولباسشى تۇرىك قاعاناتىنىڭ تەمىرقازىق جۇلدىزىنداي مىزعىماس يدەولوگى بولعان تونىكوكتەن باستالعان پوەزيا جانرىنان ءوربىپ ءورىس جايعان اسكەري ادەبيەتتە قالىپتاسقان ءداسءتۇردىڭ سوڭعى جالعاسى ومار شيپينمەن اياقتالادى. بۇل سان عاسىرلارعا سوزىلعان سوعىس جۇرگىزۋدىڭ مانۋفاكتۋرالىق داۋىرىندەگى اسكەري ادەبيەت وكىلدەرىنىڭ ءبارى دە بەس قارۋدىڭ كۇشىمەن ءسوز ونەرىن قوسا جۇمساعان كەزەڭمەن بىتەدى.
V
سوعىس جۇرگىزۋدىڭ ماشينالىق داۋىرىنە قازاق حالقى شىن مانىندە كەڭەس وداعىنىڭ فاشيستىك گەرمانيامەن بولعان 1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىندا تۇڭعىش رەت قاتىستى. بۇرىن مۇنداي سوعىستى ءىشىنارا ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنە قاتىسىپ، كەڭ ماعىنادا باستان وتكىزبەگەن ءارى بۇعان جەتەرلىكتەي دايارلىعى بولماعان قازاق سولداتتارى مەن كومانديرلەرى سوعىسقا ارنالعان بۇگىنگى كۇن قارۋ-جاراقتاردى تەز مەڭگەردى. ماسكەۋ تۇبىندە بولعان شەشۋءشى ايقاستاردا كوزسىز ەرلىكتەر جاساپ، بۇكىل الەم حالقىن تاڭقالدىردى. پانفيلوۆشى باتىرلاردىڭ ەرلىگى وسى كورىنىسءتىڭ ناقتىلى ايعاعىنا اينالدى.
باۋىرجان مومىش ۇلى تاعدىرى كەڭەس وداعى مەن فاشيستىك گەرمانيا اراسىندا بولىپ وتكەن ۇلى وتان سوعىسىندا سوعىس جۇرگىزۋدىڭ مەيلىنشە جەتىلگەن ماشينالىق داۋىرىنە تۇس كەلدى. سوعىس باستالعانعا دەيىن-اق ول 1932 جىلدان اسكەر قاتارىندا قىزمەت ەتىپ، اسكەري ءبىلىم مەن ءىس تاجىريبەسىن جەتە مەڭگەرگەن اعا لەيتەنانت دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن، ياعني الدىن الا دايارلىعى جەتىلگەن جاۋىنگەر كوماندير رەتىندە قالىپتاسقان ەدى. مۇنىڭ ۇستىنە رۋحاني دۇنيەسى دە قوردالانىپ بايي تۇسكەن-تىن.
ۇلى وتان سوعىسى باستالىپ، شايقاستار قىزعان تۇستا “بارلىعى دا مايدان ءۇشىن” ۇرانى بەلەڭ الدى. مايدان جاۋىنگەرلەرىنە رۋح بەرىپ، وتانشىلدىق سەزىمىن ۇشتاي تۇسۋگە بارلىق ونەر قايراتكەرلەرى جۇدىرىقتاي جۇمىلا تۇسكەن كەزدە كەڭ ماعىناداعى اسكەري ادەبيەتتىڭ سالاسىنداعى قالامگەرلەر ونەرى قالىپتاسۋ، دامۋ جولىنا ءتۇستى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا اسكەري ادەبيەتتىڭ اۋماعىنا ەنەتىن ءارى قايتالانباس ءوز ەرەكشەلىگىمەن دارالاناتىن مىناداي جىكتەلىستەردى بايقايمىز:
تىلدا، مايداننان الىستا وتىرىپ سوعىس تاقىرىبىنا جازعان اقىن-جازۋشىلار توبى شىعا باستادى. مىسالى، XX عاسىر گومەرى اتانعان جامبىل جابايەۆتىڭ “لەنينگرادتىق ورەنىم”، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ “قازاق سولداتى” رومانى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ “نامىس گۆاردياسى” مەن حالىق اقىندارىنىڭ 28 پانفيلوۆشىلار تۋرالى ولەڭ، داستاندارى، ت.ب.
قازاق ادەبيەتىندە بۇرىن بولماعان پارتيزان اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءوز باستارىنان كەشكەن جورتۋىلداعى ءومىر شىندىعى ارقاۋ بولىپ ورىلگەن شىعارمالارى. مىسالى، ق. قايسەنوۆ، ءا. ءشارىپوۆ، ج. سايىن، ت.ب.
مايداننىڭ وتىندە بولىپ، جاۋمەن بەتپە-بەت كەلىپ الىسقان جاۋىنگەر اقىن-جازۋشىلار: ب.مومىش ۇلى، ق.امانجولوۆ، م. عابدۋللين، ا.بەك، ءا.نۇرپەيىسوۆ، ت.احتانوۆ، ءا.نۇرشايىقوۆ ت.ب.
سوعىس جىلدارىندا مايدان قاجەتىنە قاراي بىردە اشىلىپ، بىردە جابىلىپ وتىرعان قازاق تىلىندەگى ءاسكەري گازەتتەردە ىستەگەن جۋرناليستەر تۋىندىلارى: ءا.ءسارسەنباە، ق.ساعىندىقوۆ، ج.جۇماحانوۆ، س.سەيىتوۆ، ت.ب.
بۇلاردىڭ ءبارى دە ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى اسكەري ادەبيەتتىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ، تاقىرىپ اۋماعىن كەڭەيتىپ، مايدان جاڭالىقتارىن دەر كەزىندە جەتكىزىپ، حالىق رۋحىن كوتەرىپ وتىردى. جوعارىدا اتالعان اسكەري ادەبيەتتىڭ وكىلدەرىنە قاراعاندا ءۇشىنشى توپتاعى اقىن-جازۋشىلار تۋىندىسى اراسىنان ب.مومىشۇلىنىڭ الار ورنى بولەكشە. ول اتا-بابادان بەرمەن كەلە جاتقان اسكەري ادەبيەتتىڭ داستۇرىمەن تەرەڭ تانىس بولىپ، اتا ءداستۇردى دامىتا جالعاستىرىپ، تۇرىك حالىقتار اسكەري ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالىپ، قالىپتاستىرۋشى قايتالانباس تۇلعاعا اينالىپ ۇلگەردى.
ب.مومىش ۇلى قاتىسىپ، قولباسشىلىق ەتكەن مايدان ءتورى سوعىس جۇرگىزۋدىڭ ماشينالىق ءداۋىرى ەدى. مۇنداي تاريحي تاعدىر شەشىلەتىن سوعىس جۇرگىزۋدىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭا تەحنيكالىق قۇرالداردى پايدالانۋ، ونى جەتە مەڭگەرۋ، مايداندا شەبەرلىكپەن قولدانۋ ءۇشىن قولباسشى اسكەري عىلىم سالالارىن جەتىك ءبىلۋ شارتى العا قويىلدى. ال، شيرەك عاسىر ءومىرىن كەڭەستىك تۇراقتى ارميا قاتارىندا قىزمەت اتقارىپ، سوعىس كەزىندە اعا لەيتەنانت شەنىنەن، باتالون، پولك، ودان پولكوۆنيك بولىپ، ديۆيزيا كومانديرىنە دەيىن ءوسۋ جولىندا ب.مومىش ۇلى ارميا ۋستاۆىنا وزگەرىس ەنءدىرىپ، ستراتەگيا مەن تاكتيكا سالاسىندا جاڭالىق اكەلگەن، اسكەري عىلىم سالاسىندا مەيلىنشە جەتىلىپ، تەڭدەسسىز ەرلىكتەر جاساپ، اتاعى الەمگە تانىلىپ، حالىق مويىنداعان دارىندى تۇلعاعا اينالدى. جەڭىستەن سوڭ ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ەڭ وزىق اسكەري قولباسشىلارىنان ىرىكتەپ تاڭداپ الىنعان 250 كومانديردەن جاساقتالعان ءبىر مەزگىلدىك اسكەري اكادەمياعا وقۋعا الىنعان جالعىز ازيا حالقىنىڭ وكىلى ەدى. اسكەري اكادەميانى ءبىتىرىپ، اسكەري اكادەمياعا ستراتەگيا مەن تاكتيكا سالاسى بويىنشا ءدارىس بەرەتىن پروفەسسور قىزمەتىن اتقارعان اسكەري سالاداعى تۇڭعىش قازاق بولۋمەن دە ەرەكشەلەنەتىن.
ب. مومىشۇلىن قان مايداندا جاساعان كوزسىز قايتالانباس ەرلىگى ءۇشىن گەنەرال-مايور، 8-گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ كومانديرى ءارى اسكەري ۇستازى ي.ۆ.پانفيلوۆتان باستاپ كەيىنگىلەر ونى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى مەن گەنەرال اتاعىنا تالاي رەت رەسمي تۇردە ۇسىنعان ەدى. ءبىراق ب.مومىش ۇلىنىڭ الەمگە تانىلعان داڭقى مەن اسكەري ىلىمدەگى تەرەڭدىگىن، دارابوز قولباسشىلىعىن كورە الماعان پەندەلىگى باسىم باس شتابتىڭ جانە تىكەلەي قورعانىس ءمينيسترىنىڭ قارسىلىعىنا ۇشىرادى. وسى سەبەپءتى، 1956 جىلى 46 جاسىندا وتستاۆكاعا شىعىپ كەتتى. وتستاۆكاعا شىعۋ سەبەبىنىڭ ءوز ۇستازى، گەنەرال چيستياكوۆكە جازعان حاتىندا ايتىلۋىندا كوپ سىر جاتىر. ونى اقىن ازىمبەك جانقۇلييەۆ سوزىمەن ورنەكتەسەك:
باتىر تاپپاي ءباھادۇر الاشىمنان،
ورىستاردىڭ وندا دا باعى اشىلعان.
قازاق باتىر بولماۋىن قاداعالاپ،
جول بەرمەۋگە جان سالىپ الاسۇرعان.
كوگەنكوزدى كوك كوزدەر كوپ تۇرتەتىن،
سولار جاۋدىڭ العانداي جاعاسىنان …
باسقا ۇلتتىڭ بالاسى بولعاندىقتان،
باتىرلىعى باۋكەڭنىڭ زورعا اشىلعان، — دەگەن ولەڭ جولدارىندا (“ار اي” 01.12.2005) ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى رەسمي اتاق بەرۋدەگى الاقولدىلىق اۋعانستان سوعىسىندا دا قايتالانىپ وتىرعانىن اشكەرەلەيءدى. اۋعان-كەڭەس سوعىسىنا ءبىز جاقتان نەگىزىنەن مۇسىلمان جاستارى قاتىسىپ، قولباسشىلىق بيلىگى ورىستار جاعىندا بولاتىن. وسىعان قاراماي باتىرلىق اتاق سولارعا بۇيىرىپ جاتاتىن. وسى ادىلەتسىزدىك اقىن تاراپىنان تاڭبالانىپ ايتىلۋى دا زامان شىندىعىنان تۋىنداپ جاتقان زاڭدىلىق ەدى
ب.مومىش ۇلى ءوزىنىڭ اسكەري جولداعى بولاشاق كارەراسى بولمايتىنىن ءبىلگەن سوڭ، جازۋشىلىق ونەرگە باعىت الىپ، تەز تانىلدى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى. بۇل وزگەرىستى ب.مومىشۇلىنىڭ ەكىنشى ەرلىگى دەپ باعالادى ونىڭ زامانداستارى.
ب.مومىش ۇلى ءوزىنىڭ جازۋشىلىق ونەرى اسكەري ادەبيەتكە تىكەلەي قاتىستى بولۋ سەبەپتى باستاپقى كەزدە جازىلىپ تانىلعان ماقال-ماتەل، افوريزمدەرى مەن ولەڭدەرى، ەپيستوليارلىق جانرداعى تۋىندىلارى دا مايدان ءومىرى شىندىعىنان تۋىنداپ جاتۋى تابيعي قۇبىلىس ەدى. اسكەري ادەبيەت سالاسىندا ول كۇندەلىكتى سوعىس جاعدايىندا قاندى مايدان ىشىندە باستان كەشكەن ءومىر تاجىريبەسىن ويدا قورىتىپ جازعان تەوريالىق دەڭگەيى بيىك ماقالالارىمەن تانىلا باستادى. قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىندا ءبىر اپتا بويى تاڭداۋلى عالىمدار مەن ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ الدىندا سوعىس جايى تۋرالى وقىلعان لەكسيالارى (“پسيحولوگيا ۆوينى”، “قانمەن جازىلعان كىتاپ”) مەن اسكەري اكادەميادا ستراتەگيا مەن تاكتيكا پانىنەن وتكىزگەن ءدارىستەرى ارقىلى، اسكەري كوركەم ادەبيەتتىڭ عىلىمي تۇعىرى مەن تەوريالىق نەگىءزىن سالدى. ال، ونىڭ كوركەم ادەبيەتتەگى كورىنىستەرى جازۋشىنىڭ قولىنان شىعىپ، باسىلىم كورگەن شىعارمالارىندا جاتتى.
ب.مومىش ۇلىنىڭ اسكەري عىلىمدى تەرەڭ مەڭگەرىپ، پولكوۆنيك اتاعىمەن-اق ديۆيزيا كومانديرىنە كوتەرىلۋى، اسكەري اكادەميادا پروفەسسور اتاعىمەن ءدارىس بەرۋى جانە وسى اسكەري سالاداعى وي-تانىمىن، مايدان شىندىعىن كوركەم شىعارمالارى ارقىلى اسكەري ادەبيەتتىڭ شىڭىنا كوتەرۋى جولدارى ونىڭ بىردەن ءبىر تۇركى حالىقتارى اسكەري ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋىنا الىپ كەلدى. ويتكەنى، تۇركى حالىقتارى تۇتاس (تۇركيا تۇرىكتەرىنەن باسقالارى) ۇلى وتان سوعىسىنا تۇگەل قاتىسىپ، ولاردىڭ اقىن-جازۋشىلارى دا اتا-بابالارىنان رۋحاني مۇرا بولىپ قالعان اسكەري ادەبيەت ءداستۇرىن جالعاستىرىپ جاتتى. ال، ب.مومىش ۇلى بولسا، وسىلاردىڭ اراسىنان سۇرىپتالىپ، ەرەكشە اسكەري ادەبيەت سالاسىندا قالىپتاستى، عىلىم ءارى كوركەم شىعارمالارى ارقىلى الەم حالىقتارىنا تانىلۋى سەبەپتى “تۇركى حالىقتارى اسكەري ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى” دەگەن تاريحي تۇعىرعا كوتەرىلە الدى.
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.، پروفەسسور مەكەنتاس مىرزاحمەت ۇلى
