كەڭەستەر وداعى كەزىندە وتكەن تاريحىمىزدى زەرتتەۋ مۇمكىن بولمادى. سوندىقتان بولار اتا-بابامىزدىڭ باي مۇراسى تۇركى الەمىن زەرتتەۋدە عالىمدارىمىزدىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرى ەگەمەندىكتەن كەيىن عانا كورىنە باستادى.
تۇركى حالىقتارىنىڭ كونە داۋىردەگى ۇزاق عاسىرلىق مادەني مۇرالارىنىڭ ءبىرى – كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى. ورحون-ەنيسەي جازۋىنا جاتاتىن ماڭىزدىلىعى جاعىنان باعا جەتپەس قۇندى دۇنيە.
بىزگە جەتكەن تۇركi تاريحى دا وسى VII-VIII عاسىرلاردا جازىلعان ورحون-ەنيسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرى ارقىلى بەلگiلi بولدى. ەسكەرتكiش بiر زاماندا تۇركiلەر مەكەندەگەن ەنەسەي وزەنiنiڭ بويى مەن قازiرگi مونعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى ۋلان-باتوردىڭ باتىسىنداعى 400 كيلومەتر جەردەگi ورحون وزەنi بويىنداعى كوشو-سايدام ويپاتىندا ورنالاسقان. ونى العاش تاۋىپ، عىلىم الەمiنە ءمالiمدەۋشi-ورىس عالىمى ن. م. يادرينسيەۆ. 1890 جىلى گەيكەل باسفين – ۋگور قوعامىنىڭ، 1901 جىلى ۆ. رادلوۆ باستاعان ورىس عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەكسپەديسيالارى ەسكەرتكiش ورناتىلعان جەرگە بارىپ، جازۋدى ءوز كوزدەرiمەن كورiپ، تەكسەرiپ قايتادى. 1902 جىلى ۋجچجوۋداعى اعىلشىن كونسۋلى ك. كەمپپەل كۇلتەگiن ەسكەرتكiشiنە بiرسىپىرا زەرتەۋ جۇمىسىن جۇرگiزدi. 1909 جىلى فرانسۋز ساياحاتشىسى دە ليا كوست كەلiپ تەكسە، 1912 جىلى عالىم ۆ. ل. كوتۆيچ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگiزدi. 1958 جىلى مونگول – چەحوسلاۆاك بiرiككەن عىلىمي ەكسپەديسياسى كۇلتەگiن ەسكەرتكiشiنiن ورنىنا قازبا جۇمىستارىن جۇرگiزدi. بۇعان باسشىلىق ەتكەن چەح ارحەولوگى ل. ييسل. بۇل ۆ.ۆ. رادلوۆتان كەيiنگi جاسالعان قازبا جۇمىسى ەدi. قازبا جۇمىستارى ءۇستiندە قورعان استىنان ەكi كiسiنiڭ تاسقا ادەمi ويىلىپ جاسالعان باس ءمۇسiنiن كەزدەستiردi. ونىڭ بiرi كۇلتەگiنiڭ، ەكiنشi ايەلiنiڭ ءمۇسiنi ەكەنى انىقتالدى.[1،13-ب]
كۇلتەگiنگە ارنالعان ەسكەرتكiش پيراميدا ءتارiزدi. بيiكتiگi 3،15 مەتر، ەنi 1،24 مەتر، قالىڭدىعى 0،41 مەتر. ەسكەرتكiشتiڭ جوعارعى جاعى بەس بۇرىشتى، قىرلارىندا ايداھاردىڭ سۋرەتتەرi مەن قاعان تاڭبالارى بەينەلەنگەن. ەكiنشi جاعىندا ەسكەرتكiشتiڭ ورناتىلعان كۇنi – بiرiنشi تامىز، 732 جىل دەپ جازىلعان.
ەسكەرتكىشتىڭ نەگىزگى بەتىندە 40 جول جازۋ بار، ول ەسكەرتكىشتىڭ سول جاق بەتىندەگى 13 جول جازۋدىڭ جالعاسى. تۇركولوگيالىق ادەبيەتتەردە ەسكەرتكىشتەگى 40 جول «ۇلكەن جازۋ» /كتب/، ال 13 جول جازۋ كىشى جازۋ /كتم/ دەپ اتالادى. [2، 450-458-ب]
ەسكەرتكiش نەگiزiنەن تابعاش (جۇڭگو) جانە كونە تۇركi جازۋىمەن تولتىرىلعان. ەسكەرتكiش بەتiندەگi جۇڭگو جازۋى 732 جىلى جۇڭگو يمپەراتورى حۋسەن-سۋنگ تاراپىنان بەدەرلەنگەن. مۇندا قىتايشا ەسكەرتكiشتiڭ قىسقاشا ءمانi ايتىلعان. جۇڭگو جازۋى العاش ورىسشا، فرانسۋزشا، سودان كەيiن نەمiس، اعىلشىن جانە كەيiنگi كەزدەرi ءتۇرiك تiلدەرiنە اۋدارىلدى. جازۋدىن ءۇستiندە قىتايشا بiر سويلەم بار، وندا «مارقۇم كۇلتەگiن جازۋى» دەلىنگەن. [3، 177-ب]
كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن زەرتتەۋشى عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ اۋدارماسىندا:
«ون ءوقۇلىم، تۇرگiس قاعانىنان»
ماقراش تاڭباشى.
وعۋز بiلگە تاڭباشى كەلدi؛
قىرعىز قاعانىنان
تاردۋش ىنانشى، چۋر كەلدi؛
مازار تۇرعىزۋعا،
زەر سالىنعان جازبا تاستى تۇرعىزۋعا
تابعاش قاعانىنان زەرگەرشiسi
چاڭ سەڭۋن كەلدi.
كۇلتەگiن قوي جىلى، ون جەتiنشi كۇنi ءولدi.
توعىزىنشى ايدىڭ جيىرما جەتiسiندە جەرلەدiك.
مازارىن، ويۋ - ورنەگiن، جازبا تاسىن،
مەشiن جىلى جەتiنشi ايدىن جيىرما
جەتiسiندە تەگiز اياقتادىق.
كۇلتەگiن ولگەندە قىرىق جەتi جاستا ەدi.» دەپ كەلتىرەدى. [4، 55-ب]
قازاقتىڭ حالىق اقىنى بەلگىلى عالىم ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ كونە مۇرا ءجونiنiدە 80 جىلدارى مونگولياعا ادەيىلەپ ۇشىپ بارىپ، كونە ەسكەرتكىشتەگى جازۋدى ءوز كوزiمەن كورگەننiن جانە جازۋدىڭ ءبىراز بولىگىنىڭ بۇلىنگەنىن بايقاپ، مونگوليانىڭ مادەنيەت مينيسترiنە كiرiپ ەسكەرتكiشتەردi اشىق اسپان استىندا قالدىرماۋدى ءوتiنگەن. بۇل ءوتiنiشتi ماسكەۋگە دە، الماتىعا دا جەتكىزگەندىگىن ايتا كەلە «ەندi مiنە، سول ارمانىمىز iسكە اسىپ وتىر. بابالار رۋحى ءوز ەلiمiزگە ورالدى. شىن ءمانiندە ەشبiر حالىقتا جازۋ مادەنيەتتi قالىپتاسپاعان كەزدiڭ ءوزiندە بiزدiڭ بابالارىمىز ءوز تاريحىن تاسقا قاشاپ جازىپ كەتكەن» -دەپ، تۇركى تىلىنە جاتقىزۋعا قيماعان ەۋروپالىقتاردىڭ پىكىرلەرىنىڭ تەرىس ەكەكدىگىن دالەلدەدى. [5، 5-ب]
كۇلتەگiن بابامىزدىڭ ەل-جۇرتىنىڭ قامىن جەگەن iسiنە ايقىن دالەل بولاتىن تاريحي ءجادiگەردiڭ كوشiرمەسi 2001 جىلى 18 مامىردا استاناداعى ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiندە ورناتىلدى. وسى تۇرعىدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسiزدiگiنiڭ 10 جىلدىعىنا ارنالعان «بايىرعى تۇركi مادەنيەتiءنىڭ جازبا ەسكەرتكiشتەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنسيانىڭ قازاقستاندا ءوتۋi ۇلكەن جەتىستىك بولسا، گەوساياسي جانە ەتنومادەني جاعىنان تۇركى تىلدەس حالىقتاردى جاقىنداستىرا تۇسەدى.
ەسكەرتكىشتىڭ كوشىرمەسىن جاساۋعا تىكەلەي اتسالىسقان، تۇركى مادەنيەتىن زەرتەۋشى يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ «ەلدiك پەن ەرلiكتiڭ ەرەكشە ەسكەرتكiشi» دەگەن ەڭبەگىندە «ءتول تاريحىمىزدىڭ ەڭ كونە ەسكەرتكiشتەرiنiڭ بiرi، تۇركi جۇرتىنىڭ ورتاق ماقتانىشى، ۇلى قولباسشى كۇلتەگiننiڭ قۇرمەتiنە ورناتىلعان ەسكەرتكiشتiڭ تۋعان توپىراققا ورالۋى، وشكەنiمiز جانىپ، ولگەنiمiز تiرiلگەندەي، زور قۋانىش ەكەنiن» اتاپ كورسەتتi.[6،4-ب]
بەلگىلى عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆ سول كونفەرەنسيادا دۇنيە ءجۇزiندە ءدال وسىعان ۇقساس ون بەس مىڭداي ەسكەرتكiشتەر بار، ولاردى وقىپ، بiر جۇيەگە ءتۇسiرۋ ترانسكريپسياسىن جاساۋ قاجەتتiگiن، سونىمەن قاتار، الداعى ۋاقىتتا جىل سايىن 25 قاراشا – تۇركi ەسكەرتكiشتەرiنiڭ كۇنi بولىپ بەلگiلەندi.
كيريلليسا مەن لاتىن جازۋى مىڭ جىلدىڭ ارعى-بەرگi تۇسىندا عانا پايدا بولدى دەسەك، بابالارىمىزدىڭ ودان 600 جىل بۋرىن ءتىل جازۋى، ادەبيەتi، تiل مادەنيەتi بولعانىن سول تاسقا باسىلعان تاڭبالى جازۋلار دالەلدەيدi.
ەسكi ءداستىر بويىنشا تاققا كۇلتەگiن وتىرۋى كەرەك بولسا دا ءوزى تاققا وتىرماي تۋعان اعاسى بiلگە قاعان تاققا وتىرۋىنان كۇلتەگiننiڭ قۇرمەتiنە قويىلعان ەسكەرتكىشتە، سول باعزى ءداۋiردەگى بابالاردىڭ دۇنيەتانىمى جوعارى دەڭگەيدە بولعاندىعىن «كوك ءتۇرiكتەردiڭ باسقا يمپەريادان ەرەكشiلiگi، ۇكiمەت، ەل باسقارۋ جۇيەسi زاڭداستىرىلعاندىعىن»،[7،4-ب] ەل باسقارۋ جۇيەسى قازىرگى زامانعى ۇردىستەي دەموكراتيالىق جولمەن شەشەتىندىگىن اڭعارۋعا بولادى.
كۇلتەگىن جىرى، پاريوتتىق رۋح بەرەتىن باتىرلىق جىرى. ءماتىنىنىڭ نەگىزى تۇركى ۇلتىنىڭ تەك تاريحى عانا ەمەس كۇلتەگىننىڭ باتىرلدىعى مەن ەرلىگىن بەينەلەيدى. كىشى جازۋدىڭ 27ء-شى بولىمىنەن ارعى قارايعى جازۋلارى تەك كۇلتەگىگە ارنالعان. وسى 27ء-شى بولىمىندە كۇلتەگىننىڭ اعاسى بىلگە قاعاننىڭ "ءىنىم كۇلتەگىنمەن، ەكى ۋازىرىمەن ءولىپ-تىرىلىپ قۇرادىم. سوندى قۇراپ، بىرىككەن حالىقتى وت-سۋ قىلمادىم. مەن ءوزىم قاعان بولعاندا" سوزدەرى جازىلعان. [1، 177-ب]
كۇلتەگىن جىر جازۋى 53 بولىمنەن تۇرسا، سونىڭ 27-دەن 53-كە دەيىنگى جازۋلارى، كۇلتەگىننىڭ باتىرلىعىن جانە ونىڭ سوعىستاردا مول تابىستارعا جەتىپ وتىرعاندىعىنان ماعلۇمات بەرەدى.
قازىرگى ۋاقىتتا كۇلتەگىنگە ارناپ قويىلعان ەسكەرتكىش ءماتىنى جازۋلارى 732 جىلى، بىلگە قاعانعا ارناپ قويىلعان قۇلىپتاسىنداعى جازۋ 735 جىلىدارى جازىلعاندىعى، باسقا دا ورحون – ەنيسەي ەسكەرتكىتەرىنە جاتاتىن كوپتەگەن قۇلىپتاس جازۋلاردىڭ 716-735 جج. ارالىعىندا جازىلعان دەپ جورامالداۋدا.
كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى تۇركى حالىقتارىنىڭ باعا جەتپەس مادەني بايلىعى. بۇل قۇندى دۇنيەنگە تۇركى تەكتەس حالىقتار عانا ەمەس سونىمەن قوسا الەم عالىمدارىنىڭ نازارىن اۋدارۋدا. قازىرگى ۋاقىتتا تاريح جانە ءتىل ءبىلىمى سالاسىنان زەرتتەلۋدە، ءالى تالاي عىلىمي جاڭالىقتار تۋارى داۋسىز. ەسكەرتكىشتىڭ 2001 جىلى 18 مامىردا استاناداعى ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiنiن باس عيماراتىنا ورنالاستىرۋى قازاق حالقىنىڭ ارعى اتالارى كونە تۇرىكتەردىڭ ءتول جازبالارىنىڭ قانشالىقتى قۇندى مۇرا ەكەندىگىن دالەلدەي تۇسەدى.
ادەبيەتتەر:
ع.ايداروۆ. «كۇلتەگiن ەسكەرتكiشi». الماتى. 1996، 13-ب.، 177-ب.
«قازاق سسسر تاريحى» I توم 450-458 بەت.
امانجولوۆ. «تۇركi حالىقتارىنىڭ تاريحى». I توم، 177-ب
م. كەمەل. «دانالىق ءدارiستەرi»، «كۇلتەگiن-تونىكوك». 55-ب
تiلەگەن سادىقوۆ «كۇلتەگiن كۇدiرەتi»// ەگەمەن قازاقستان. 2004، 18 ناۋرىز. 5-ب
س. باقىتجانوۆ. «كۇلتەگiنمەن كەلگەن كيە»// ەگەمەن قازاقستان. 2001، جىل 19 مامىر. 4-ب
يسلام قابىشۇґلى «حالقىمىزدىڭ وركەنيەتكە قوسقان اسىل مۋراسى»// ەگەمەن قازاقستان. 2004، 20 ناۋرىز. 4-ب
