قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولعان رۋ-تايپالار ول زامانداردا قازىرگى قازاقستاندى، ورتا ازيانى، وڭتۇستىك–شىعىس ءسىبىردى، ورتالىق ازيانى، ەدىل بويىن، كاسپيي جاعالاۋلارىن مەكەن ەتكەن. ولار وزبەك، قىرعىز، ءازىربايجان، تۇرىكمەن، ۇيعىر، قاراقالپاق، حاكاس، باشقۇرت، تاتار حالىقتارىنىڭ ءتول قۇرامىنا ەنگەن رۋ-تايپالارمەن ارالاس ءومىر كەشكەن. ءسويتىپ، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني ءومىرى بىر-بىرىمەن ءوزارا تىعىز بايلانىستى بولعان تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ادەبيەتى دە ورتاق بولدى. كۋماندار، دەشتى قىپشاقتار، تاعى باسقاداي اتانعان جارتىلاي كوشپەلى، جارتىلاي وتىرىقشى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ەرلىگى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، ارمان-قيالى پوەزيا تىلىمەن جىرلانىپ، ەرلىك ەپوستار، ەرتەگىلەر، اڭىزداردا بايان ەتىلگەن. قۇلپىتاس، كۇمبەز تۇرىندەگى ەسكەرتكىشتەرگە وزدەرىنىڭ ەلەۋلى-ەلەۋلى تاريحي ادامدارى تۋرالى جوقتاۋ، ماداقتاۋلارىن جىر تۇرىندە ويىپ جازىپ قالدىرىپ وتىرعان. بۇل تۇركى ۇلىستارىنىڭ جازۋ مادەنيەتى ەرتەدەن پايدا بولعانىن كورسەتەدى. ول جازۋلار دامي كەلە كۇلتەگىن، توڭۇقىق*، قورقىت اتا، ءجۇسىپ بالاساعۇني، ماحمۇد قاشقاري، احمەت ياساۋي، باقىرعاني، حورەزمي، ت.ب. ورتا عاسىرلىق عۇلامالار شىعارمالارىنىڭ ساقتالۋىنا نەگىز بولدى.
رۋ-تايپالىق داۋىردە ومىرگە كەلگەن شىعارمالاردىڭ ءتىلى قازاققا تۇسىنىكسىز بولسا، ولار قازاق ادەبيەتىنىڭ مۇراسى بولا الا ما دەگەن سۇراق تۋىندايدى. كەيبىر عالىمداردىڭ تەرىس پىكىردە ەكەنىن دە ەسكەرۋ كەرەك. الايدا، عىلىمي تۇرعىدان قاراعاندا، ولاردىڭ تەرىس جاۋاپتارى نەگىزسىز. ويتكەنى، "قاي حالىقتىڭ بولسىن ەرتە زاماندارداعى العاشقى ادەبيەتى، جازبا ادەبيەت نۇسقالارى، سول حالىقتىڭ بۇگىنگى تىلىندە بولۋى شارت ەمەس. كەيبىر حالىقتاردىڭ ونداي ادەبيەتىنىڭ باسقا تىلدە، سول حالىققا وسى كۇندە تۇسىنىكسىز تىلدە بولۋى، ءبىراق سول حالىق جەرىندە، سول حالىق وكىلدەرى تاراپىنان جاسالعان، سول حالىقتىڭ ءبىر كەزدەگى ءومىرىن كورسەتەتىن ادەبيەت نۇسقالارى بولۋى ىقتيمال"، – دەپ كورسەتەدى عالىم ب.كەنجەبايەۆ. سوندىقتان دا قازاق ادەبيەتىنىڭ ەجەلگى داۋىرىنە قاتىستى ادەبي ەسكەرتكىشتەر كونە تۇركى، شاعاتاي (شاعاتاي، ءتىلى – اراب جانە پارسى سوزدەرى ارالاسقان تۇركى رۋ-تايپالارىنىڭ كىتابي ءتىلى، ول سول كەزدەگى بارلىق تۇركى تەكتەس حالىقتارعا تۇسىنىكتى ءتىل بولعان)، ۇيعىر، اراب، پارسى تىلدەرىندە جازىلعانمەن، ءبىز ولاردى ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنىڭ باسى دەپ تانيمىز.
"ەجەلگى ادەبيەت" (VII-XIV عع.) دەپ اتالاتىن جەتى عاسىردى قامتىعان ادەبيەتىمىزدىڭ، ۇزاق تاريحىنا قاتىستى ەسكەرتكىشتەر، شىعارمالار از ەمەس. ولاردىڭ العاشقىلارى دەپ تۇركى رۋ-تايپالارىنا ورتاق ورحون ەسكەرتكىشتەرىن (VII ع.)، "قورقىت" (VIII ع.) جانە "وعىز-نامانى" (IX ع.) اتايمىز.
ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتىن مۇحاممەد حورەزمي، ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني، ماحمۇد قاشقاري، قوجا احمەت ياساۋي، سۇلەيمەن باقىرعاني، ءجۇسىپ بالاساعۇني ءتارىزدى تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرازىنا ورتاق ويشىلدارى، عالىمدارى، اقىندارى جالعاستىرادى (X-XII عع.) – اتالعان عۇلامالار تۇركى حالىقتارىنان شىعا تۇرا كەزىندە اراب ادەبيەتىن، اراب عىلىمىن، سونىمەن بىرگە دۇنيە ءجۇزى عىلىمىن دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان.
ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ نەگىزىنە قىپشاق تىلىندە دامىعان كەزەڭىندە (حIII-حVI عع.) "كودەكس كۋمانيكۋس"، "ماحابباتناما"، "ءجۇسىپ-زىليحا"، "گۇلستان"، "دومباۋىل"، ت.ب. قيسسالار، داستاندار، شەجىرەلەر، تاريحي مۇرالار ەنەدى.
مىنە، ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ بەلگىلى مۇرالارى، ۇلگىلەرى وسىنداي. ولار وزىنەن كەيىنگى ادەبيەتتىڭ دامۋىنا، شىڭدالۋىنا نەگىز، ءتۇپ توركىن بولعان.
كۇلتەگىن جىرلارى. ورتا ازيانىڭ تۇركى تايپالارى رۋنا جازبالاردى قولدانعان، ال اراب الفاۆيتىنە كەيىنىرەك، يسلام ءدىنىنىڭ ەنۋىنە بايلانىستى كوشكەن. ءبىزدىڭ ەندىگى اڭگىمەمىز ەجەلگى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىر كەرەمەتى، بۇكىل الەمگە ايگىلى بولعان اقىن تاس، جىرشى تاس – ورحون ەسكەرتكىشتەرى (VIII ع.) جايىندا بولماق.
بۇل ەسكەرتكىشتەر ورحون، ەنيسەي وزەندەرىنىڭ (سىبىردەگى) بويىنان (مۇنداي جازبالار قازاقستان جەرىنەن دە كوپتەپ تابىلعان، سولاردىڭ ەڭ كولەمدىسى تالاس ەسكەرتكىشى) تابىلعان. ولاردى العاش تاپقاندار: شۆەد وفيسەرى يوگانن جانە ورىس عالىمى ن.م.يادرينسيەۆ (XVIII–XIX عع.). كوزدىڭ جاسىمەن، جۇرەكتىڭ قانىمەن قۇلپىتاستارعا قاشالىپ تۇرىپ جازىلىپ، قايماعى بۇزىلماي بىزگە جەتكەن وسى ءبىر عاجايىپ رۋنالىق تاسقا ويىلىپ جازىلعان جازۋلاردى عىلىمدا رۋنالىق جازۋلار دەپ اتايدى. ول جازۋلاردا VII عاسىردىڭ ىرگەلى مەملەكەتى – تۇركى قاعاناتىنىڭ قۇرامىنداعى تولىپ جاتقان رۋلاردىڭ ءوزارا ەسەپسىز جاۋلاسۋى، جورىقتارى مەن سوعىستارى سۋرەتتەلەدى. بۇل ەسكەرتكىشتەردىڭ باستى كەيىپكەرلەرى – حاندار، بەكتەر، تەكتىلەر تۋرالى بايانداۋىنان سول كەزدەگى تۇرمىس جايلى تۇسىنىك تە الامىز. ەسكەرتكىشتەردىڭ اۆتورلارى سول جازۋلاردا ەسىمدەرى اتالاتىن يوللىع-تەگىن مەن تونىكوك دەگەن بولجام بار. ولاردى ەلدىڭ تاريحىن، تاعدىرىن تولعاپ ايتۋشى ەجەلگى اقىن-جىراۋلار وكىلدەرى دەۋگە بولادى.
ورحون جىرلارىندا "الپامىس"، "قوبىلاندى" جىرلارىنداعى سياقتى ەل ءومىرىن سۋرەتتەۋدە، ەرلىكتى جىرلاۋدا، حان-بەكتەردى ماداقتاۋدا ولەڭمەن بىرگە اراسىندا قارا سوزدەر دە ارالاسىپ وتىرادى. سوندىقتان، ونى ەپيكالىق مۇرامىزدىڭ كونە ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. وندا شەشەندىك ءسوز نۇسقالارى دا مول. ولاردا ءوز ەلىن، ءوز جەرىن شەت باسقىنشىلاردان، سىرتقى جاۋلاردان قورعاۋ يدەياسى كورىنەدى. ەرلىك، باتىرلىق دارىپتەلەدى. كۇلتەگىننىڭ ون التى جاستان قىرىق جەتى جاسىنا دەيىنگى ومىرىندەگى ەرلىك ىستەرى، ەل باسقارۋى باياندالادى.
باستىنى ەڭكەيتتى،
تىزەلىنى بۇكتىردى،
بەك ۇلدارى قۇل بولدى،
پاك قىزدارى كۇڭ بولدى، –
دەپ سۋرەتتەلەدى كۇلتەگىن ەرلىگى. كۇلتەگىننىڭ ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا تۇركى حالقىنىڭ: "كەدەيى باي بولدى"، "ازى كوپ بولدى"، – دەگەن سياقتى جولداردان جىردىڭ تۇپكى مۇراتى ەل بىرلىگى مەن ونىڭ باقىتتى ءومىرىن اڭساۋ ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – قازاق حالقىنداعى باي جىر ءداستۇرىنىڭ نەگىزى سول ورحون ەسكەرتكىشتەرىندە قالانعان. ورحون ەسكەرتكىشتەرى – العاشقى ەرلىك جىرلارىنىڭ ءبىرى. بۇعان تاعى ءبىر دالەل – جىردا بىلگە قاعان، كۇلتەگىن باتىر، تونىكوك جىراۋ سياقتى كەيىپكەرلەر وبرازدىق دارەجەگە جەتكىزىلە جان-جاقتى سۋرەتتەلگەن. بىلگەنىڭ جىردا قايدا، قانداي جورىقتارعا بارعانى، قانداي، قانشالىقتى ەرلىك كورسەتكەنى تولىق سۋرەتتەلەدى، ول حالىقتى جيناپ ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە بەينەلەنەدى. بىلگەنىڭ ىس-ارەكەتتەرى عانا ەمەس، كوڭىل-كۇيى دە باياندالادى. ول دۇشپاندار سالعان ىرىتكىگە ەرىپ، قىرىلىپ-جويىلىپ بارا جاتقان حالقىنا قاتتى نازالانادى.
جىردا كۇلتەگىن بەينەسى ۇنەمى ءوسۋ ۇستىندە بولادى. كۇلتەگىن – تۇركى حالقىنىڭ ەرلىك سيپاتتارىن بويىنا دارىتقان جيىنتىق وبراز. ونىڭ تۇلعاسىندا ءبىر كەزدەردە جالپاق دالانى ەركىن بيلەگەن تۇركى تايپالارىنىڭ ءورشىل، قايتپاس مىنەزى بار. ونىڭ تۇلعاسىندا حالىقتىڭ سونداي باتىرىم بولسا دەگەن ارمانى بار. جىردا باتىر مەرت بولعاندا، قازاسىنا دوسى عانا ەمەس، دۇشپاندارىنىڭ دا قوسىلا جىلاۋىنىڭ كەڭ سۋرەتتەلۋى حالىقتىق بۇلجىماس ەرلىك داستۇرلەردى قاسيەتتەيتىنىن دايەكتەي تۇسەدى.
جىرداعى تونىكوك كوپتەگەن قاعاندارعا كەمەڭگەر اقىلگوي بولۋمەن بىرگە نەبىر جورىقتاردىڭ كۋاگەرى، ىزىنشە سول جورىقتار جايىندا جىرلار تۋدىرىپ، تاسقا قاشاتىپ جازعىزعان اۆتور ەكەنى دە بايقالادى. ءسويتىپ، تونىكوك ءارى باتىر، ءارى اقىلگوي، ءارى جىراۋ بەينەسىندە سومدالادى.
قورىتا ايتقاندا، كۇلتەگىن، بىلگە قاعان جانە تونىكوك ەسكەرتكىشتەرى (ورحون-ەنيسەي) – مازمۇنى مەن ءتۇرى جاعىنان دا، ءتىلى مەن كوركەمدەتۋ قۇرالدارى جاعىنان دا، ولەڭ قۇرىلىسى، كومپوزيسياسى جاعىنان دا ەجەلگى تۇركى حالىقتارىنا ورتاق كوركەم تۋىندىلاردىڭ ۇلگىسى بولۋمەن بىرگە، ول قازاق ادەبيەتىنىڭ دە اسىل قازىناسىنا ەنەتىن ادەبي مۇرا.
