شالكيىز جىراۋدىڭ ءومىر سۇرگەن ءداۋىرى مەن مەكەنى تۋرالى ەل اۋزىنان جازىلعان قولجازبالار مەن جىراۋدىڭ ءوز شىعارمالارى عانا حابار بەرەدى. ەرتەلى-كەشتى جىراۋ شىعارمالارى جاريالانعان جيناقتاردا، قازاق اقىنى مۇرات موڭكە ۇلى جىرلاعان «شالكيىز» تولعاۋىندا، سونداي-اق ەل اۋزىنان جازىلعان ماتەريالداردا شالكيىزدىڭ «نوعايلى» ەكەندىگى ايتىلادى. ءبىزدىڭ قولىمىزداعى «سالكەز باتىردىڭ وراق، مامايعا ايتقانى» دەگەن قولجازبادا جىراۋدىڭ بالالىق، جىگىتتىك شاعى وراق، ماماي ماڭىندا وتكەندىگى، ءبىراق باتىردىڭ نوعاي ورداسىنداعى بەدەل، قۇرمەتىن كۇندەگەندەر ونى ەلدەن كەتىرمەك بولىپ، جاۋعا جالعىز جۇمساعانى، باتىردىڭ جاۋدى جەڭىپ كەلىپ، اتتان تۇسپەستەن، وراق، ماماي مەن جينالعان جۇرتقا جىر تولعاپ — وكپەسىن ايتىپ، جاپان-تۇزگە كەتكەنى ايتىلادى. اتالمىش ماتەريالدارعا قاراعاندا، شالكيىزدىڭ وردادا – وراق، ماماي ماڭىندا ءوسىپ، بەدەل-داڭقى سول كەزدە بەلگىلى بولعانى كورىنەدى.
شالكيىز تەمىر بيگە وراق، ماماي ورداسىنان كەتكەسىن بارعانعا ۇقسايدى. «بي تەمىرگە ايتقانى»، «بي تەمىردى حاجى ساپارىنان توقتاتۋعا ايتقانى» دەگەن تولعاۋلارىنا قاراعاندا، ونىڭ تەمىر ءبيدىڭ قولباستار باتىرى، جۇرتتى اۋزىنا قاراتقان اتالى ءسوز ايتار اقىلشى جىراۋى بولعاندىعى اڭعارىلادى. وكپەلەپ، اجىراپ كەتىپ بارىپ قايتا تابىسادى. بۇل جايدى اتالمىش تولعاۋلار مازمۇنىنان جانە ۆ.ۆ.رادلوۆ نوعايلار اراسىنان جازىپ العان «شالكيىز» دەگەن ماتەريالدان، «شايىر» جيناعىنداعى جىراۋ شىعارمالارىنا بەرىلگەن تۇسىنىكتەردەن ايقىن كورەمىز. سوڭعى جىلداردا تابىلعان، ياكي نوعايلار اراسىنان جازىلعان شالكەز ولەڭدەرى دە جىراۋ ءومىرى تۋرالى جاڭا دەرەكتەرمەن تولىقتىرا تۇسەدى. نوعايلار اراسىنان فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ا.سيقالييەۆ جازىپ الىپ، جاريالاعان «مەن يەمنىڭ كۇنىندە»، «الاي جانىم» دەگەن ولەڭدەرىنە، ءۇپى (ۋفا) ارحيۆىندەگى «قازاق ولەڭدەرى مەن حيسسالارى» داپتەرىندەگى «اجىكام، سەن مانسۇر ۇلى توقۋسان» دەگەن ولەڭىنە قاراعاندا، شالكيىز ءبىرقاتار ۋاقىت ازيكە (اجىكە) سىرزا قاراماعىندا بولادى. ءبىزدىڭ قولىمىزدا بار دەرەكتەردەن،-دەپ جازادى م.ماعاۋين، — شالكيىزدىڭ (بىزدىڭشە، شالكيىز دەگەن قيسىندى. — س.ق.) تەمىر بي ولگەننەن سوڭعى ءومىرى مامايدىڭ جانە ونىڭ ءىنىسى ءجۇسىپتىڭ توڭىرەگىندە وتكەندىگى كورىنەدى.
مەن جوعارىدا بايانداپ وتكەن جايلارعا قاراعاندا، شالكيىزدىڭ ءحۇ عاسىردىڭ ءىى جارتىسى مەن ءحۇى عاسىردىڭ 70-جىلدارى ارالىعىندا ءومىر سۇرگەنى اڭعارىلادى. ەل اۋزىنان جينالعان ماتەريالداردا شالكيىزدىڭ ءسابي كەزىندە وراق، ماماي اتى بەلگىلى باتىرلار. زەرتتەۋشىلەر مالىمەتىنە سۇيەنسەك، الشاعىر ۇلى وراق 1496-1548 جىلداردا ءومىر سۇرگەن. ماماي 1549 جىلى ولەدى. شامامەن وراق 20-25-تەردە باتىر اتاندى دەسەك، شالكيىز 1516-1520 جىلدار دۇنيەگە كەلگەن بولادى. ءبىراق بۇل جوبا تاريحي دەرەكتەرگە قايشى كەلەدى. سەبەبى، شالكيىز ۇلىعىلاي جىرلايتىن تەمىر بي 1480 جىلى ۋگرە جورىعىنا قاتىسادى، ءحۇ عاسىردىڭ 90-جىلدارى تاريح ساحناسىنان كەتەدى، نوعاي ورداسىن 1504 جىلى ونىڭ ۇلى تاۋەكەل بيلەيدى. دەمەك، شالكيىزدىڭ تەمىر دۇنيەدەن وتكەسىن تۋۋى شىندىققا سايكەس كەلمەيدى. بۇعان قاراعاندا، ءدال سول تۇستا ەل اۋزىنان جازىلعان دەرەكتەرگە سۇيەنۋدىڭ ءجونى جوق. سەبەبى، تاريحي دەرەكتەردە وراق، ماماي شالكيىزبەن تۇرعىلاس، ءتىپتى ءبىرقاتار جاس كىشى بوپ تا شىعادى.
شالكيىزدى حاقنازارعا كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن ءجۇسىپ 1554 جىلى ولەدى. بۇل كەزدە جىراۋ وراق، ماماي، بي تەمىر، تاۋەكەل، ازيكە، ءجۇسىپ ماڭىندا بولىپ، قازاق حاندىعىنا بارعان، ەگدەرگەن كەزى ەدى. شالكيىزدى ءحۇ عاسىردىڭ ءىى جارتىسى مەن ءحۇى عاسىردىڭ ورتا كەزى ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن دەۋ ورىندى. ەل اۋزىنان جينالعان قولجازبالار مەن حح عاسىر باس كەزىندە باسپا ءجۇزىن كورگەن كىتاپتاردا شالكيىز نوعايلىنىڭ جىراۋى ەدى دەلىنەدى. «شايىر» جيناعىنداعى شالكيىز تولعاۋىنا بەرىلگەن تۇسىنىكتە ونىڭ قوياس رۋىنان ەكەنى ايتىلادى. بۇل دەرەكتى ەل اۋزىنان جازىلعان شەجىرەلەر دە بەكىتە تۇسەدى. الشىن ىشىندەگى «نوعايلى» قۇرامىنداعى قوياس رۋىنىڭ قارياسى اقبايەۆ ەلەش ءوزىن شالكيىز باتىر ۇرپاعى سانايدى. ەلەش ءوز اتا-تەگىن: شالكيىز-ەرجاقاي-جانعابىل-بەكبولات-ارۋجان-قاراشا-قالمامبەت-شاقا-ساق-سامەت-قۇدايبەردى-قاز-اقبۋرا-بايعازى-قۇرمانعازى-قۇلماقامبەت-وتالى-اقباي دەپ تاراتادى. دەمەك، شالكيىز – ەلەششتىڭ ون توعىزىنشى اتاسى. ەلەش قاريا شەجىرەسىنە قاراعاندا، التىنشى اتاسى اقبۋرا باتىردى بەرىش سارجالا باتىرمەن بايلانىستى اڭگىمەلەيدى.
شالكيىز شىققان قوياس رۋى قازىرگى نوعاي حالقى قۇرامىنداعى تايپالار مەن رۋ اتتارى اراسىندا كەزدەسپەيدى. بۇعان قاراعاندا، نوعاي ورداسىنىڭ كوپتەگەن رۋلارى ەدىلدىڭ كاۆكاز بەتىنە كوشەندە، قوياس رۋى تۇگەلدەي الشىن اراسىندا قالسا كەرەك. نەمەسە قوياس رۋى نوعاي باتىر داۋىرىنەن (ءحىىى ع-دان بەرى) الشىن اراسىندا جۇرگەن تۇرىك-موڭعول رۋلارىنىڭ ءبىرى، كەيىن بارىپ «نوعايلى» نە «نوعاي-قازاق» رۋى قۇرامىنا كىرۋى مۇمكىن. دەمەك، قوياس رۋى باعزى «نوعايلى» رۋى بولسىن الدە نوعاي ورداسى سارقىنشاعى بولسىن، قالاي بولعاندا دا، شالكيىز نوعايلى ەلىندە، نوعايلى ايماعىندا – باتىس قازاقستان وڭىرىندە دۇنيەگە كەلىپ، بار ءومىرىن ەدىل، جايىقتان قازان مەن تۇمەنگە، جەمنەن سىر ساعاسىنا دەيىنگى قىپشاق دالاسىندا وتكىزگەندىگى اڭعارىلادى.
«…ءوز زامانى ءۇشىن ءقادىرلى دە قۇرمەتتى كەيبىر شىعارمالارى اۋىزشا عانا تاراپ قويماي، جازباشا دا تاراعاندىعى تۋرالى بولجام جاساۋعا يتەرمەلەيدى. مۇمكىن، بىزگە جەتكەن م.وسمانوۆ، ع.مۇشتاح (ع.قاراش) جيناقتارىنا نەگىز بولعان ەل ىشىندەگى قولجازبالار، ءۇپى ارحيۆىندەگى «قازاق ولەڭدەرى مەن حيسسالارى» سول داۋىردەگى جازبالاردان بىرەۋ كوشىرۋ ارقىلى جەتكەن مۇرالار بولار. مۇنداي جازبالار ەرتەلى-كەشتى ارحيۆ قازىنالارى مەن سول كەزدە نوعايلى اتالعان ايماقتان تاراعان تۇركى تىلدەس حالىقتار اراسىنان تابىلۋى مۇمكىن.
شالكيىزدىڭ «عيزمەت ءيام بي تەمىر»، «بايتەرەك»، «ارىق حان»، «قاتىناسى بيىك كولدەردەن»، «بوز ۇستىندە وت جاققان»، «مەن يەمنىڭ كۇنىندە» ولەڭدەرى مەن كەيبىر جىر جولدارى قازاق، نوعاي اراسىنان جينالعان جىراۋ مۇراسىنىڭ قاي-قايسىسىندا دا كەزدەسەدى. ال شالكيىز مۇراسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى ءارى كولەمدىسى سانالاتىن «بي تەمىرگە ايتقانى»، «بي تەمىردى حاجى ساپارىنان توقتاتۋعا ايتقانى»، «شاعىرماق بۇلت جاي تاستار» تولعاۋلارىنىڭ قازاق اراسىنان جينالىپ، الدى بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن (1875) جارىق كورگەن. شالكيىزدىڭ بىزگە جەتكەن جىرلارى تۇگەلدەي ازاماتتىق، الەۋمەتتىك ليريكاعا جاتادى. ول ءوز كوڭىل كۇيىن تولعايتىن بىردىلى-ەكىلى تولعاۋىنىڭ وزىندە دە ءومىر زاڭدىلىعىن، زامان ۇلگىسىن قاتار سۋرەتتەي وتىرادى. جىراۋ – «وت باسى. وشاق قاسىنىڭ» قاراپايىم پەندەشىلىك حالىنە اينالماي، وزىنە دەيىنگى ءھام ءوز زامانىنداعى قيلى-قيلى سىرلارعا كوز جىبەرەدى، ومىردە كورگەن كوپ جايلارىن كوڭىل تارازىسىنا سالىپ، قورىتا تولعايدى، كوسەم كوڭىلمەن، ونەگەلى سوزبەن ىزگىلىككە ۇندەيدى.
شالكيىز شىعارمالارى وي، مازمۇنى جاعىنان قيسىندى، جۇيەلى كەلەدى. مىسالى، ولەڭ جولدارى بىرىندە ازداۋ، كەيبىرەۋىندە كوبىرەك ون ءبىر تيرادادان تۇراتىن «بي تەمىرگە ايتقانى» تولعاۋىن الايىق. كەشە عانا تەمىر بي سارايىندا شالقىپ جۇرگەن ءوزى بي، ءوزى باتىر اتاقتى جىراۋدى بۇگىن تاعدىر تۇزگە تەنتىرەتسە، جىر ءدۇلد ۇلىنىڭ ب ا ق، مانسابىن كورە الماعان وردا ماڭىنداعى «كۇيبەڭدەسكەن كوپ جامان» جانىنداي ساناپ، بەك سەنگەن تەمىر ءبيدى بۇعان قارسى قويسا، جىراۋ نە دەمەك، ءوز كوڭىل كۇيىن قالاي جەتكىزبەك؟ جىراۋ تەمىر بيگە دەگەن وكپە-ىزاسىن، ونىڭ ماڭىنداعى جاندايشاپتارعا دەگەن كەكتى ءھام ءسىلتىلى سوزدەرىن بىردەن لاق ەتكىزبەي، الىستان ورعىتا، ءوز ءحالىن تابيعات قۇبىلىستارىنا ۇقساتا، جۇپتاستىرا، سالىستىرا تولعايدى. شالكيىز نوسەر الدىنداعى تۇنەرگەن اسپاندى، كوكشىلدەن سوققى جەگەن قۇس ەركەسى قۋدىڭ قايعىلى ءحالىن تەكتەن-تەك ايتىپ وتىرعان جوق.
مىنە، العاشقى تيرادانىڭ سوڭعى ءتورت جولىنىڭ وزىندە دە جاناما حابار ايتقانداي، جاي جوسپارمەن، مەڭزەي تولعايدى. ال ەكىنشى شۋماقتا ءوزى ءۇشىن تەمىر بي كىم ەدى، ۇشىنشىدە ءوزى تەمىر ءۇشىن كىم ەدى، — سونى جىرلايدى. كەمەل اقىل، كەنەن وي، بۇلتارتپاس بيىك، تەپسىنگەن تەگەۋرىنمەن تەمىر ءبيدى تىزگىندەپ، جۋاسىتىپ العان جىراۋ كەيىنگى بەسىنشى، التىنشى، جەتىنشى، سەگىزىنشى، توعىزىنشى، ونىنشى شۋماقتارىندا اقىل، عيبراتقا كوشەدى. شالكيىز بۇل تۇستا «شاماڭدى ءبىل، جاسىق جيما، اسىل جي» دەگەندەي. تەك تولعاۋ سوڭىندا عانا تاعى دا باسىك كوڭىلمەن ءۇشىنشى شۋماقتا ايتقان تەمىرگە اق-ادالدىعىن دامىتا، تەرەڭدەتە تۇسەدى. شالكيىز جىرلارىندا سۋرەتتەلەتىن ادامدار – تەمىر، ازيكە، مانسۇر، ارىق حان جانە جىراۋدىڭ ءوزى. جىراۋدىڭ ءوزىن ءبىز كوبىنەسە ليريكالىق «مەنى» ارقىلى تانيمىز. وسىلاردىڭ ىشىندە جىراۋدىڭ تەمىر بي مەن ءوزىن بەينەلەۋىنەن ءسوز زەرگەرلىگىن انىق اڭعارامىز. تەمىردى قۇدىرەتتى ەتىپ كورسەتۋدە جىراۋ ونى ساحارا اسپانى استىندا كوزدەگەن جەمىنە جاسىنداي ويناپ، جايداي جارق ەتەر سۇڭقاردىڭ تەگەۋرىنىنە بالايدى. جىراۋ «قۋ سۇلتانى – ساھار، ساھاردى سايلاپ قاۋسىرعان بوز سۇڭقار» — تەمىردى قۇس ازعىنى قۇلادىنعا قاراما-قارسى قويىپ، شەندەستىرە سۋرەتتەيدى. شالكيىز بەينەلەۋىنىڭ اسەرلىلىگى سول — الگى سۇڭقاردىڭ سۇمدىق قايرات-قۋاتى مەن قيمىل-ارەكەتىن كورىپ وتىرعانداي سەزىنەسىڭ. دەمەك، بۇل جىراۋ ءسوزىنىڭ ەموسيالىق اسەر-قۋاتىنىڭ كۇشتىلىگى.
شالكيىزدىڭ «ارىق حان»، «بوز ۇستىندە وت جاققان»، «ءاجىقام، سەن مانسۇر ۇلى توقۋسان»، «مەن يەمنىڭ كۇنىندە» سياقتى ولەڭدەرىندە تەمىر بەينەسىن تولىقتىرا تۇسەر دەتالدار مول. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسىندا دا تەمىر تۋرالى ۇلكەن ماقتانىش سەزىممەن ماداقتاي جىرلايدى. شالكيىز اتالعان جىرلاردا ارىق حان، ازيكە، مانسۇر سياقتى شونجارلاردى تەمىر وبرازىنا قاراما-قارسى بەينەدە سۋرەتتەيدى. جىراۋ بەينەلەۋىنە قاراعاندا، ارىق حان – تەمىردىڭ تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرە الماس تومەنشىك ادام، ازيكە – قاتىگەز، ادىلەتسىز مىرزا. شالكيىز جىرلارىنان جىراۋدىڭ ءوز بەينەسىن دە اجىراتا تانۋ قيىن ەمەس. ول تەمىرگە ارنالعان تولعاۋلارىندا ءوزىن ءبيدىڭ جان اياماس شىن بەرىلگەن اق، ادال قىزمەتشىسى – «كوپ ق ۇلىنىڭ ءبىرى» رەتىندە سۋرەتتەيدى. ءبىراق شالكەز ماڭگى باقي سول كۇيدە، سول كوڭىلدە قالا بەرمەيدى. بايلىق مەن مانساپ، اتاق پەن ابىروي جەل ايداعان بۇلتتاي جوڭكىلىپ جۇرە بەرىپ، تار كەزەڭگە تاپ بولعان جىراۋ ءومىرىنىڭ ءبىراز ءىزى وسى شۋماقتان دا بايقالادى. بۇل حاس باتىرعا ءتان مارتتىك مىنەزبەن قاتار، زامان تالكەگىنە ءتۇسىپ، نەگە بولسا دا بەل بۋىپ، بەكىنگەن جاننىڭ بەرىك تاۋەكەلى مەن اشىنعان كوڭىلىنىڭ اقتارىلعان سىرى دەرلىك. مۇنى ولەڭنىڭ تەپسىنىپ كەلگەن تەگەۋرىندى ىرعاعىمەن، كۇڭىرەنىسىمەن كۇشى باسىم ولەڭ جولدارىنان مول سەزىنەمىز. مۇنداي اۋەن شالكيىزدىڭ اەدىلىم» تولعاۋىنا دا ءتان. ءبىرقاتار جولدارى قازتۋعان جىرىنا سايكەس كەلەتىن بۇل شىعارما – جىراۋدىڭ تۋعان جەرىمەن امالسىز قوشتاسۋى، «ءشوبى – سەكەر، سۋى – شاربەت» اتا قونىستى قيماس سەزىمنەن تۋعان تەلەگەي تەڭىزدەي تەرەڭ تەبىرەنىسى.
جىراۋ جاقسى مەن جامان ارقىلى ەر مەن ەز، ءمارت پەن ءنامارت سياقتى ادام بويىندا كەزدەسەتىن ەكىۇداي كەرەعار قاسيەت-مىنەزدەردى سالىستىرا سۋرەتتەۋ ارقىلى داۋىردەن داۋىرگە كوشىپ كەلە جاتقان كوپتەگەن ءومىر سىرىن بايىپتى باعالايدى. شالكيىزدىڭ «قاتىناسى بيىك كولدەردەن»، «توبىلعىنىڭ بەرىگى»، «بوستانى باردى تەرەكتىڭ»، «ايدىنعا شۇيسەڭ، تاردان ءشۇي»، «بار كۇشىڭدى سىناماي» شۋماقتارى جانە «شاعىرماق بۇلت جاي تاستار» دەيتىن ۇزاق تولعاۋى – نە زاماندار بويى ءومىر تاجىريبەسىنەن قورىتىلعان سارالى ويلار جيىنتىعى، ءومىر اكسيوماسى دەرلىك. بۇلاردا اقىل-عيربات تا، ونەگەلى وسيەت تە مول. بۇل سالاداعى تولعاۋلارىنان شالكيىزدىڭ ءورىستى ويلارىن، زامانا شىندىعىن، ءداۋىردىڭ ەلەۋلى ماسەلەلەرىن كوتەرە بىلگەن كەمەل پاراساتىن تاني تۇسەمىز.
زەينوللا اباجانوۆ
