ءالى قابىلدانعان جوق بۇل زاڭ. كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇرعانىنا ءبىراز بولدى. ءدىن ىستەرى ءمينيسترى بۇل ماسەلەنى قارا كۇزگە شەشىپ تىنباق ءتۇرى بار.
ەندىگى جەردە بەت-جۇزىن تۇمشالاپ، ءپارانجا كيىپ جۇرگەندەرگە 200 مىڭ تەڭگەگە ايىپپۇل سالىنۋى مۇمكىن. ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى بەت-جۇزىن كولەگەيلەيتىندەرگە قاتىستى زاڭ جوباسىن الداعى قىركۇيەك ايىندا حالىق قالاۋلىلارىنىڭ الدىندا تانىستىرماق.
نازاربايەۆ نە دەپ ەدى؟
مۇنى ەرمەكبايەۆ باستاعان جوق. نازاربايەۆ ايتقان العاشقىدا. «قىزداردىڭ قارا كيىم كيىپ، ەركەكتەردىڭ ساقال وسىرۋىنە تىيىم سالىنسىن" دەگەن پرەزيدەنت. تارقاتىپ ايتايىق.
مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى وكىلدەرىمەن كەزدەسۋىندە مۇنىڭ سەبەبىن تۇسىندىرگەن.
«ءدىني ساۋاتسىزدىعىنىڭ ناتيجەسىندە جاستارىمىز ساقال قويىپ، شالبارىنىڭ بالاقتارىن قىسقارتىپ تاستايدى. قارا كويلەك كيىپ، بەتى-اۋزىن تۇمشالاعان قىزدارىمىزدىڭ قاتارى كوبەيدى. بۇل – ءبىزدىڭ داستۇرىمىزگە دە، حالقىمىزعا دا جات. بۇعان زاڭنامالىق دەڭگەيدە تىيىم سالۋ ماسەلەسىن پىسىقتاۋ كەرەك. قازاق قارا كيىمدى قارالى كەزدە عانا كيگەن»، – دەپ توق ەتەرىن ايتقان-تۇعىن مەملەكەت باسشىسى.
ءقازىر بۇل ىسكە ءدىن ىستەرى مينيسترلىگى مەن ءدىني باسقارما بىلەكتى ءتۇرىپ تاستاپ كىرىسۋدە. ىلگەرىدە قارا جامىلىپ جۇرەتىندەرگە 200 مىڭ تەڭگە ايىپپۇل سالىنۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتتىق. اتالعان زاڭنىڭ حيدجابقا قاتىسى بولمايدى. مۇنى ءمينيستردىڭ ءوزى راستاپ وتىر.
«حيدجابقا تىيىم سالىنبايدى. مۇلدەم. حيدجاب – ادامنىڭ بەت-جۇزىن جاپپايتىن كيىم. حيدجابقا قارسى ەشكىم ەشتەڭە دەپ جازعان جوق»، – دەيدى ەرمەكبايەۆ.
ايتۋىنشا، حيدجابدى پارانجامەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. شىنى كەرەك، شاتاستىرىپ جاتقاندار بار. اسىرەسە، ءورىستىلدى اقپارات قۇرالدارىندا «حيدجابقا تىيىم سالىناتىن بولىپتى» دەگەن اقپارات ءورىپ ءجۇر...
سوسىن قاۋعا ساقال مەن قىسقا بالاق قايدا قالدى؟ بۇل دا نازاربايەۆتىڭ تاپسىرماسى ەمەس پە ەدى؟ ەرمەكبايەۆ ءازىر بۇل تۋرالى ءتىس جارعان جوق. «ءبىر بىلگەنى بار» دەپ توپشىلادىق. ەستۋىمىزشە، ءازىر وسى ماسەلەنى مينيسترلىك ءمۇفتياتتىڭ ماماندارىمەن بىرگە تالقىلاۋ ۇستىندە ەكەن.
مينيستر ماقساتىنا جەتە مە؟
جاڭا زاڭنىڭ باسقا دا قىرلارى بار. زاڭ جوباسىنا سايكەس بۇدان بىلاي بالاسىنا ەكپە سالدىرۋدان باس تارتقان اتا-انالارعا دا جازا قاراستىرىلىپتى. انىعى، ايىپپۇل.
ەرمەكبايەۆ بۇل ماسەلەنى ءبىرازدان بەرى كوتەرىپ كەلدى، نەگىزىندە. ءمينيستردىڭ دەرەگىنشە، ءبىر عانا بىلتىرعى جىلى ءدىني ۇستانىمدارىنان اتتاپ كەتە الماعان 10 مىڭعا جۋىق اتا-انا بالالارىنا ۆاكسينا سالۋعا قارسى شىعىپتى.
«بالا بەلگىلى ءبىر جاسقا تولعاندا دىنگە قاتىستى شەشىمدى ءوزى قابىلداسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى. بالالاردىڭ اتا-اناسى اجىراسىپ كەتكەن جاعدايلار بولىپ، ولاردىڭ ءبىرى قانداي دا ءبىر ءدىني ۇيىمعا تارتىلىپ جاتادى. بالا جول اپاتىنا ءتۇسىپ، وعان قان كەرەك بولعان جاعدايلار بولدى. مىسالى، سول كەزدە اناسى قان قۇيدىرتۋعا قارسى بولدى. مۇنداي كەزدە ويلاناتىن ۋاقىت جوق، ادام ءومىرىن قۇتقارىپ قالۋ كەرەك. سوندىقتان دا، وسى نورمانى كۇشەيتۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىلىپ وتىر»، — دەگەن بۇدان بۇرىن ەل الدىندا ەسەپ بەرگەن مينيستر.
ەرمەكبايەۆ ەكى سويلەمەيتىنىن اڭعارتىپ وتىر وسى ارقىلى. زاڭ جوباسى دەپۋتاتتار قولداۋىن تاپسا، ەكپەدەن باس تارتقان اتا-انالار 20 مىڭ تەڭگە كولەمىندە ايىپپۇل تولەيدى.
توق ەتەرىن ايتقاندا، زاڭ قاتاڭدايدى. تالاپ كۇشەيەدى. زاڭدى ورىنداماعاندار ايىپپۇل تولەۋگە ءماجبۇر بولادى.
جاڭا قۇجات جايىندا ەل-جۇرت نە ويلايدى ؟
ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:
قىسقا دا نۇسقا ايتايىن. ءدىندى ءوزىڭ ءۇشىن ۇستان. اللانىڭ جولىندا جۇرگەنىڭدى باسقا بىرەۋگە مىندەت ەتپە.
مەنىڭ ويىمشا، بالا كامەلەتتىك جاسقا تولمايىنشا، وعان ساناسىنا قانداي ءبىر ءدىني نانىم-سەنىمدەردى كۇشتەپ، قيناپ تىقپالاۋدىڭ قاجەتى جوق. كامەلەتتىك جاسقا تولعاننان كەيىن ادام ءوزىنىڭ العان ىلىمىمەن ۇستانىمىنا ساي تاڭداۋ جاساۋ كەرەك. سول سەبەپتى، ءوز باسىم كىشكەنتاي بالالارعا ناماز وقىتۋعا، حيدجاب كيگىزۋگە نەمەسە دىنگە قاتىستى باسقا دا تالاپتاردى ورىنداتۋعا قارسىمىن.
دۋلاتبەك قىدىربەك ۇلى، ساياساتتانۋشى:
ءبىز – زايىرلى مەملەكەتپىز عوي. دەمەك، دىنگە قويار تالابىمىز دا زايىرلى مەملەكەتتىڭ ۇستانىمىنا ساي بولۋى كەرەك. بەت-اۋزىن تۇمشالاۋعا تىيىم سالۋ – ءبىر جاعىنان قاتەلىك. دەموكراتيالىق قاعيدالارعا قايشى. ءبىراق ءدال ءقازىر مەملەكەت مۇددەسى بۇدان جوعارى تۇرۋى ءتيىس. سولاي ەمەس پە؟
سوڭعى كەزدەگى وقيعالاردىڭ ءوزى مۇنداي زاڭدى قابىلداۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. مەن بىلسەم، ەلىمىزدە اتا زاڭدى مويىندامايتىن، شاريعاتتىڭ ولشەمدەرىمەن ءومىر سۇرەتىندەر بار. ولار جۇرتتان جىراقتا جۇرە المايدى قايتكەن كۇندە. زاڭ الدىمەن وسىنداي ازاماتتاردىڭ وي-پىكىرىن وزگەرتۋگە باعىتتالۋى ءتيىس.
اعابەك قونارباي ۇلى، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ وكىلى:
جاقىن ارادا ءدىني باسقارمانىڭ باستاماسىمەن مۇسىلمانداردىڭ ورتاق كيىم ۇلگىسى پايدا بولادى. باسقارما قىز-كەلىنشەكتەردىڭ داستۇردەن وزباي، ءدىننىڭ تالاپتارىنا سايكەس كيىنۋىن جاۋاپكەرشىلىگىنە العالى وتىر.
بۇگىنگى تاڭدا مەدرەسەدە وقىپ جاتقان قارىنداستارىمىزعا اشىق ءتۇستى ورامال، كوك ءتۇستى كيىم ۇلگىلەرىن دايىنداپ جاتىرمىز. وسىناۋ كيىم ۇلگىلەرى ەڭ الدىمەن شاريعاتقا ساي، داستۇرىمىزگە دە قايشى كەلمەيدى. باستىسى قوعام الدىندا وعاش كورىنبەيدى.
سوسىن مۇسىلمان قىز-كەلىنشەكتەرگە كيىم كيۋ ۇلگىسىندە شاريعات تالاپتارىن ساقتاي وتىرىپ جانە قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرىن ەسكەرىپ، جيناقى كيىنۋگە كەڭەس بەرۋدەمىز. قارا ءتۇستى كيىم-كەشەكتەردىڭ، اتاپ ايتقاندا، ءپارانجانىڭ داستۇرىمىزگە جات، اتا-بابالارىمىزدىڭ جولى ەمەستىگىن ايتىپ ۇعىندىرۋدامىز.
ساقال قويۋعا قاتىستى دا جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقان جايىمىز بار. ساقال قويۋدىڭ وزىندىك ادەبى مەن مادەنيەتى بولاتىنىن جاماعاتقا اقپاراتتىق تۇرعىدان ۇعىندىرىپ جاتىرمىز.
دوساي كەنجەتاي، ءدىنتانۋشى:
گاپ مىنادا عوي...كيىمگە سالىنعان شەكتەۋمەن ءدىننىڭ توڭىرەگىندەگى ماسەلەلەر شەشىلە مە؟ تىيىم سالۋ ءوز الدىنا. نەگە دەسەڭىزدەر؟ بۇل – سىرتقى كورىنىسى. ءيا، مەملەكەت زاڭ شىعارعاننان كەيىن سەن ول كيىمدى قايتا كيمەۋىڭ مۇمكىن. ساقالىڭدى قىرۋىڭ، قىسقا شالباردى تاستاۋىڭ دا عاجاپ ەمەس.
ءبىراق بۇدان الگى ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسى وزگەرە مە؟ رۋحى، ءتىلى، ءدىلى، ءجۇرىس-تۇرىسى تۇزەلە مە؟ قارا كيىم ءوز الدىنا، قىسقا بالاق ءوز الدىنا، ءدال بۇعان كەلگەندە مەملەكەت تىيىم سالا المايدى ولارعا. سەبەبى، ادامنىڭ ىشىنە كىرىپ شىعا المايدى. سىرتتان كەلىپ جاتقان قازاقتىڭ تۇسىنىگىنە، تۇرمىسىنا جات قۇندىلىقتارمەن كۇرەستە ءالى دە بولسا، ساۋاتتى شەشىم قابىلداۋ كەرەك. مەملەكەت باسشىسى بەكەر ايتقان جوق قوي: «…تەرروريزممەن كۇرەسەمىز دەپ، يسلاممەن كۇرەسىپ كەتپەڭدەر»، – دەپ. وسىنى ەسكەرۋ كەرەك.
مەملەكەت ءقازىر زايىرلىلىق پرينسيپتەرىن جەتىلدىرگەلى جاتىر. بۇل قانداي جولمەن جۇرەدى؟ زايىرلىلىقتى جەتىلدىرۋ ءۇشىن بۇعان تازا عىلىمي تۇرعىدان توقتالۋ قاجەت. كەشەگى كەڭەستىك زاماندا جۇمىس ىستەگەن ءادىس تاسىلدەر قازىرگى كۇنگە كەلمەيدى. ولاردىڭ وزەكتىلىگى ولگەن. زايىرلىلىق – اتەيزم ەمەس، ويتكەنى.
ابدىكارىم مومىنوۆ، ءدىنتانۋشى:
كەيبىر مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى بەتىن تۇمشالاپ جاتسا، بۇل – ولاردىڭ جاعرافيالىق، كليماتتىق نەمەسە تاريحي-مادەني ماسەلەلەرىمەن بايلانىستى دەگەن ءسوز. سوعان ءۇڭىلۋى كەرەك. سول سياقتى قازاقتىڭ دا وزىندىك ءسالت-داستۇرى، ۇلتتىق بولمىسى بار. ەندەشە باسقا ەلدەردىڭ كيىم ۇلگىسىن قايتالاۋدىڭ، ولارعا ەلىكتەۋدىڭ پايداسى قانشا؟ مەملەكەت باسشىسى دا ءاردايىم ايتىپ ءجۇر مۇنى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى كيىمىن كيەم دەۋشىلەرگە ەشقانداي قارسىلىق جوق.
ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەر ءوز الدىنا ادامنىڭ قارا كيىمدى تەگىننەن تەگىن كيمەيتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. ايەل بالاسى بەتىن تۇمشالاپ السا، ەرلەر جاعى قىسقا بالاقپەن جۇرسە، مۇنىڭ ءبىر سەبەبى بار دەگەن ءسوز. جايدان-جاي جاسالمايدى. بالاق قىسقارتۋ، سالافيتتەرگە ءتان ساقال ءوسىرۋ ەلدىڭ نازارىن بىردەن اۋدارادى. قوعام قاۋىپتەنەدى بۇدان.
ودان دا ءقاۋىپتى جاعى بار. مۇنداي جولعا تۇسكەن ادام بۇل وبرازدى باسقالارعا دا تاڭۋى مۇمكىن عوي؟ سولاي ەمەس پە؟ بۇدان كەيىن الگى ادام مەن قوعامنىڭ اراسىندا قايشىلىقتار تۋىندايدى. ال مۇنىڭ ارتى نەگە الىپ كەلەتىنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ءدىن ىستەرى مينيسترلىگى تاراپىنان ۇسىنىلعان جاڭا قۇجات وسىنىسىمەن وزەكتى.
باقىتجان ساتەرشينوۆ، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
ءبىرىنشى، مىنانى ءتۇسىنۋ كەرەك. يرانداعى نەمەسە ساۋد ارابياسىنداعى بەت-اۋزىن تۇمشالاعان كيىم – بارشا مۇسىلمان ايەلدەرگە مىندەتتى كيىم ۇلگىسى ەمەس. بۇلار اتالعان ەلدەردىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن مەنتاليتەتىنە ساي تاڭدالعان.
ەكىنشىدەن، قۇراندا ايەل بالاسىنىڭ كيەتىن كيىمىنىڭ ناقتى فورماسى ايتىلماعان. ايەلدەر دەنە-تۇرقىن قاتتى كەسكىندەمەيتىن كەڭ، ەكى قولى، بەت-الپەتى، توبىعىنىڭ تومەنگى جاعىنان بولەك باسقا بارلىق جەرىن جاباتىن كەز-كەلگەن كيىم ۇلگىسىن تاڭداپ كيە الادى. جالپى يسلام ءدىنى ەستەتيكاعا ساي كيىم ۇلگىسىنە قارسى ەمەس. مۇنى دا ءبىلۋ كەرەك.
ۇشىنشىدەن، تاريحتى وقىعان بولساڭىز، كەزىندە ءار وڭىردەگى قازاق ايەلدەرىنىڭ وزىندىك كيىم ۇلگىلەرى بولعان. جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي ولارعا ارناپ ورامال مەن كيمەشەك ۇلگىلەرى تىگىلگەن. وكىنىشتىسى، ءقازىر مۇنىڭ كوپشىلىگى ۇمىت قالدى.
مەنىڭشە، قازىرگى كۇنى جۇرتقا اۋەلى ورامالدى، جامىلعىنى ەمەس، جالپى ءدىني ساۋاتتىلىقتى كوتەرەتىن يمان ماسەلەلەرىن، سەنىم نەگىزدەرىن ناسيحاتتاۋ كەرەك. يمان ماسەلەسى شەشىمىن تاپقان ورتادا ءدىننىڭ كەز-كەلگەن بۇيرىقتارى مەن تىيىمدارى جەڭىل شەشىلەدى.
ەرمەكبايەۆ نە دەيدى؟
ءپارانجا؟ بۇل – ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزگە جانە سالت-داستۇرىمىزگە جات نارسە. ويتكەنى، قازاق ايەلدەرى بەت-الپەتىن جاباتىن قارا كيىم كيمەگەن. ونىڭ ۇستىنە بۇل ماسەلەدە كيىمنىڭ ىڭعايلىلىعىنا، ونىڭ تيىمدىلىگىنە قاراۋ كەرەك. ادامنىڭ سەنىمى، ونىڭ يمانى بەرىك بولسا، ەشقانداي كيىم نەمەسە سىرتقى كورىنىستەر ىقپال ەتە المايدى. ەلباسىنىڭ ايتقان سوزدەرىنىڭ ماعىناسى دا – وسى.
ۇلى اباي ايتقانداي، «اللا دەگەن ءسوز – جەڭىل، اللاعا اۋىز – قول ەمەس. ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل، وزگەسى حاققا جول ەمەس». يمان ەڭ الدىمەن ادامنىڭ جۇرەگىندە بولۋى كەرەك. قانداي بەينەمەن ءجۇرۋ، بۇل ارينە، ءار ادامنىڭ ءوز قۇقىعى. ءبىراق تەرىس اعىمداردىڭ جەتەگىندە جۇرگەندەر وسىنداي كيىم كيۋ ارقىلى وسى مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمىمەن جانە ساياساتىمەن كەلىسپەيتىنىن، قوعامعا قارسى ەكەندىكتەرىن كورسەتكىسى كەلەدى.
دايىنداعان دۋمان بىقاي
