قۇستار مەكەنى
«قورعالجىن» جانە «ناۋرىزىم» مەملەكەتتىك تابيعي قورىقتارى – قازاقستاننىڭ دالالى اۋماعىندا ورنالاسقان ەكى كلاستەرلىك اۋماق. ەكى اۋماق تا جىل سايىن افرو-ەۋرازيالىق ۇشۋ جولىمەن ميلليونداعان جىل قۇستارى توقتايتىن ماڭىزدى ورىن بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار قۇستاردىڭ سانى كۇن وتكەن سايىن ازايىپ بارا جاتقان قۇستارىنىڭ بالاپان باسىپ، كوبەيۋىنە قولايلى ايماق.
يۋنەسكو-نىڭ قازاقستانعا قاتىستى شەشىمىنەن كەيىن ەكى قورىقتىڭ دا وسى ماقساتتاعى جۇگىنىڭ اۋىرلاي ءتۇسۋى انىق. ەكى قورىقتا بۇدان بىلاي تابيعات انانىڭ كەيپىن كەتىرمەي، اڭ، قۇستارىن، قورعاۋعا مىندەتتى. اتالعان مىندەتتەمەلەردى ناۋرىزىم مەملەكەتتىك تابيعي قورى قازىرگى تاڭدا ابىرويمەن اتقارىپ كەلەدى.
قوستانايدىڭ كورىكتى جەرلەرى كوپ. ءبىراق مۇنداي سۇلۋلىقتى كىتاپ بەتىنەن عانا كورگەنىم بار (ءاسىلى، ول دا ناۋرىزىمنىڭ ءبىر كەيپى بولعان-اۋ دەيمىن). تابيعات انا – بۇكىل تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قۇتتى قونىس مەكەنى، التىن ۇيا بەسىگى. سۇلۋ تابيعاتتى كوزبەن كورىپ، جانىڭمەن سەزىپ، سول قالپىندا سۇيە ءبىلۋ – ادامزاتقا قۇدايدىڭ سىيلاعان تاماشا قاسيەتى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى.
ءيا، ناۋرىزىم قورىعىنا كىرگەن ۋاقىتتا ءدال وسىنداي سەزىمدى باستان كەشتىم. جالپى قورىقتىڭ اۋماعى بىر-بىرىمەن وقشاۋ جاتقان ءتورت بولىكتەن تۇرادى. تىرسەك – قاراعاي، سىپسىن – اعاش، ناۋرىزىم – قاراعاي، كولدى جۇيەلەردەن سارىمويىن، اقسۋات كولدەرى جانە جەكە جاتقان جاركول كولى بار. قورىق اۋماعى 191 381 گەكتار جەردى الىپ جاتىر.
«ناۋرىزىمدا» 687 ءتۇرلى وسىمدىك بار
ناۋرىزىم – مەملەكەتتىك تابيعي قورىعى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ بيولوگيالىق الۋان تۇرلىلىگى مەن گەنەتيكالىق قورىن تابيعي جاعدايدا ساقتاپ، دامۋىن زەرتتەۋگە ارنالعان ەرەكشە قورعالاتىن اۋماق. قورىق اۋماعىن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن وتكىزۋ ءۇشىن، ياعني، ەكوجۇيەلەردىڭ دامۋ ديناميكاسىن، وسىمدىكتەرمەن جانۋارلاردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن، ولاردىڭ ءوسىپ-ونۋىن، تارامدالۋىن زەرتتەۋدە مونيتورينگتىك باقىلاۋلاردى «تابيعات جىلناماسى» باعدارلاماسى بويىنشا، سونىمەن قاتار باسقا دا قورىقتا جوسپارلانعان عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن اتقارۋ ءۇشىن پايدالانىلادى.
قورىق باسشىلىعىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ناۋرىزىم قورىعى شەتەلدىڭ مىقتى بيولوگ، ورنيتولوگ ماماندارىن قاتتى قىزىقتىرادى ەكەن. ويتكەنى، قورىق ءتۇرلى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر الەمىنە وتە باي.
جاز ايلارىندا شەتەل عالىمدارى كەلىپ، عىلىمي جۇمىستار جۇرگىزەدى. ءبىز بارعاندا نەمىس فوتوگروفى اينالانى فوتوعا ءتۇسىرىپ، تابيعاتتىڭ تاماشا سۇلۋلىعىنا تاڭداي قاعىپ ءجۇر ەكەن. جەر سۇلۋلىعىنا سۇيسىنگەن بولۋى كەرەك، تاياعىنىڭ ورنىنا تاسپاسىن ۇستاعان فوتوگروف الداعى جىلى تاعى كەلمەكشى ەكەن.
شەتەلدىكتەردى وزىنە ماگنيتتەي تارتقان «ناۋرىزىم» قورىعىنىڭ قۇپياسى نەدە؟! «ناۋرىزىم» مەملەكەتتىك تابيعي قورىعى ديرەكتورى باقىتجان جاكىجان ۇلىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قورىقتا قوتىر قايىن، اق قايىڭ، بوزشاعىل، كادىمگى قاراعاي، تەرەك، يتمۇرىن، توبىلعى، كاسپەي تالى ىسپەتتى 687 ءتۇرلى وسىمدىك وسەدى ەكەن. سولاردىڭ ەڭ تانىمالى – «ناۋرىزىم قاراعايى».
اتالعان اعاش تەك، «ناۋرىزىم» اۋماعىندا عانا وسەدى. اعاشتىڭ دىنىنە ەكى ادامنىڭ قۇشاعىنا سىيمايدى. بيىكتىگى ءۇش مەتردەن تومەن بولمايدى.
قورىق قىزمەتكەرلەرىنىڭ سوزىنە سەنەر بولساق، «ناۋرىزىم» قاراعايى وتە مايلى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى اتالعان اعاشتى جاعار ماي ىستەۋ ءۇشىن قولدانىپتى. ال ودان قالعانى اربا مايلاۋعا پايدالانعان ەكەن. ءتىزسىز جاۋ ءورت تە وسى اعاشتىڭ ءجيى ماڭايلايتىن بولىپ شىقتى. كوبىندە كوكتەن نايزاعاي تۇسكەندە وت تۇتانىپ، ءبىراز اعاش وتقا وراناتىنىن قورىقشىلار قىنجىلىسپەن ايتتى.
بۇگىندە ارنايى جاساقتالعان توپ كۇن كۇركىرەسە، بيىك مۇنارانىڭ باسىنا شىعىپ، اينالانى كىرپىك قاقپاي باقىلاۋعا الادى. «بيىل جاز ورمان اراسىندا بۇرق ەتكەن التى اعاشتى ءوز كۇشىمىزبەن ءسوندىرىپ الدىق. ارنايى كولىك قۇرالدارى اعاش اراسىنا كىرە المايدى. كىرگەنمەن، قۇم اراسىنا كەپتەلىپ، وزگە تۇگىل، ءوزىن قۇتقارۋى مۇڭعا اينالادى. سوندىقتان دا، قۇم شاشاتىن تراكتورمەن جانە ءوز كۇشىمىزبەن وتتى اۋىزدىقتاۋعا تىرىسامىز»، – دەيدى ارنايى جاساق وكىلى.
جالپى، «ناۋرىزىم» قورىعىنىڭ نەگىزى وسىدان جەتپىس جەتى جىل بۇرىن قالانعان. سول كەزدە ونىڭ جالپى اۋماعى 320 مىڭ گەكتار جەردى قۇراپتى. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قورىقتىڭ كەيبىر بولىكتەرى ەگىن ەگۋ ءۇشىن پايدالانىلسا، ەندى ءبىر بولىك اعاشى-وتىن مەن ماي شىعارعان. بۇعان ورماندى جايلاعان ءورتتى قوسىڭىز. سونىڭ سالدارىنان قورىقتىق كولەمى 70 مىڭ گەكتارعا دەيىن كەمىگەن. قىسىلتاياڭ كەزدەرى قورىق جابىلىپ تا قالعان كورىنەدى. ناۋرىزىم قورىعى – ەلىمىز ەگەمەندىگىن العاننان كەيىن عانا جاندانا باستاعان سىڭايلى.
قورىقتا 6 ەكولوگيالىق سوقپاق بار
«ناۋرىزىم» قورىعىندا جىرتقىش اڭدار وتە كوپ. اسىرەسە، بۇل ولكەدە قاسقىر كوپ كەزدەسەدى. كوكتەم، كۇز ايلارىندا قورىقشىلار ولاردىڭ مەكەنىن انىقتاپ، ۇيىرلەرىنىڭ قانشاعا جەتكەنىن باقىلاۋ جاسايدى. ازىرگە، جىرتقىشتار ادامعا شاپپاپتى.
– بىزگە تاجىريبە، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە كەلگەن جاندار اينالادان كورىپ، ۇركىپ جاتادى. ال شەتەلدىكتەر بولسا، قىزىقتاپ فوتوسۋرەتكە تۇسىرۋگە ۇمتىلادى. ءبىزدىڭ ولكەگە عىلىمي جۇمىس بارىسىندا شەتەلدىكتەر ءجيى كەلىپ تۇرادى. ولاردان ءوز عالىمدارىمىز دا قالىسپايدى. ءوزىمىزدىڭ وبلىستىق وقۋ ورىندارىنان بولەك الماتى، استاناداعى ستۋدەنتتەر دە ءبىزدىڭ جاققا ءجيى ات باسىن بۇرادى، – دەيدى قورىقشىلار.
عالىمداردىڭ كوبى شوپتەس وسىمدىكتەردى زەرتتەيدى ەكەن. اسىرەسە قاۋ بەتەگە بوز، قىزعىلت قاۋ، تاسپا قاۋ، كادىمگى بەتەگە، قۇم بەتەگە، كەرمەك، سور بۇيىرعان، قۇم سالاۋباس، جاناگۇل، قۇس سۇتتىگەنى، كوكشاعىر جۋسانى، لەسسينگ جۋسانى، اقشىل جۋسان، ومبى قياق ولەڭ، بۇزاۋباس سوراڭ، سارسازان، اقسورا، شوبەر اقتىكەنى، الابۇتا، جاۋقازىن، قوسگۇلدى قىزعالداق، جاتاعان قىزعالداق، شرەنگ قىزعالداعى، اشىق، قۇندىز شوپتەرى تۋريستەردىڭ نازارىن وزدەرىنە قاتتى اۋداراتىنىن بىلدىك.
سونىمەن قاتار «ناۋرىزىم» قورىعى قۇستارىمەن دە كورىكتى. مۇندا اققۋلار، قاز-ۇيرەكتەر (قىزىل جەمساۋ قاراشا قاز، شيقىلداق-قاز، اقماڭدايلى قاز، تارعاق، جالباعاي، بۇيرا ءبىرقازان، بەزگەلدەك، سۇرت تىرنا، اق باس تىرنا، دالا قىرانى، يتەلگى، قاس-قالداق ت.ب.) مەكەندەيدى.
ءدال قازىرگى ۋاقىتتا كەلۋشىلەردىڭ كوڭىلىن اۋداراتىن بيولوگيالىق جانە لاندشافتتىق سوقپاق وڭدەلگەن. سوقپاقتار باعىتى بويىنشا تۋريستىك- ەكسكۋرسيالىق جانە عىلىمي-تانىمدىق جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە قولدانىلادى. ساپار جەلىسىن اۆتو-كولىكپەن جانە جاياۋ ءساۋىر ايىنان باستاپ قازان ايىنا دەيىن تاماشالاۋعا بولادى. ءار سوقپاق 3-4 ايالدامادان قۇرالعان.
ءبىرىنشى ساپار جەلىسى «بۇلاق» دەپ اتالادى. مۇندا بەت اعاش ورمانى، قورىق كورىنىسى جانە بۇلاقتى ب ا ق كوردون اۋماعى اۆتوكولىك ايالداماسى جانە دەمالىس ورىنى جابدىقتالعان.
ەكىنشى ساپار جەلىسى «ناۋرىزىم قىلقاندى ورمانى» دەگەن اتقا يە. جەرگىلىكتى ماماندار بۇل ساپار جەلىسىن قورىقتىڭ جۇرەگى دەسەدى. سەبەبى، مۇندا قىلقان جاپىراقتى ورماننىڭ الۋان ءتۇرلى جىرتقىش قۇستار جانە اڭدار، (يتەلگى، قۇر، بۇركىت، كيىك، اقبوكەن، قابان، تۇلكى، قاسقىر، بورسىق) مەكەن ەتەدى. اقسۋات كولىنەن قىزىل كىتاپقا ەنگەن قانشاما سۋ قۇستارىن كەزدەستىرۋگە بولادى (قىزىل باس سۇڭگۋىر، ءسۇر ۇيرەك، اقباس ۇيرەك، اققۇتان، قاراباي، قىزعىلت ءبىرقازان، ت.ب.). قالعان ساپار جەلىلەرى «دوڭگەلەك سور»، «ساز قالدىعى»، «اققۋلى» بولىپ كەتە بارادى.
