ەلىمىز ەگەمەندىك العالى بەرى قارت تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن اقتارۋعا قول جەتىپ، رۋحى بيىك بابالارىمىزدى عاسىرلار قويناۋىنان ارشىپ الىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ تورىنە شىعارا باستادىق. بولمىسىنان ەرەكشە جاراتىلعان سەرگەك جانداردىڭ ىزگى قاسيەتتەرىنە ءۇڭىلۋ، تانىمدى تاعىلىمدارىن تانۋ وسكەلەڭ ۇرپاققا ءتالىم. اسىرەسە، تەكتىلىكتى قاستەرلەگەن قازاقى ۇعىمعا وراي ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن سارالاپ، وزەكتى ماسەلە اكە مەن بالا جالعاستىعىنا وي جۇگىرتۋ. وسى ماقالادا جاقىباي ءبيدىڭ بالاسى تورەحان اقىننىڭ ونەردەگى بەينەسى، قايراتكەرلىك قىرى، بالا تاربيەسىندەگى ىقپالى ەكشەلەنەدى.
ءار كىمنىڭ ءوز تەگىن، قايدان شىققانىن بىلۋگە قۇشتارلىعى، ءوزىنىڭ ءتۇپ-تامىرىن تەرەڭنەن تارتقىسى كەلەتىنى تىم ارىدەن كەلە جاتقان قازاققا ءتان تانىمدىق ۇمتىلىس. تەكتىلىك تامىرىنا ۇڭىلسەك تورەحان اقىننىڭ اتاسى سالپىق بي توقارىستاننان تارايتىن بەسمۇراتقا بيلىك قۇرعان، اكەسى جاقىباي وسى بيلىكتى جالعاستىرىپ، مىرزامكەلدى رۋىنىڭ تۋماتاي تارماعىنا بيلىك جۇرگىزگەن. اتاسى دا، اكەسى دە جەرى باي، بەرەكەلى ەلدىڭ كوشىن باستاپ، ۇرپاقتارىنا ۇلاعاتتى جول قالدىرعان ادامدار. *
سالپىق بي كۇللى سانالى عۇمىرىن ەل يگىلىگىنە سارپ ەتكەن ادام. ۋاقىت ىقپالىمەن قازاق بولمىسىنىڭ جانە قازاق ەلىنىڭ جاڭا باعىتقا بۇرىلۋى سالپىق بي زامانىنىڭ ساعاسىنا قۇيادى. جاقىباي ءبيدىڭ داۋىرىندە قازاق قاۋىمىنىڭ كوشپەلى تىرلىگى وتىرىقشىل مادەنيەتكە بەت بۇرىپ، كەڭەستىك ساياساتتىڭ قىسپاعىنا ۇشىراۋ كەزەڭىنە ۇلاسادى. الماعايىپ زاماندا ءومىر سۇرگەن ەكى بي دە «ءبىر كىسىنىڭ بالاسىنداي، ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي» دەگەن ۇستانىمعا سۇيەنىپ، اسقاق ارماندارىمەن ەلىن بەرەكە-بىرلىككە ۇيىتىپ، جۇرتىنىڭ جاراسىمدى تىرلىكپەن ءوسىپ-ونىپ وركەندەۋىنە ىقپال ەتكەنى ءسوزسىز.
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا سوۆەت وداعى ورناپ، قوعامدىق فورماسيا وزگەرىسكە ۇشىرادى. يتجىعىس، الاساپىران زامان كەلدى. وسى تۇستا جىگىتتىك جاسقا ىلىككەن تورەحان اتام باسىنان كوپتەگەن قيىندىقتاردى وتكەرەدى. ارحيۆكە ۇڭىلسەم، ارنايى حاتقا تۇسكەن دەرەكتەر مول بولاتىنى حاق. ءبىراق، اكەمنىڭ وتىنىشىنە وراي قولىما ەرتەرەك قالام الدىم. سونىمەن، اتامنىڭ بەينەسى اجەم ايتقان جانە اكەمنىڭ ەستە ساقتاعان اڭگىمەلەرى نەگىزىندە سومدالدى.
سالپىق اتاسى مەن جاقىباي اكەسىنىڭ ومىرىنە وي جۇگىرتسەك تورەحان اتامنىڭ ءقادىرلى دە قاستەرلى ازامات بولۋى تابيعي زاڭدىلىق دەسەم دە بولار. اتام سۋان تايپاسىنىڭ قاسيەتتى اتامەكەنى بەلجايلاۋ تورىندە اتاجۇرت «باساتقاراعاي» قونىسىندا دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. جەر تاريحىن بەدەرلەسەك، قويناۋى قۇتتى ارقاس تاۋى، ونىڭ كەڭ اۋقىمدى ەرەنقابىرعا سالماۋى سالپىق اتامىزدان بەرى تۋماتاي ۇرپاقتارى قازىعىن قاققان قاسيەتتى قاراشاڭىراق. سالپىق اتامىز ارقاس تاۋىنىڭ ارعى بەتتەگى شىعىس سالماۋىن دا، باتىسقا قاراي جالعاسقان بەرگى بەتتەگى ەرەنقابىرعا سىلەمىن دە مەكەندەگەنى بەلگىلى. جاقىباي اتامىزدىڭ پەشەنەسىنە بۇيىرعانى تەك باتىس سالماۋى ەرەنقابىرعا تاۋىن قونىس ەتۋ بولىپتى. تورەحان اتامىز بولسا، بالالىق شاعىن ارقاس تاۋىنىڭ باتىسى ەرەنقابىرعا سالماۋىندا وتكىزىپ، تاعدىر تالكەگىمەن ارعى بەتكە وتكەندە سالپىق اتاسى مەكەندەگەن شىعىس قاپتالىنا بارىپ تۇراقتاپتى.
ارعى بەتتە الاتاۋ ايماعى اتالعان ارقاس تاۋىنان باستاۋ العان كەگەن وزەنىنىڭ شىعىس جاعىنداعى قىراتتى جوندار ورنەكتەگەن كەڭ القاپتىڭ جالاعاش** دەگەن قونىسىن مەكەندەگەن ەكەن. تاۋدىڭ ارقاس اتاۋى، مەنىڭ پايىمداۋىمشا، سۋان تايپاسىنىڭ «داي» تارماعىنان تاراعان 28 - ءىنشى ۇرپاعى ارقاس اتامىزدىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان دەپ تۇسىنەم. تورىندە ارقاس تاۋى اسقاقتاعان الاتاۋ ايماعى ءبىزدىڭ بابالاردىڭ تابانىنىڭ ءىزى سايراپ جاتقان بايىرعى سۋان تايپاسىنىڭ مەكەنى ەكەنى تاريحتان بەلگىلى.
ۇرپاقتار ساباقتاستىعى جەلىسىنە ۇڭىلسەك، تۋماتاي بابامىزدان جالعاسقان باتىلدىق قاسيەت، شەشەندىككە ۇلاسقان العىرلىق پەن تاپقىرلىق قابىلەتتەر استە تولاستاعان ەمەس. قوعامدىق فورماسيا وزگەرىسكە ۇشىراپ، قازاق قاۋىمىنا ءتان شەشەندىك ينستيتۋتى بيلىكتەن ىعىستىرىلعاندا، جاقىباي اتامىز سوڭعى بيلىكتى جۇرگىزىپ، ەكىنشى ۇلى نۇرعاليدى بولىستىققا وتكىزىپتى. وسىلاي سوۆەت وداعى قۇرىلىپ، قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان بيلىك ينستيتۋتى مەن ءومىر ءسۇرۋ ادەت-ادەپتەرى ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. وسى الماعايىپ داۋىردە جاقىباي ءبيدىڭ اۋىل قامقورشىسى بولعان قايراتكەرلىك قىر-سىرى اشىلادى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ: «قۇنانبايدىڭ كىم بولعانىن بىلمەسەك، ابايدىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋ قيىن» دەگەنىن ەسكەرسەك، تورەحان اتامنىڭ اكەسى جاقىباي تۋماتايعا بيلىك جۇرگىزگەن شەشەن عانا ەمەس، قارىمدى قايراتكەر، ءارى ونەرلى جان بولعان. جاقىباي ءبيدىڭ ەل باسقارۋداعى سارا جولىن ەكىنشى ۇلى نۇرعالي جالعاستىرادى، ال اۋلەتكە ءتان ونەرگە دەگەن قۇشتارلىقتى جالعاستىرعان ءتورتىنشى ۇلى تورەحان اتامىز ەكەن. ارعى بەتتەگى الاتاۋ ايماعىندا تورەحان اتام ادۋىندى ايتىس اقىنى رەتىندە تانىلعان. دومبىرا قۇلاعىندا ويناعان ونەرلى بولىپتى، قۇلاققا اسەرلى اسەم داۋسىمەن ءان ايتىپ، دومبىراسىمەن كۇمبىرلەتىپ كۇي شەرتەدى ەكەن.
بابالاردىڭ تالىم-تاربيەلىك ىقپالىن پايىمداسام، ونىڭ كوپ قىرلى ماسەلە ەكەنى ءشۇباسىز. 1855 جىلعى «جۇت» جىلىنان باستالعان الماعايىپ زاماندى سالپىق ءداۋىرى دەپ بولجاساق، 1881 جىلدان كەيىن شەكارا بەلگىلەنىپ، ەل بەرگى بەتكە قونىستانىپ، مامىراجاي تىرلىككە بەت بۇرعان زاماندى /1900 جىلداردان باستاپ/ جاقىباي ءداۋىرى دەپ تە انىقتاساق بولادى. اكەلى-بالالى ەكى بي ەكى ءتۇرلى ءداۋىردىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلادى. تورەحان اتام بولسا باباقونىس بەلجايلاۋدا ومىرگە كەلىپ، اتاجۇرت «اۋليەاعاش» ماڭايىن مەكەندەپ، سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ قىسپاعىنان ءوتىپ، ارعى بەتكە بايىرعى اتامەكەنگە تۇراقتايدى. ءسويتىپ، بابا-اتا-بالا لەگى زاماننىڭ ءۇش ءتۇرلى كەزەڭىندە ءومىر ءسۇردى. بىلايشا ايتقاندا، بابا مەن اتا بايىرعى قازاق قاۋىمىنىڭ ارتى بولسا، بالالارى – جاڭا قوعامدىق قاۋىمنىڭ وكىلدەرى ەدى.
اتامنىڭ ازاماتتىق بەينەسىن سومداۋ بارىسىندا، اتقامىنەرلەر قوسىنىن بولە جارىپ قاراستىرعاندى ءجون سانادىم. سالپىق بي باستاعان، جاقىباي بي جالعاستىرعان ءداۋىردىڭ ادامدارى قازاقتىڭ دالالىق دانالىعىنا جەتىك، سالت-داستۇرىنە جۇيرىك توبىنا جاتادى. ولار قازاقتىڭ بايىرعى جول-جورالعىسىنا قانىق ەدى. تورەحان اتام ءتالىم العان ۇستازدار دا وسى يگى جاقسىلار بولدى. ەكىنشى قوسىن اتقامىنەرلەردىڭ جاڭاشا توبى. بۇل توپتى ەل «يگى جاقسىلار» ەمەس «شولاق بەلسەندىلەر» دەپ اتادى. مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي، ولار وتارشىلىق جۇيەنىڭ ءونىمى، سول سەبەپتى «ءنارسىز» توپ بولىپ سانالادى.
ەل جادىندا ساقتالعانى - جاقىبايدىڭ بالالارىنا ۇلكەن سەنىم ارتا وتىرىپ، «تەگىڭە تارت» دەگەن وسيەت ءسوزى:
باباڭ اسقار تاۋ بولسا، سەن شوقىسىڭ.
تاۋدان شوقى وزبايدى، ول ومىرلىك شىن.
اكەڭ اسقار تاۋ بولسا، سەن ورمانسىڭ،
ورمان تاۋعا جاراسار، ونى قىمتاپ تۇرعاسىن.
باباڭ سەنىڭ تەلەگەي تەڭىز بولسا تۋلاعان.
ۇيات شىعار تەڭىزدەن بۇلاق بولىپ تۋماعان.
باباڭ سەنىڭ وتسە ەگەر تۇلپار ءمىنىپ، تۋ ۇستاپ.
ەلىڭ ءۇشىن، جەر ءۇشىن، ەركەككە جوق تۇرىسپاق.
شىندىعىندا، جاقىباي اتام باباسىنىڭ يگى ءىسىن جالعاستىرعان، ءوز ءداۋىرىنىڭ اقىلدى، كورەگەن ادامدارىنىڭ ءبىرى بولعان. سوندىقتان دا، ۇرپاعىنىڭ رۋحى بيىك، «تابانى تايماي» ەلى ءۇشىن «تۋ ۇستاپ، تۇلپار مىنگەنىن» ارمانداعان اسقاق جان بولىپتى. الاساپىران كەزەڭدە دە ۇرپاقتارى اكە اڭساعان ارمان ۇدەسىنەن شىعىپ، سەنىمىن اقتادى. نۇرعالي سوۆەت ۇكىمەتى كەلگەنشە بولىس بولدى، جاركەنت ۋەزىندە /تابيعات قورعاۋ قوعامى/ باسشىلىق قىزمەتتەر اتقاردى. ارعى بەتتە اۋىلىنا زاڭگى، سونان سوڭ اۋدانعا اقالاقشى بولدى. ەرعالي جاركەنت ۋەزدىك جاستار قوعامىنىڭ حاتشىسى بولعان.
تورەحان اتام ونەرپاز بولعان ەكەن، الاتاۋ ايماعىنا اقىندىعىمەن اتاعى شىققان «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» سەرى جان بولىپتى. نۇرعالي قىزمەتپەن قۇلجا قالاسىنا اۋىسىپ كەتكەن سوڭ، اۋىلدىڭ تىزگىنىن ۋىسىندا ۇستاپ، ەل-جۇرتىنىڭ يگىلىگىنە ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلىك قابىلەتىمەن دە تانىلعان ەكەن.
جالپى، تورەحان اتام ءومىردىڭ تالقىسىن كوپ كورىپ، اششى ءدامىن تاتقان ادام. ارينە، بەيبىت تىرلىكتىڭ، قايىرىمدىلىقتىڭ دا ءقادىرىن باسىنان وتكەرگەن. ءالقيسسا 1927 جىلدىڭ كۇزىنەن باستالادى. سوۆەت ءداۋىرىنىڭ «شولاق بەلسەندىلەرى» جاقىباي ءبيدى باي بولعان، بي بولعان، ەلدى قاناعان، كولحوزداستىرۋعا قارسى دەگەن سىلتاۋمەن مال-مۇلكىن تاركىلەۋگە /كامپەسكەلەۋگە/ جانە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن بالالارى نۇرعالي مەن ەرعاليدى «كۋلاكتىڭ» بالالارى دەپ ۇستاپ، يت جەككەنگە جەر اۋدارماق بولادى. مۇنى الدىن-الا سەزگەن نۇرعالي سول جىلى كۇزدە قاسىنا ەرعاليدى ەرتىپ «قازان كولى» ارقىلى ارعى بەتكە ءوتىپ كەتىپتى. مالدىڭ يەسى رەتىندە قۇجاتتارعا تورەحان اتام جازىلعان دەيدى، ويتكەنى جىلقىنى قارايتىن دا، جاقسى بىلەتىن دە اتام بولىپتى. سوندىقتان، ۇجىمداستىرۋ /كولحوزداستىرۋ/ ناۋقانىندا تورەحان اتام «قۋلاك» اتانىپ، جاركەنتتەگى تۇرمەگە جابىلادى.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى كەزدەسەتىن «اقتاڭداق» بەتتەرىنىڭ ءبىرى اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇجىمدىق ۇردىسكە /كوللەكتيۆتەندىرۋ/ وتكىزۋ ساياساتى بولدى. ول كەزدە ساياسي ناۋقان رەتىندە ىسكە اسىرىلسا، سوڭى كۇردەلى ساياسي پروبلەماعا اينالدى. وسىنداي راحىمسىز جۇيەنىڭ نوكەرلەرى دە ءوز كەزىندە راحىمسىز بولدى. ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنا قارسى شىققانداردى (استىق وتكىزبەگەن، مالىن سويعان، ت.ب. ) اياۋسىز جازالادى. قيت ەتسە ولاردى تاپ جاۋلارى قاتارىنا قوسىپ، وڭدى-سولدى سوتتاپ، تاركىلەۋ ناۋقانىن جۇرگىزىپ وتىردى. اجەمنىڭ ايتۋىنشا، كامپەسكەگە تۇسكەن جاننىڭ بار دۇنيەسى مەن ۇستىندەگى كيىمىنە دەيىن تۇك قويماي تارتىپ الىپ وتىرعان. ول جۇمىس ادەتتە كەشقۇرىم نەمەسە ءتۇن ورتاسىندا باستالادى ەكەن.
اسىرەسە ورتا اۋقاتتى جاندارعا بايلانىستى كوپ قاتەلىكتەر جىبەرىلىپتى. كوپشىلىك جاعدايدا «شولاق بەلسەندىلەر» ولاردى وڭاشالاپ، كولحوزشىلاردىڭ جينالىستارىنا قاتىستىرماي، كۋلاكتار مەن بايلار قاتارىنا جاتقىزىپ، كامپەسكەلەنەتىندەر تىزىمىنە ىلىكتىرىپ وتىرعان. ەڭ سوراقىسى، ورتا اۋقاتتى جانداردىڭ دۇنيە-مۇلكىن الدىن-الا ەسەپكە الماي، «شولاق بەلسەندىلەر» ۇناعان /كوزىنە تۇسكەن/ زاتتاردى وزدەرىنە الىپ قالىپ، قالعانىن اكتىلەپ كولحوزعا وتكىزەدى ەكەن. كولحوز مۇشەلەرىنە باقشا ەگۋگە تىيىم سالىپ، تاۋىقتارى مەن سيىرلارىن كولحوزعا تاپسىرۋ تالاپ ەتىلگەن. كوزدەرىنە جاقسى ات تۇسسە، سول جەردە تارتىپ الىپ، ءمىنىپ كەتىپ وتىرعان. ءسويتىپ كوللەكتيۆتەندىرۋ ناتيجەسىندە ەلگە «زورلىق جاساۋ» ساياساتى ومىرگە كەلىپ، اكىمشىل-امىرشىل جۇيەگە پارمەن بەرىلىپتى. كۇشتەپ كوللەكتيۆتەندىرۋدەن قورىققاندار، شەكارا اسىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان.
شەكارادان وتپەك بولعانداردىڭ بارلىعىنا «بانديتتەر»، «ەلدى ازعىرۋشىلار» دەپ قاراعان. حالىقتىڭ اۋا كوشۋىنە، ءبىرىنشى كەزەكتە، «شولاق بەلسەندىلەر» جاساعان «قورلىق پەن زورلىق» سەبەپ بولعان دەپ تۇسىنەم. كامپەسكەلەۋ ساياساتىنداعى بۇرمالاۋشىلىقتار، جەر كولحوزعا وتكەن سوڭ، كەدەي-كەپشىكتىڭ سالعىرتتىعىنان ەگىننىڭ شىقپاي قالۋى، تاۋىعىنا دەيىن تارتىپ العان سوڭ، تابىس تابۋ مۇمكىندىگىنىڭ تارىلۋى سياقتى سەبەپتەر، ارينە، حالىقتىڭ بايىرعى اتامەكەنى ارعى بەتكە وتۋىنە يتەرمەلەدى.
تۇلكىنىڭ قۇيرىعىنداي بۇلاڭداعان زاماندا اتامنىڭ ارعى بەتكە ءوتۋ حيكاياسى دا قىزىققا تولى. بىرنەشە مارتە تۇرمەدەن قاشىپ شىعۋعا ۇمتىلعان ەكەن، ءساتى تۇسپەپتى. تۇرمەگە قامالعانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى بولعاندىقتان «قاشسا وسى قاشادى» دەگەن كۇدىكپەن مىقتى كۇزەت قويعان ەكەن. وسىلاي اباقتىدا ءتورت جىلدان استام جاتىپتى. «شولاق بەلسەندىلەردىڭ» كورسەتكەن زورلىق-زومبىلىعى بويىنشا سوۆەت ۇكىمەتىنە تۇسكەن تولاسسىز ارىز-شاعىمداردان سوڭ، تۇرمەدە جاتقانداردىڭ ىستەرىن قايتا قاراۋعا، جالامەن جاتقانداردى بوساتۋعا نۇسقاۋ بولىپتى. تۇرمەدەگىلەرگە قايتا تەرگەۋ جۇرگىزىلگەندە، اتام جاڭادان ۇيلەنگەنىن، وزىنە ءتيىستى ءبىر اتى بار ەكەنىن جانە 20 جاستا سونشا مول دۇنيە جيناي المايتىنىن ايتادى. كوميسسيا مۇشەلەرى اتامنىڭ «باي» بولماعانىن، شەكارادا اكەسىنىڭ جانە باۋىرلارىنىڭ اتىلعانىن ەسكەرە وتىرىپ، قولىنا اقتاۋ قاعازىن بەرىپتى.
تۇرمەدەن بوساعان اتام، جاركەنت قالاسىنان جاياۋلاتىپ اتاقونىس «اۋليەاعاش» اۋىلىنا بارىپ، سالپىق اتاسىنىڭ كۇمبەزىنە كەلىپ دۇعا جاسايدى. سول كۇنى سالپىق كۇمبەزىنىڭ ىشىنە تۇنەيدى. ونداعى نيەتى مىنا الاساپىران زاماندا تۋعان جەرگە قايتا ورالاتىن ۋاقىت بولار ما، ءبىر كۇن بولسا دا اتا-باباسىنىڭ، ءوزىنىڭ تۋعان توپىراعىن قۇشاقتاپ جاتىپ، ەلىنە-جەرىنە دەگەن ساعىنىش ماۋقىن باسايىن دەگەن وي ەدى. تاڭ قىلاڭ بەرە شىكىمە (شكم - شكولا كرەستيانسكوي مولودەجي) ارقىلى وسەككە تۇسسە، وزىممەن بىرگە تۇرمەدە جاتىپ، اقتالىپ شىققاندار وتىن دايىنداپ ءجۇر ەكەن. «جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى الدان شىعادى» دەمەكشى، سولاردىڭ كۇزەتشىسى ءامىر سايماعامبەتوۆ دەگەن ازامات احۋالدى بىلگەن سوڭ: «سەن جاياۋ نە بىتىرەسىڭ، مەن انا ارباعا جەككەن اتتاردى وتقا قويام، سول كەزدى پايدالان دا، ورىسقا كورسەتپەي اتتى ءمىنىپ كەت، مەنىڭ ساعان ىستەگەن جاقسىلىعىم وسى، ەل-جۇرتىڭا سالەم ايت» دەپ جاناشىرلىق تانىتادى.
كۇندىز قالىڭ قاراعاشتىڭ ىشىنە جاسىرىنىپ، اتتاردى اربادان شىعارىپ وتقا قويعان مەزەتتە، ىشىندەگى ءتاۋىر اتقا جايداق ءمىنىپ الىپ، شىعىسقا قاراي جول تارتادى. تالدى اۋىلىنىڭ اياعىنداعى وتكەلگە جاقىنداعاندا ارتىنان ەكى-ۇش دۇركىن مىلتىق اتىلىپتى. بۇل ءامىردىڭ ءوزىن پالەدەن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اتقان وعى ەكەن. وسىلاي، قازاق حالقىنىڭ بىر-بىرىنە بۇيرەك بۇرعان باۋىرمالداعى ءبىر قازاقتىڭ تالايلى تاعدىرىنا مۇرىندىق بولادى. اتتەڭ، قازاقتىڭ بارشا ازاماتتارى امىردەي باۋىرمال بولسا عوي، قازاق اۋىلىنىڭ ءىشى ءبۇلىنىپ، بەرەكەسى قاشپاس ەدى. امىردەي ازامات جولىقپاسا اتام ۇيىرىنە قوسىلار ما ەدى؟!
ءامىر سايماعامبەتوۆ پانفيلوۆ اۋدانىندا زاڭ قىزمەتكەرى بولىپ ىشكى ىستەر بولىمىندە باسشى قىزمەتتەر اتقارعان ەكەن. «كوكتال» سوۆحوزى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، كوكتال اۋىلدىق ساۋدا ءبولىمىنىڭ /سەلپو/ باستىعى بولىپ سوۆەت داۋىرىندە كوپ جىل ەڭبەك اتقارعان زەردەلى، كوپتى كورگەن، كورەگەن كىسى بولعان دەيدى. اتاما وسىلاي جاقسىلىق جاساعان ءامىر اعايمەن اكەم ادەپحان جانە اعاتايىم اۋەلحان ەتەنە ارالاسىپ، سىرلاس بولىپ، ومىردەن وزعانشا سىيلاسىپ ءوتىپتى. ءامىر اعاي اكەمە تورەحان اتامنىڭ تۇرمەدە وتىرىپ، اقتالىپ شىققانشا ەكى مارتە قاشىپ شىعۋعا ارەكەت جاساعانىن ايتىپتى. سوندا كۇزەتشىلەرگە «اناۋ قاشىپ بارا جاتىر، سەندەر نە قاراپ وتىرسىڭدار» دەپ ايتقاندار تۇرمەدە بىرگە جاتقان جاقىن تۋىستار ەكەن. قازاققا ءتان پەنداۋي ءىشتارلىق قوي، وزىمنەن اسپاسىن دەگەن قاراۋ نيەت. جالپى، وسى تاۋقىمەت سول جىلدارعى ءدۇيىم قازاق بالاسىنىڭ موينىنا تۇسكەن قىرسىق ەدى. ول داۋىردە تورەحان اتام سياقتى «كورەتىن كۇنى، تاتاتىن ءدامى بار» ادامدار عانا امان قالىپتى.
«اكەدەن پۇل قالعانشا، ۇل قالسىن» دەگەندەي، قيىن قىسپاقتا امان قالعان اتام ارعى بەتكە ءوتىپ، جاقىباي اۋلەتىنىڭ تىرلىگىنە قان جۇگىرتىپتى. «ەكى تاۋ قوسىلماسا دا، ەكى ەل قوسىلادى» دەگەن سوزگە قۇلاق اسساق، ءومىردىڭ وتكەلەكتەرىن باستان كەشكەن ءامىر اعايدىڭ اۋىلى دا ارقادان وسى وڭىرگە اۋىپ كەلگەندەر ەكەن. «كىمنىڭ ايىل-تۇرمانىن تۇگەل قىلعان» دەگەن ءسوز وسىنداي كەزەڭدەردە ايتىلعان بولار.
قازاق حالقى ەجەلدەن جىلقى تۇلىگىن قاستەرلەپ، «ءتورت تۇلىكتىڭ باسى» دەپ ارداقتاعان. وسى ءبىر قاسيەتتى تۇلىكتىڭ اتام ءۇشىن ورنى وتە ەرەكشە. قازاق ءۇشىن جىلقى تەكتىلىكتىڭ بىردەن-بىر نىشانى سانالاتىنىن ەسكەرسەك، اتامنىڭ سەرگەك بولمىسى دا جىلقىعا دەگەن قۇشتارلىقتان سومدالعان بولار. ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن باستاپ بالالىق، جىگىتتىك شاعى جىلقى باعۋمەن ءوتىپتى. مىنگەنى جۇيرىك پەن جورعا، قىسى-جازى ىشكەنى قىمىز، جەگەنى قازى-قارتا مەن جال-جايا، تاقىمىنان قۇرىق، قانجىعاسىنان شالما تۇسپەيدى ەكەن. اكەسى جاقىباي بي مالشى جالداماعان سوڭ، مالدى اعاسى ءتاشىمان جانە بالاسى تۇتقابەك باعادى ەكەن. تورەحان اتامدى قاسىنا ەرتىپ ءجۇرىپ، جىلقى باعۋدىڭ قىر-سىرىنا باۋلىعان ءوزىنىڭ ۇلكەن اعاسى تۇتقابەك بولىپتى. تۇتقابەك اتانى اۋىل «ءالديىم» دەپ اتاعان ەكەن.
جاز كەزىندە ساۋىن بيەلەردى عانا اۋىل توڭىرەگىندە ۇستاپ، قالعان جىلقىلاردى ۇيىر-ۇيىرىمەن تاۋ بوكتەرلەتىپ، ەركىن قويا بەرەدى ەكەن. ايىنا ەكى-ۇش رەت تۇگەندەپ،
ءجايىلىم اۋىستىرىپ وتىراتىن بولعان. قالعان ۋاقىتىن جايلاۋ تورىندە توي تاماشالاپ، ولەڭ ايتىپ، قىز-كەلىنشەكتەرمەن ايتىسقا ءتۇسىپ، كوكپار تارتىپ، قىزىق دۋمانمەن وتكىزەدى ەكەن. ەڭ قيىن كەزەڭ قىس مەزگىلى بولىپتى. قىس ايازدى بولىپ، قار قالىڭ جاۋعان جىلدارى، جىلقىنى تەبىندەۋگە ءورىسى ىڭعايلى ىلەنىڭ بويىنداعى سالپىق تۇبەگىنە نەمەسە قارادالاعا وتارلاتادى ەكەن. ول كەزدە جىلقىنىڭ جاۋى يت-قۇستان گورى بارىمتاشىلار مەن ۇرى-قارىلار بولىپتى. جىلقىشىلار وسال بولسا، وزدەرىن بايلاپ، جىلقىنى تايلى-تاياعىنا دەيىن قالدىرماي ايداپ كەتۋدەن تايىنباپتى. اسىرەلەپ ايتقاندا «جىلقىشىنىڭ ءبىر تۇنگى كۇزەتى - ءبىر جىلعا بەرگىسىز تاريحقا» پارا-پار ەكەن.
جىلقىنىڭ قىر-سىرىنا ءۇڭىلىپ، ىعىن ءتۇسىنىپ، ءاردايىم توسىننان كەلگەن قاتەرگە تويتارىس بەرە الاتىن الىمدى ادامنىڭ عانا جىلقىسى وسكەن. اركىمگە بۇيىرا بەرمەيتىن سەرگەكتىك، سەزىمتال قاسيەتتەر جىلقى باققان ازاماتتاردىڭ قىراعى بولۋىنا، شيراق بولۋىنا يتەرمەلەگەن. ءتۇنى بويى اي كۇزەتىپ، جۇلدىز ساناپ، اسپانمەن سىرلاسىپ، ات ۇستىندە نەشە الۋان ويدىڭ جەتەگىندە ءجۇرۋ ادامنىڭ ويىن شيراتىپ، سەزىمىن ۇشتاپ، دەنەسىن سەرگىتەرى حاق. اتقا مىنگەن قازاقتىڭ كوڭىلى مارقايىپ شىعا كەلەتىنىن ەسكەرسەك، جىلقى باعۋ قيالىڭدى دا قياعا ۇشىرادى-اۋ. اتامنىڭ سەرگەكتىگى مەن سەرى مىنەزى جىلقى باققان كەزىندە سومدالعان بولار دەپ توپشىلايمىن.
اكەسىنەن دارىعان اتبەگىلىك قاسيەت بالالىق شاعىنان جىلقى باعىپ، ات باپتاعان تورەحان اتامنىڭ جىلقى تانۋداعى قابىلەتىن شىڭداي تۇسكەن ەكەن. جىلقى باعۋ اۋىل ازاماتتارى ءۇشىن كۇن كورىس قامى بولسا، تورەحان اتام جىلقىنى تاڭداپ ءمىنىپ، جۇيرىگىن باپتاپ، بايگەدەن وزدىرۋدى، جورعاسىن جاراتىپ جارىستان كەلتىرۋدى ونەر تۇتىپتى. جۇيرىك باپتاپ، جورعا جاراتۋ – قازاق حالقى ءۇشىن ۇلكەن ونەر سانالعان. ات باپتاۋ ونەرىندە قانمەن سىڭگەن قابىلەت جىلدار بويى ۇشتالىپ، اتتىڭ سىرىن كوزىنەن ۇعاتىن دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىلەدى ەكەن. تورەحان اتام دا اكەسى جاقىباي، اتاسى سالپىق بي ىسپەتتى اتتى قۇلىنىنان جازباي تانىعان اتبەگى بولىپتى. جاستايىنان جىلقى باعىپ، ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن ات باپتاۋدىڭ سىرىنا مەڭدەگەن اتام، جۇگىرەتىن اتتى ءتۇر-تۇرپاتىنان تانيتىن سىرالعى سىنشى ەكەن.
ورىستە جايىلعان جىلقىنىڭ ىشىنەن سامالعا قارسى ءجۇرىپ جايىلعان، سۋ ىشكەندە اعىستى ورلەي ىشەتىن، وتتاعاندا جايىلىم شۇيگىنىن قاربىتىپ ورىپ جەيتىن، وقىس قيمىلعا ۇرىكپەيتىن اتتى جاقسى جىلقىعا بالاپتى. اتتىڭ ءبىتىمىن سىناعاندا: كەۋدەسى كەڭ بولسا جىلقىنىڭ جۇرەگى مەن وكپەسىنە قىسىم تۇسپەيدى دەپ ومىراۋلى، كەڭ تىنىستى، ساعاقتى بولعانىنا ءمان بەرەدى ەكەن. شوقتىعى بيىك، باۋىرى جازىق، بەلى قىسقا، سەگىزكوزى بيىك جىلقىلار جۋان ءسىڭىرلى، بوتا تىرسەك، قۇيما تۇياق بولسا اتتىڭ اياق الىسى اۋقىمدى، شابىسقا شىدامدى بولاتىنىن بىلدىرەدى دەپ ايتادى ەكەن. اتتىڭ قولتىعى سىرتقا تەۋىپ ورنالاسقانىنا، قابىرعاسى ۇزىن، كولبەۋ بولعانىنا دا ەرەكشە ءمان بەرىپتى. اتتىڭ ءتىسىن اشىپ، كۇرەك ءتىس قاتارى مەن ازۋ ءتىس قاتارىنىڭ اراسىنداعى كەتىك الشاق بولسا، ونى دا جاقسى قاسيەتتىڭ نىشانىنا بالاپتى. جۇتقىنشاعىنان قاتتىراق قىسىپ ۇستاعاندا جاسقانشاقتاماي الدىنا قاراي سوزىلىپ بوساعان جىلقىنى جىگەرلى ات دەپ باعالايدى ەكەن. ات تاڭداۋدا اتام: «ات تاڭداۋدىڭ ءبىرىڭعاي قالىپتاسقان ءادىسى جوق، ىشكى تۇيسىككە سۇيەنگەن ءجون» دەگەن ۇستانىمدى ۇستانىپتى.
ات جاراتۋدا «قالىپتاسقان قالىپ، بەلگىلى ءبىر ۇلگى بولمايدى» دەپ وتىرادى ەكەن. ءار اتتىڭ مىنەزىنە، جاراتىلىسىنا قاراي باپتاۋ كەرەك ەكەنىنە ءمان بەرىپتى. اتتىڭ مىنەز-قۇلقىن، ىشكى سىرىن تولىق مەڭگەرىپ، سوعان وراي ارەكەت ەتەدى ەكەن. بايگەگە قوساردا اتتىڭ قاباعىنا ەرەكشە قاراپتى. كەيدە جاراعان اتتىڭ كوڭىل-كۇيى بولماسا، دايىندالعان جۇيرىكتى بايگەگە قوسپايدى ەكەن. اتتى جاراتقاندا ەجەلدەن قالىپتاسقان قاعيدا شەڭبەرىندە قالىپتى ادىستەر قولدانىپتى. مىسالى، كەشكى سالقىنمەن ورىسكە جىبەرىپ، كۇن كوتەرىلە ۇستاۋ. ءشوبى قۋاتتى، شۇيگىن ءورىستى تاڭداۋ. اتتىڭ ەركىن جايىلىپ، اۋناپ-قۋناپ سەرگەك سەزىنۋى ءۇشىن قاسىنا بىرگە جۇرگەن ۇيىرسەك اتتاردى قوسىپ جايىلىمعا جىبەرۋ.
جاراتۋ بارىسىندا اتتى اياڭداتىپ، بىرتە-بىرتە ءبورى اياڭعا كوشىپ، جەلە جورتىپ، ەكپىنمەن جەلدىرىپ، شاپتىرىپ وتىرۋ ارقىلى تىنىسىن اشىپ، بۇلشىق ەتتەرىن شيراتىپ، ءسىڭىرىن بەكىتەدى ەكەن. وسى شىنىقتىرۋ ءادىسى كۇن وتكەن سايىن ارتا تۇسەدى ەكەن. ەڭ باستىسى جىلقى تەرلەۋ كەرەك. سونان سوڭ، تاڭ اسىرۋ مىندەتتى. ەلەڭ-الاڭنان ورىسكە جىبەرىپ، كۇن كوتەرىلگەندە كولەڭكەگە ىڭعايلاۋ دا بۇلجىماس قاعيدالاردىڭ ءبىرى. ات ءىشىن تارتىپ، قۇرعاق تەزەك تاستاعاندا عانا قارا جارىسقا سالادى ەكەن. جارىس ۇيىمداستىرۋدىڭ ماقساتى وزىپ كەلۋ ەمەس، اتتىڭ مۇمكىندىگىن بايقاۋ بولىپتى. «اتتىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم» دەگەندەي اتتىڭ سىرىن ءبىلىپ، مۇمكىندىگىن باعامداپ، بايگەگە دايىندىعىن وسىلاي انىقتاپتى.
اتتىڭ بابىنا كەلۋى دە، ارينە، ءار ءتۇرلى بولادى. كەيبىر اتتار توقجاراۋ كۇيىندە شابادى، كوبىنە، ءىش تارتىپ، ەتى جەڭىلدەگەن اتتار جاقسى جۇگىرەتىنى ايتىلادى. اتتى بابىنا كەلتىرۋ تۋرالى ماعلۇماتتاردى تولىق ايتىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. مەن، مىرزاحان جاقىباي ۇلى اتامنان ەستىگەن اڭگىمەگە سۇيەنىپ، تورەحان اتامنىڭ ات باپتاۋ ادىستەرىنە قىسقاشا شولۋ جاسادىم. اڭگىمە بارىسىندا ۇققانىم، اتتى بايگەدەن كەلتىرەتىن اتبەگىلەر جاراتىلىسى ەرەكشە ادامدار ەكەن. ىشكى تۇيسىگى ەرەكشە دامىعان، سىنشىلىق قابىلەتى جىلدار بويى تاجىريبە بارىسىندا زەردەلەنگەن اتبەگىلەر عانا اتتىڭ بابىن تاۋىپ، بايگەنىڭ تالابىنا قاراي جاراتا الاتىنىنا ءتانتى بولدىم. تورەحان اتامنىڭ وسىنداي اتبەگىلەر ساپىنان ورىن العانى - ۇرپاقتارى ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش. ات تانۋ دا، ات باپتاۋ دا، ات ءمىنۋ دە – ونەر دەپ تۇسىنەم. قازاق دالاسىنىڭ ءسانىن كىرگىزگەن اتبەگىلىك ونەر اتامنىڭ «سەگىز قىرلى» ازامات بولعانىنا مۇرىندىق بولعان-اۋ دەپ ويلايمىن.
«ونەر – تاۋسىلماس ازىق» دەمەكشى ونەرلى جاننىڭ ءومىرى ونەگەگە تولى، ءومىرى وزگەگە ۇلگى بولارى انىق. تورەحان اتام جان-جاقتى ونەرلى جان بولىپتى: اقىن، ءانشى، كۇيشى جانە «ءسوز ءقادىرىن-وز ءقادىرىم» دەيتىن شەشەن بولعان ەكەن. اكەسى جاقىباي ءبيدىڭ كورەگەندىلىگىمەن ساۋاتىن اشقان اتام، نۇرعالي اعاسىنىڭ ىقپالىمەن ەمشىلىك كاسىپتى دە يگەرىپتى. ارعى بەتتە الاتاۋ ايماعىنداعى ەلگە توكپە اقىندىعىمەن تانىلىپتى. حالىق ءارتىسى دانەش راقىشيەۆتىڭ «ونەرمەن وزەكتەس ءومىر» اتتى ەستەلىگىندە Cۋاننان شىققان تورەحان اقىننىڭ ونەرىنە سۋسىنداپ وسكەنىن ەسكە الادى.
ءسوز قۇدىرەتىن يگەرۋ تەكتىلىكپەن كەلسە دە، وسى قاسيەت جىلقى باققان كەزەڭدەرىندە ۇشتالدى-اۋ دەپ پايىمدايمىن. كەڭ بايتاق دالا توسىندە كوسىلگەن كەڭدىك، تامىلجىعان تابيعاتتىڭ اياسىنداعى اسەمدىك، اشىق تۇندە عارىش الەمىندەگى جۇلدىزداردىڭ ءتۇسىن تۇستەپ، اي مەن كۇننىڭ ەسەبىنەن جاڭىلماي جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن قالت جىبەرمەي كۇزەتە بىلگەن قىراعىلىق پەن زەردەلى زەيىن اتامنىڭ ساناسىن شىڭداپ، قابىلەتىن ۇشتاپ، تانىم-پايىمىن تولىقتىرعانى انىق. سۋان تايپاسىنىڭ ورەلى ءورىسى بەلجايلاۋدان باستاۋ العان ءومىر جولى ارقاس تاۋىنىڭ شىعىس سالماۋلارىنا ۇلاسىپ، سونشاما كەڭىستىكتى كوڭىل قۇشاعىنا سىيدىرعان اسپان استى، جەر ءۇستى الەمىنىڭ سىرىنا قانىققان تىنىمسىز تىرلىك تورەحان اتامنىڭ سەزىمتال سەزىمىن، ءارى سىرشىل قاسيەتىن سومداعانداي. اركىمگە ءبىر بۇيىرا بەرمەس اللانىڭ بەرگەن نىعمەتى بولار.
قازاق تانىمىندا «ونەر يەسى جومارت كەلەدى» دەگەن ۇلاعاتتى ۇعىم بار. اتام ونەرلى قابىلەتىمەن بىرگە سەرىلىك جۇرىسىمەن، جانى جومارت اقكوڭىل مىنەزىمەن ەلگە سىيلى بولىپتى. اجەم اڭگىمەسىندە اتامنىڭ تۋىسقا كەڭ قولتىق، جولداستارىنا قولى اشىق بولعانىن، قوناقجاي پەيىلىنە ساي ۇيدەن كىسى ارىلمايتىنىن ءجيى ايتاتىن. اعايىن-تۋىسقا قايىرىمدى بولعانىن تىلگە تيەك ەتەتىن. مۇقتاج جاندارعا جاساعان قايىرىمى، ءاسىلى، اتامنىڭ جومارت مىنەزىن ايعاقتايدى. جاستايىنان «ءتورت تۇلىك مالدىڭ تورەسى» اتانعان جىلقىنى باققان اتام، ارينە، دالانىڭ كەڭدىگىن كوڭىلىنە ءتۇيىپ، جىلقىنىڭ ساندىگىن سەزىمىنە سەرىك ەتىپ، ناعىز مىرزالىقتى بويىنا ۇيالاتۋى زاڭدىلىق. اكەسى جاقىباي بي قامال الار قىرىقتان اسقاندا، ەلگە بيلىك ايتىپ تۇرعان كەزى، بالاسىنىڭ اتىن ازان شاقىرىپ تورەحان دەپ قويىپتى. ونداعى ويى «تورە»، «حان» تۇقىمدارى سياقتى مىقتى بولسىن، ءبىزدىڭ اۋلەتتەن باتىر دا شىقتى، بي دە شىقتى، ەندىگى ۇرپاق «تورە» نەمەسە «حان» دارەجەسىنە كوتەرىلسىن دەپ ىرىمداعان ەكەن. شۇكىر، ءوز داۋىرىندە اتام لاۋازىمى تورەدەي بولماسا دا، ەلىنە تورەلىك جاساپ، ونەرىمەن جۇرتتى ءتانتى ەتىپ، قايراتكەرلىگىمەن ءبىر اۋىلدىڭ تۇتقاسى بولىپتى.
تورەحان اتامدى سۋان ەلى اقىن دەپ تانىعان دا، قايراتكەرلىك قىرى تەك اۋىل اعايىندار اياسىندا شەكتەلىپ قالعان. اتام تۋرالى قانشا ايتسام دا ارتىق بولماس، قايراتكەرلىك قارىمى «اكەگە قاراپ ۇل تۋار» دەگەندەي اكەسى جاقىباي بي مەن اتاسى سالپىق بيدەن جۇعىستى بولعان-اۋ. ورىسشاعا ساۋاتتى نۇرعالي قىزمەت بابىمەن قۇلجاعا كەتكەندە اۋلەتتىڭ قامى تورەحان اتامنىڭ ۋىسىندا بولىپتى. بەرگى بەتتەن اۋعان ەل-جۇرتتىڭ بارعان جەرىنە باۋىر باسىپ، ەلمەن ەتەنە ارالاسىپ، تىرلىكتىڭ تاي قازانىن قايناتۋدى كۇيتتەۋ اتاما بۇيىرىپتى. ىلە ايماعىنا قاراستى جالاعاش قونىسىن مەكەن ەتىپ «باسقى تۇيىق»، «ورتاڭعى تۇيىق»، «شەتكى تۇيىق» دەگەن باسى تۇيىقتالعان جايىلىم جەردى قىستاۋ ەتىپتى. بيىك جوتاعا قونىس تەۋىپ، جان-جاعىنداعى مال جايىلۋعا ىڭعايلى القاپتى قورشاۋ سوعىپ، قورىق جاساعان ەكەن. «ءۇشبۇلاق» وزەنىنەن ارىق قازىپ، ناۋامەن جوتاعا سۋ شىعارىپتى. كوكتال اۋىلىندا جۇمىس اتقارعان امانبايەۆ سۇگىرباي اتا وسى قورعاندى ءوزى سوققانىن، جالاعاشتاعى سۋان اۋىلى «تورەحاننىڭ قورىعى» دەپ اتاپ كەتكەنىن ايتقان ەدى. اتامنىڭ ونەرلى بولعانىن، ءاردايىم جاراۋ اتتارى قورىقتىڭ ىشىندە جايىلىپ جۇرەتىنىن سول كىسىدەن ەستىدىم. اجەم دە اڭگىمەسىندە اتامنىڭ كوكپار دەسە دەلەبەسى قوزاتىنىن، توي-تومالاقتان قالمايتىنىن، ادەمى كيىنىپ، ءمىنىس اتىن سايلاپ باراتىنىن جانە توي-دۋماننىڭ دۋىلىن قىزدىرىپ، ءان ايتىپ، ايتىستىڭ كورىگىن قىزدىرىپ جۇرەتىن سەرى مىنەزىن ايتىپ وتىراتىن.
اۋلەتتىڭ قامىن قامداۋ اتاما تاپسىرىلعان سوڭ، مال باعۋعا وتە ىڭعايلى جالاعاشتىڭ ءور جاعىنداعى تۇيىقتاردى قىستاققا ىڭعايلاپتى دا، ارقاس تاۋىنىڭ ەتەگى «اشا» قونىسىن كوكتەۋ رەتىندە پايدالانىپتى. كوكتەم مەن كۇز مەزگىلىندە مال نەگىزىنەن اشا قونىسىنىڭ «تۋماتاي» جوتاسىندا جايىلادى ەكەن. مال كوكتەۋگە كەتىسىمەن جالاعاشتىڭ باتىس جاعىنداعى «قۇلجاباي تۇيىعىنىڭ» ەتەگىندەگى «شولاققالتىر» جوتالارىنا بەينام جەرگە ەگىن ەگىپتى. ارپا، س ۇلى ەگىپ مالعا جەم دايىندالسا، بيداي مەن تارى ەل-جۇرتتىڭ ازىعىن ايىرىپتى. ءۇشبۇلاق وزەنىنەن سۋ شىعارعان تالىمگە بەدە ەگىپ، مالعا قىستىق ازىق دايىنداپتى. «اكە كورگەن وق جونار» دەگەندەي اكەسىنەن ۇيرەنگەن شارۋاعا يكەمدىلىگى ىسكە جاراپتى. وسىلاي، تورەحان اتامنىڭ شيراقتىعى، شارۋاعا يكەمىنىڭ ارقاسىندا بەرگى بەتتەن اۋىپ بارعان ءبىزدىڭ اۋلەت تەز وڭشالىپتى.
اقالاقشى* بولعان اعاسى نۇرعاليدىڭ قامقورلىعىمەن، حالىق اراسىندا ەمشى بوپ جۇرگەن شوركا دەگەن ورىستىڭ قاسىندا ءجۇرىپ ەمشىلىكتى ۇيرەنىپتى. كوبىنە، جاس بالالارعا بىلەگىنەن ەم سالعان ەكەن. اجەمنىڭ ايتۋىنشا، قورعاس، كەگەن، جالاعاش، شەت بۇلاق، ءۇش بۇلاق، قۇلىستى، قاراوي، ۇلكەنمازار، كىشىمازار، شيڭپاڭزە اۋىلدارىندا تۇراتىن بالالاردىڭ ءبارىن ەمدەپتى. «وسى ايماقتا 1931 جىلدان باستاپ تۋعان بالالاردىڭ بىلەگىندە اتاڭ سالعان ەمنىڭ ءىزى بار» دەپ وتىراتىن اجەم. ەمشىلىك كاسىبىنەن تۇسكەن تابىس بالالارىنا ءناپاقا بولىپتى.
*- ءشادي شاكەن ۇلىنىڭ «جۇڭگو قازاقتارى» دەگەن ەڭبەگىندە . "ىلە، تارباعاتاي ايماقتارىندا مىڭ ۇيگە ءبىر ۇكىرداي (اقالاقشى)، ءبىر ىلگىداي (مامپاڭ)، ءار ءجۇز ۇيگە ءبىر زاڭگى، ەلۋ ۇيگە ەلۋباسى، ون ۇيگە ونباسى بەلگىلەندى» دەپ جازادى.
«جاراتقاننىڭ جومارتتىعىنا شەك جوق» دەيتىن اجەم: «بالالاردىڭ ىرىزعى-نەسىبەسى بولار اقالاقشىلار اقىلداسىپ، «ەمشىلىك جاساپ، بارمايتىن ءتۇتىنىڭ جوق» دەپ، كۇز كەزىندە حالىقتان الىناتىن استىق سالىعىن جيناۋدى اتاڭا تاپسىرىپتى» دەيتىن. تازالانىپ، ۇشىرىلعان استىقتان سالىق جينايتىن ادامدى «ۇشىرشى» دەپ اتايدى ەكەن. سونىمەن، «ەمشى» اتالعان اتام «ۇشىرشى» دەگەن دە اتاققا يە بولىپتى. «قۇدايدىڭ بەرەر مالى جوق، بىرەۋدىكىن بىرەۋگە اۋدارىپ بەرەدى» دەگەندەي، اتامنىڭ تاباتىن تابىسى مولايىپتى. قازاقى جول-جورالعى بويىنشا سالىقپەن قوسا ءار ءتۇتىن ءوز شاماسىنا وراي كەۋسەن دە بەرەتىن سالت بولعان. وسىلاي، ءبىر ۇيادان وربىگەن جەتى بالانىڭ ىرىزعىسىن اللا وسىلاي تولتىرىپتى.
سونىمەن، «ەمشى»، «ۇشىرشى» اتانعان اتام ءبىر اۋلەتتىڭ تىرلىگىن ۋىسىنان شىعارماي، قىستاعىن قۇتتى قونىسقا اينالدىرىپ، كوكتەۋى مەن كۇزەگىن جايلى جايىلىم جاساپ، ىرىسقا كەنەلتكەن بەينامىن بەرەكە كوزىنە بالاپ، تىرشىلىكتىڭ قارا قازانىن قايناتقان ەكەن. اۋلەتتىڭ اۋقاتتى بولۋى، ءاسىلى، ەڭبەكپەن قاتار بىلىمگە دە تاۋەلدى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، بالالاردى جاستايىنان وقۋعا بەيىمدەپتى. داۋلەتحان اتام باستاۋىش مەكتەپتى ءتامامداپ، يزا /اۋىلدىق كەڭەس/ قىزمەتىن اتقارسا، اۋەلحان اتا كەگەن مەكتەبىن ءبىتىرىپ، قۇلجاداعى گيمنازياعا وقۋعا تۇسكەن ەكەن. اۋىل ادامدارىنا جۇمىس ءبولىپ بەرۋ، ارااعايىن تاتۋلىعىن ساقتاۋ جانە تاعى باسقا دا الەۋمەتتىك ىستەرگە كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپتى. مەن پايىمداعان تورەحان اتامنىڭ قايراتكەرلىك قىرى قىسقاشا وسىنداي. «ناق ايتىپ، شەشەن ءسوي̆لە – بولسىن قىسقا، ايتقان ءسوزىڭ ۇلگى بولسىن - ەلگە نۇسقا» دەپ ءوزى جىرلاعانداي ەلگە ۇلگى بولۋدىڭ ورەسىن ورگەن ونەگەلى جان بولىپتى.
سالپىق اتاسىنداي اقىل-پاراساتى، ەل قامىن جەگەن اكەسى جاقىباي بيدەي قايراتكەرلىگى، ءسوز جوق، اكە كورگەندىگى. الماعايىپ زاماندا تىرلىك تىنىسىن تارىلتپاعان بابالارى اسپەتتى ءبىر اۋلەتتىڭ قامىن قامداعان تورەحان اتام، شىنىمەن دە، قايراتكەر بولىپتى. «ۇرپاق وسەدى، جەر وسپەيدى» دەگەن قاعيدامەن ۇرپاعىنا قامقورلىق جاساپ، ولاردىڭ بويىنا قازاقى جول-جورالعىلاردىڭ ءدانىن ەگىپ، دالانىڭ دانالىعىنا باۋلىپ، جاڭاشا ءبىلىم الۋعا ۇندەگەن ەكەن. اۋمالى-توكپەلى زاماننىڭ جاڭا سيپاتتاعى ازاماتتارى بولۋعا ءازiرلەپتى. اتامنىڭ ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋى جانە بىلىمگە ۇندەۋى اۋلەتتىڭ الەۋەتىن ساقتاپ قالۋدىڭ ءتالىمدى ءتاسىلى دەر ەدىم. مىنە، كورەگەندىلىك! اتتەڭ، ءومىرى قىسقا بولىپتى.
سانالى عۇمىرىن جالاعاش جەرىن كوركەيتۋگە جۇمساعان تورەحان اتام ءوزىنىڭ قىستاۋى «باسقى تۇيىقتىڭ» باتىس جاعىنداعى اشا كوكتەۋىنە باراتىن جوتاداعى «ءشيلى توبە» مويناعىنا جەرلەنىپتى. اللانىڭ قالاۋى بولار، جاقىباي اۋلەتىنەن سالپىق بابامىز مەكەندەگەن بايىرعى قونىستى كۇزەتۋ باقيعا اتتانعان تورەحان اتاما تاپسىرىلعانداي. اتامنىڭ جانازاسىندا نۇرعالي اقالاقشى ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزىنشە: «تورەحان كەتتى - الدىنان جارىلقاسىن، ارتىندا التىندارى قالدى» دەپ بالالارىنا سەنىم ارتا سويلەپتى. ءيا، اللا اۋزىنا سالعان بولار. شەكارا اشىلعاندا العاشقىلاردىڭ ساپىندا تورەحاننىڭ بالالارى بەرگى بەتكە ءوتىپ، سوۆەت زامانىنىڭ تەزىنەن ءوتىپ، جوعارى ءبىلىم الىپ، زامانداستارىمەن ۇزەڭگى قاعىستىرىپ، ءومىردىڭ بايگە جارىسىندا العى ساپتان كورىندى.
اتامنىڭ باقيلىق ومىرگە وزعانىنا 65 جىل تولعاندا /2010جىل/، اكەم ادەپحان تورەحان ۇلى ءشيلى توبە قورىمىنا بارىپ، باسىنا گرانيت تاستان قۇلپىتاس ورناتتى. اكەمنىڭ بار نيەتى اتامنىڭ تابانىنىڭ ءىزى قالعان توپىراقتا ەسىمىن ۇلىقتاۋ جانە ۇرپاقتارى اتاسىنىڭ قايدا جاتقانىن ءبىلسىن دەگەن ماقسات. قايتاردا بەيىتتەن ارنايى شۇبەرەككە ءبىر ۋىس توپىراق ءتۇيىپ الىپ قايتىپتى. تورەحان اتامنىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولعان جىلى /2018 جىل/ اكەم ءوزىنىڭ باستاماسىمەن اتاسى سالپىق ءبيدىڭ كەسەنەسىنىڭ جانىنان بالاسى جاقىباي بيگە، كەلىنى شارۋان اجەمىزگە، نەمەرەلەرى ەرعالي مەن تورەحان اقىنعا گرانيت تاستان ەڭسەلى ەسكەرتكىشتەر قويدى. ويتكەنى، جاقىباي اتامىز بەن بالاسى ەرعالي شەكارادا اتىلىپ كەتكەن، شارۋان اجەمىزدىڭ بەيىتى ەسكى كەسەنەنىڭ جانىندا، تورەحان اتامىزدىڭ بەيىتى ارعى بەتتە. بۇل شارا زامانا تالقىسىمەن تۋعان جەردەن توپىراق بۇيىرماعان جانداردى جانە بەيىتى جار باسىندا قالعان اجەمىزدى كەيىنگى ۇرپاق جادىندا ساقتاسىن، تەگىن تانىپ ءجۇرسىن، بابا رۋحىنا مىناجەت جاساپ ۇلىقتاسىن دەگەن نيەتتەن تۋىنداعان يگى ءىس ەدى. ارعى بەتتەن الىپ كەلگەن ءبىر ۋىس توپىراق باباقونىس «اۋليەاعاش» جەرىندەگى «سالپىق ساز» ويپاڭىنداعى ساپ تۇزەگەن وسى ەسكەرتكىشتەر بوي كوتەرگەن جەرگە بۇيىردى.
كەلبەتىن كورمەسەم دە، اجەم مەن اكەم ايتقان اڭگىمە اۋانىمەن اتامنىڭ ۇلىق ۇعىمىن ۇلىقتاپ، بەينەسىن سومداۋ بارىسىندا تۋىنداعان شابىتتىڭ اسەرىمەن تاقىرىپ وزەگىنەن اۋىپ تا كەتىپپىن. ماقالا باسىندا ايتىلعانداي تورەحان اتام سۋان ەلىنە اقىندىعىمەن تانىمال بولعان ونەرلى جان بولعانى ءمالىم. حالىق ءارتىسى دانەش راقىشيەۆ ءوز ەستەلىگىندە تورەحان اتامىزعا توقتالعانى دا بەكەر ەمەس. «قارعا تامىرلى قازاق» ەمەسپىز بە، دانەش اعا جانە ءبىزدىڭ اۋلەت سۋان تايپاسىنىڭ ەڭ اۋقىمدى تارماعى مىرزامكەلدى رۋىنان تارايدى. سونىمەن بىرگە، قىستاۋلارى دا كورشىلەس بولىپتى. «قۇلجابايدىڭ تۇيىعى» اتالعان قونىس دانەش اتانىڭ بابالارىنىڭ مەكەنى ەكەن. تورەحان اتام وردا بۇزار وتىز جاسىندا اۋىلدىڭ ۇيىتقىسى رەتىندە سوۆەت ەلىندە ورىسشا ساۋات اشقان ءىنىسى مىرزاحاندى اعاسى نۇرعاليدىڭ كەڭەسىمەن مۇعالىمدىككە بەيىمدەپتى. مىرزاحان اتامىز باستاۋىش مەكتەپتە دانەش اعامىزعا ءدارىس بەرگەن ەكەن. وسىلاي تۋىستىق پەيىل، ۇستازدىق ۇلاعات جانە ونەرگە دەگەن قۇشتارلىق ءبىر ارناعا توعىسىپ، ءبىزدىڭ اۋلەت پەن دانەش اعانىڭ اراسىنداعى سىيلاستىقتى بەكەمدەي ءتۇسىپتى.
تورەحان اتامنىڭ ەل اۋزىندا ساقتالىپ قالعان ەكى ايتىسى اكەم ادەپحان تورەحان ۇلىنىڭ قاعازعا تۇسىرگەن نۇسقاسىندا «ەلىم دارحان، جەرىم باي» اتتى جيناققا ەندى. ەكى ايتىستا دا اتام جەڭگەن ەكەن. اسىرەسە، جالايىردىڭ ايتۋلى اقىنى كۇلايدى جەڭگەنى اڭىزعا اينالعان. مىرزاحان اتام: «تورەحان «توكپە اقىن» بولاتىن، «ارقاسى قوزىپ، شابىتى شارىقتاعاندا اۋزىنا ىلىنگەن ءسوزدى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن ىرىكپەي ايتاتىن باتىلدىعىمەن كۇلاي اقىننىڭ سىنىنا بەرگەن جاۋابى ءدۇيىم ەلدى تولقىتىپ جىبەردى» دەپ سىر تارتقان. ول ولەڭ جولدارى اۋىزەكى ايتىلعانمەن، جازبا نۇسقادا بەرىلمەدى. اكەم اقىن رەتىندە ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن تۇسىنگەنمەن، «ۇلى سوزدە ۇيات جوق» دەسە دە، وي قۋالاپ ايتىلعان اششى سوزدەردى تاسپاعا ءتۇسىرۋدى سوكەت سانادى.
«ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى» دەگەن ءسوز تورەحان اتاما قاتىستى ايتىلعانداي. ادام بويىنا انشىلىك ونەر تەكتىك تامىرمەن داريتىنى بەلگىلى، بوس داڭعازالىققا ەلىكپەي وسى قاسيەتتى قادىرلەپ، قابىلەتتى ۇشتاپ وتىرۋ اركىمنىڭ پاراسات-پايىمىنا سىن. ارينە، ونەرپاز جان ۋىتتى ءسوزىن اۋەزدى ءانىمەن ورنەكتەي السا ءقادىرى ءتىپتى اسقاقتاي تۇسەدى. بايىرعى قازاق قاۋىمىندا وسىنداي تۋما تالانتتار حالىققا ەتەنە جاقىن بولعان. اتامنىڭ سەزىمتال، سىرشىل مىنەزى ونەرپازدىق قىرىن شىڭداپ، سەرىلىككە ەلىكتىرىپتى. اجەمنىڭ اڭگىمەسىنەن تۇيگەنىم، ونەرگە دەگەن قۇشتارلىعى، اسەمدىك پەن سۇلۋلىققا ىنتىزارلىعى، ۇيلەسىمدىككە ۇمتىلىسى اتامنىڭ سەرى مىنەزىنە سەرپىن بەرگەندەي. ءاسىلى، سەرى ادامنىڭ ونەرگە دەگەن قابىلەتىنىڭ قارىمى دا قۋاتتى بولاتىنى دا تابيعي زاڭدىلىق. سەرىگە ءتان ەركىندىك جانە ەلمەن ەتەنە ارالاسۋ ونەردىڭ ورىسىنە جول اشىپ، جان-جاقتى تولىسۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
اجەمنىڭ ءان ايتۋ سارىنى، اكەمنىڭ ءان ورىنداۋداعى ەرەكشە مانەرى جانە اعاتايىمنىڭ /اۋەلحان تورەحان ۇلى/ اڭگىمەلەرىنەن كوڭىلگە تۇيگەنىم، اتام ارقاس ءوڭىرىنىڭ حالقىنا ءتان ءان مانەرىن، سارىنى مەن ىرعاعىن ەكشەي وتىرىپ، ءوزىنىڭ دارا ءستيلىن سومداعان جانە ونى بالالارىنىڭ بويىنا دارىتا العان ونەرلى جان بولعان دەپ پايىمدايمىن. ويتكەنى، اجەم ايتاتىن ولەڭدەردىڭ، اكەم ايتاتىن حالىق اندەرىنىڭ ورىندالۋ سارىنى وقشاۋلانىپ تۇرادى. وسى اندەردىڭ اۋانى حالىق اندەرىمەن ۇندەسكەنىمەن، ىرعاق-سارىنى جاركەنت وڭىرىنە ءتان وزگەشە ءستيلدى ايعاقتاپ تۇرادى.
كەيدە اجەمدى ساعىنعاندا وسى اندەردى ىڭىلداپ ىشىمنەن ورىندايتىن دا ادەتىم بار. وسى اندەردىڭ ليريكالىق سارىنى، اۋەن تولقىندارى قازاقتىڭ كەڭ دالاسى مەن ونىڭ سۇلۋ تابيعاتىن بەينەلەگەندەي اسەر قالدىرادى. اجەم جايلاۋ تورىندە توي-دۋماندا ورىندالاتىن اندەردى تىڭداپ، ۇيگە كەلگەندە، كۇرسىنىپ الىپ: «ە، بالام، اتاڭ وسى اندەردى توگىلتىپ ايتاتىن، ءاننىڭ اۋەنىن مىڭ قۇلپىرتىپ ايتقاندا ءدۇيىم ەلدى باۋراپ اكەتۋشى ەدى» دەپ وتىراتىن. اتامنىڭ ايتىس اقىنى بولعانى جالپاق جۇرتقا جايىلعانمەن، ءان ورىنداۋ قابىلەتى كوپشىلىككە بەيمالىم. قۇيقىلجىتا ءان سالىپ، جاعىمدى اۋەزدى ۇنىمەن جۇرتتىڭ جانىن جادىراتادى ەكەن.
«ونەرلىنىڭ ءورىسى كەڭ» دەگەندەي اتام قيسسا-داستانداردى دا مول بىلگەن ەكەن، ادەمى انىمەن تامىلجىتىپ تەرمە دە ورىندايدى ەكەن. سونىمەن، قازاقتىڭ ونەر /ولەڭ شىعارۋ، ءان ايتۋ، جىر ورىنداۋ/ مۇراسىن وزىندىك ايشىقپەن تولىقتىرعان ونەرلى جانداردىڭ ءبىرى - مەنىڭ اتام تورەحان اقىن دەسەم ارتىق كەتپەسپىن. مىرزاحان اتام ءىنىسىن ەسكە العاندا «زاڭعايىر، ءارى زەردەلى اقىن» ەدى دەپ وتىراتىن. ونەردىڭ، اسىرەسە، ولەڭنىڭ ادامنىڭ ىشكى بولمىسىنا اسەر ەتەتىنىن ەسكەرسەك، اتامنىڭ ومىرگە ارقاۋ بولعان ولەڭى – ءوز زامانىنىڭ ايناسى عانا ەمەس، سول كەزەڭنىڭ قىسپاعىنا قارسى تۇرعان ىقپال-كۇشتىڭ ميسسياسىن اتقارعانداي سەزىنەم.
مەن تەبىرەنىس ۇستىندە جازعان ماقالادان سوڭ «باباسىنىڭ اتاعى تاۋداي، بالاسى قانداي ەكەن؟» – دەگەن ساۋالدىڭ تۋىنداۋى زاڭدىلىق. تورەحان اتامنىڭ كىندىگىنەن تاراعان ءتورت ۇلى دا ونەرلى جاندار. ۇلكەن بالاسى جاقىبايەۆ اۋەلحان تورەحان ۇلى قالامگەر بولدى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، وتىز جىلدان استام تالدىقورعان وبلىستىق راديوكوميتەتىندە رەداكتور، اعا رەداكتور قىزمەتتەرىن اتقارعان. قاراكەرەي قابانباي باتىر تۋرالى «داڭقتى قولباسشى»، دانەش راقىشيەۆ تۋرالى «انمەن ورنەكتەلگەن ونەر» جانە قوجبامبەت بي تۋرالى «جىگىتكە ب ا ق قوناردا جولى بولار» اتتى تانىمدىق وچەركتەرىمەن تانىمال.
مەنىڭ اكەم ادەپحان تورەحان ۇلى ۇلاعاتتى ۇستاز، اقىن، ەتنوگرافيالىق ەڭبەكتەرىمەن تانىمال. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، «الماتى وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى». اكەسىنىڭ اقىندىق ونەرىن جالعاستىرىپ، بيىك مەجەگە جەتكىزگەن جان، وزىندىك ءان ورىنداۋ مانەرىمەن تانىمال ونەرى دە بار. بار سانالى عۇمىرىن تۋعان جەر تابيعاتى مەن ەلىنىڭ تىرلىگىن ولەڭمەن ورنەكتەگەن اكەم، ءوز اكەسى جايىندا دا وننان اسا ولەڭ جازىپتى، مىسالى، «اكە وسيەتى»، «قارا شال»، «اكەمە»، «ساعىنامىن اكەمدى» تاعى باسقا دا جىرلارى. «جىلان شاققان جىل» دەگەن كولەمدى ءومىرباياندىق داستانى اكە ونەگەسىن دارىپتەيتىن تۇعىرلى تۋىندى.
جاقىبايەۆ بازارحان تورەحان ۇلى ساۋدا سالاسىنىڭ وزىق قىزمەتكەرى. كوبىنە، سازگەرلىگىمەن تانىمال، شىعارعان اندەرىندە جاركەنت وڭىرىنە ءتان سارىن ەسىپ تۇرادى.
جاقىبايەۆ عاني تورەحان ۇلى جان-جاقتى ونەرلى بولعان جان. اتتەڭ، ومىردەن ەرتە وزدى. 1967 جىلى ماسكەۋدە وتكەن جاستار فەستيۆالىنىڭ جەڭىمپازى بولعان. دومبىراشى، ءانشى، كۇيشى جانە سۋرەتشى بولعان، ءارى قول ونەرىن دە مەڭگەرگەن. ءابىلحان قاستەيەۆتەن ءدارىس العان سۋرەتشى بولعان.
تورەحان اتام تانىستىرۋ شەجىرەسىندە:
بەلگىلى ءۇشىنشى اتام مۇراتبەگى،
جەتەدى تالاپتانسا مۇراتقا ەرى.
قاراكوك جەتى اتامنان ۇزىلمەگەن،
ەل بيلەپ، قول باستاعان ارعا تەگى، - دەپ، اۋلەت ساباقتاستىعىنداعى ونەردىڭ جالعاستىعىن جىرلاعان ەكەن. اۋلەتتىڭ ەرەكشەلىگى دە وسى. ءاسىلى، اتام ونەردىڭ قۇندىلىعىن اكەنىڭ قانىمەن، انانىڭ سۇتىمەن بويىنا دارىتىپ، بالالارىنا ميراس قىپ تاستاپ كەتكەندەي سەزىلەدى. ونەرلى بولعانى اللانىڭ بەرگەن سىيى بولسا، قىسقا ءومىرى تالەيىنە جازىلعانى بولار. دەگەنمەن، عۇمىرى قىسقا بولسا دا، تىلەگى مەن نيەتىنىڭ ادالدىعى بولار، ونەرىنىڭ ءورىسى ومىرشەڭ بولدى. استە، ومىرشەڭ ونەرىنىڭ ءورىسى تارىلماي ساباقتاستىعى جالعاسا بەرسە، باقي دۇنيەدە اتام شاتتانىپ جۇرە بەرەر.
تاۋ تۇلعالى اتامنىڭ رۋحىنىڭ الدىندا ەكى جۇزدەن ەركىن اساتىن بارشا ۇرپاقتارىنىڭ اتىنان ءيىلىپ تاعزىم ەتەمىن. تاستان قويعان ەسكەرتكىش ۋاقىت اتتى سىنشىنىڭ الدىندا سىر بەرەتىنىن ەسكەرىپ، اتامنىڭ بەينەسىن عاسىردان عاسىرعا ۇزدىكسىز جەتەتىن قۇدىرەتتى كۇش - ءسوز ارقىلى سومدادىم.
ايبىن ادەپحان ۇلى، تورەحان جاقىباي ۇلىنىڭ نەمەرەسى
* - سالپىق بي، جاقىباي بي تۋرالى مالىمەتتەردى بەرگەندە ادەپحان تورەحان ۇلىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەندىم؛
** - جالاعاش دەگەن اۋىل جالاڭاعاش دەپ تە اتالادى، ادەپحان تورەحان ۇلىنىڭ كىتابىندە وسى ترانسكريپسيادا بەرىلگەن. اجەم جالاعاش دەپ ايتىپ وتىراتىن، سوندىقتان ماقالا جازۋ بارىسىندا قايتا پىسىقتادىم، سوندا اكەم «جالاعاش» دەگەن اتاۋدى قۇپتادى.
سۋرەتتە: تورەحان جاقىباي بي بالاسى؛ عاني تورەحان ۇلى ۇستازى ءابىلحان قاستەيەۆپەن.
