سوڭعى ۋاقىتتا ءالىپبي تاقىرىبىنا قاتىستى ءتىلتانىمدىق ءالىپبي دەگەن تەرمين ءجيى ايتىلاتىن بولدى. الىپبيلەردىڭ ىشىنەن وسى ءالىپبي ءتۇرىن ەرەكشەلەپ ايتىپ ءجۇرمىز. نەگە؟

 «ءتىلتانىمدىق ءالىپبي» دەگەنىمىز قانداي ءالىپبي؟ قازاق گرامماتولوگياسىنداعى ءتىلتانىمدىق ءالىپبي دەگەنىمىز – الىپبيدەگى ارىپتەر تىلدەگى دىبىستاردىڭ نەگىزگى رەڭكىن، ماعىنا اجىراتاتىن ءتۇرىن تاڭبالايتىن، الىپبيدەگى ءارىپتىڭ مازمۇنىنا فونەما مازمۇنى سايكەس كەلەتىن، نەگىزىنەن، ءبىر دىبىس ءبىر ارىپپەن (تاڭبامەن) بەرىلەتىن ءالىپبي.

ءتىلتانىمدىق ءالىپبيدىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟ باستى ەرەكشەلىكتەرى– ورتاق تۇركى ءالىپبيى نەگىزىندە جاسالعاندىقتان تۇرىك، ازەربايجان، تۇرىكمەن الىپبيلەرىنە ۇقساس (1)، ءبىر دىبىس ءبىر ارىپپەن تاڭبالانادى (2)، ءتىلدىڭ فونولوگيالىق جۇيەسىنە لاتىن ءالىپبيىنىڭ گرافيكالىق مازمۇنى سايكەس كەلەدى (3)، ءبىر نە ەكى ايىرىم بەلگىلەرى بار فونەمالاردىڭ تاڭباسى ءوزارا ۇقساس، بىرىنەن ءبىرى شىعارىلادى: داۋىستى دىبىستار جۇيەسىنىڭ جىڭىشكە جۇبى ۇقساس فونەمادان ۋملاۋت ارقىلى اجىراتىلادى (ا-ä، و-ö، u-ü، ءى-ɪ) (4)، داۋىسسىزداردىڭ جۇبى «ايشىق»، «سەديل» بەلگىلەرىمەن ايىرىلادى (g-ğ، s-ş، n-ŋ) (5)، سوندىقتان ساۋات اشۋدا، ءتىل ۇيرەنۋدە تاڭبالاردىڭ بۇل جۇيەسى جەڭىلدىك تۋعىزادى (6).

ءتىلتانىمدىق ءالىپبيدىڭ اۆتورلارى كىمدەر؟ ەڭ العاشقى اۆتورى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك ءا. قايدار (1991ج.) (قايداروۆ ءا. لاتىن ءالىپبيىنىڭ بولاشاعى زور // انا ءتىلى. 24.10.1991.)، ودان كەيىنگى جەتىلدىرگەن نۇسقاسىن ۇسىنعان پروفەسسورلار ءالىمحان جۇنىسبەك، كوبەي حۇسايىن جانە نۇرگەلدى ءۋالي (1995ج،)، ودان دا جەتىلدىرگەن نۇسقاسىن پروفەسسور ءالىمحان جۇنىسبەك (1999ج.) جانە ودان ءارى ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى ۇسىنعان جوبالار (2007، 2016ج.) (لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيى: تاريحى، تاعىلىمى جانە بولاشاعى ا:ارىس، 2007. 410ب. 233-237بب.، سونداي-اق «جاڭا ۇلتتىق ءالىپبي نەگىزىندە قازاق جازۋىن رەفورمالاۋ» الماتى، 2016ج.395ب.مونوگرافيالارىندا كورسەتىلگەن).

ءتىلتانىمدىق ءالىپبيدىڭ نەشە نۇسقاسى بار؟ كەيبىر ايىرماشىلىقتارىن ەسەپتەمەگەندە، ءدال قازىرگى ۋاقىتتا ءتىلتانىمدىق ءالىپبيدىڭ 2 جوباسى بار. باستى ايىرماشىلىعى: اكادەميك ءا.قايداروۆتان بەرى كەلە جاتقان 1-جوبادا w ءارپى قازىرگى y دىبىسىن (taw، uwaq، tuwɪs)، ال ۋ تاڭباسى قازىرگى ي دىبىسىن بەرەدى (say، ɪyɪq، kiyim)، ال 2-جوبادا بۇل ارىپتەر u جانە ءى نەمەسە نۇكتەسىز ى-مەن بەرىلەدى: tau، uaq، tuɪs؛ saءى، ءىyq، kiɪm، بىتىسپەس داۋ وسى ەكى ارىپتە! باسقا ارىپكە قاتىستى ءتىلتانۋشىلار ىشىندە الاۋىزدىق جوق. سوندا بۇل ءالىپبيدى بارلىق ءتىلتانۋشى عالىمدار ءبىراۋىزدان قولدايدى دەۋگە بولادى.

ءتىلتانىمدىق ءالىپبيدىڭ ەكى جوباسى:

1-جوبا.  

A a ءا ءا (ءا) B b Ǧ ǧ (ع) G g D d E e ءىɪ (ى) İi (ءى)

J j Q q K k L l M m N n Ŋŋ(ڭ) O o Öö (ءو)

P p R r S s Şş (ش) T t U u (ۇ) Üü (ءۇ) W w (ۋ) Y y (ي) Z z

 

2-جوبا

ءارىپ	دىبىس	ءارىپ	دىبىس
A a	[ا]	N n	[ن]
Ä ä	[ءا]	Ŋŋ	[ڭ]
B b	[ب]	O o	[و]
		Ö ö	[ءو]
D d	[د]	P p	[پ]
E e	[ە]	Q q	[ق]
F f	[ف]	R r	[ر]
G g	[گ]	S s	[س]
Ğğ	[ع]	Şş	[ش]
H h	[ح]، [ھ]	T t	[ت]
I ı	[ءى]	Ū ū	[ۇ]
İ i	[ي]، [ي]	U u	[ۋ]
J j	[ج]	Üü	[ءۇ]
K k	[ك]	V v	[ۆ]
L l	[ل]	Y y	[ى]
M m	[م]	Z z	[ز]

 

ءتىلتانىمدىق ءالىپبي جوبالارىنداعى ۋ مەن ي.  داۋدىڭ شەشىلمەي تۇرعانى اتالعان ەكى دىبىستىڭ ءاۋ باستان قانداي دىبىس ەكەنى انىقتالماي كەلگەنىنەن. بىردە  ديفتونگويد دىبىس (ۆ.ۆ.رادلوۆ)، بىردە داۋىسسىز دىبىس (ن.ي.يلمينسكيي، ە.وماروۆ، ق.دوسمۇحامەد ۇلى)، بىردە شالا داۋىستى (ا.بايتۇرسىن ۇلى مەن ق.جۇبانوۆ)، بىردە داۋىستى دىبىس (ت.شونان ۇلى، ر.سۇگىر ۇلى، ن.ءزالي ۇلى)، كيريل ءالىپبيىن قابىلداعاننان كەيىن ۋ ءارپى بىردە داۋىسسىزدى، بىردە داۋىستىنى تاڭبالايتىنى بەلگىلەندى، ال ي ءارپىنىڭ ەكى تاڭباسى بولدى. الايدا پروفەسسور ءا.جۇنىسبەك اتالعان دىبىستاردى داۋسىز داۋىسسىز، (دجۋنيسبەكوۆ ا. گلاسنىە كازاحسكوگو يازىكا. الماتى، 1972.)، سوندىقتان تەك داۋىسسىز ءارىپ رەتىندە عانا تاڭبالانۋى قاجەت دەدى. ياعني ۋ داۋىسسىزىنىڭ الدىنان ۇ نەمەسە ءۇ دىبىسى، ي دىبىسىنىڭ الدىنان ى نەمەسە ءى ءارپى قوسىلىپ جازىلۋى ءتيىس دەدى.

جاقسى! جازباسا دا ايتىلاتىن نەمەسە ەستىلەتىن دىبىستى تاڭبالايىق. جاقسى! ءسوزدى بۋىنعا بولۋدە، تاسىمالداۋدا، فيلولوگ ستۋدەنتتەرگە  مورفولوگيالىق تالداۋ جاساۋدا بۇ-ۋىن، تۇ-ۋىس، ى-يىق، ءى-يا، ىي-مان، ۇ-ۋىل-دى-رىق، و-قۇۋ-شى، با-يۇ-ۋى، تۇ-ۋى-ۋى دەپ جازىلىپ تۇرعان سوزدەر وڭايلىق ەتەدى.

ءبىراق جازۋ – ميلليوننىڭ قۇرالى عوي! ميلليوننىڭ بارىنە ءسوزدىڭ ءتۇبىرىن تاپتىرۋ شارت ەمەس قوي. ءسوزدى بۋىنعا ءبولۋ ساۋات اشۋدان كەيىن ءومىرىمىزدىڭ قاي كەزەڭىندە قاجەت بولدى؟ سول ميلليونعا ي داۋىسسىزىنىڭ الدىنان ايتىلاتىن قىساڭ ەزۋلىكتەردىڭ ءبىرىن (ى مەن ءى) نەمەسە ۋ داۋىسسىزىنىڭ الدىنان ايتىلاتىن قىساڭ ەرىندىكتەردىڭ (ۇ، ءۇ) ءبىرىن قالدىرماي، جالىقتىرماي جازدىرتا الامىز با؟

جالىقتىرماي دەپ وتىرعانىمىز قازىرگى كيريلدىڭ ي، ۋ تاڭباسى ءالى سانامىزدا جوق كەزدە، 20 عاسىردىڭ باسىندا م.دۋلات ۇلى بۇلار داۋىسسىز بولعانمەن، ءبىر تاڭبامەن بەرۋ قولايلى، ياعني «ءبىر دىبىس بولىپ ەستىلەتىن ۇزىن ۋ مەن يء-دى ءبىر ارىپپەن جازاتىن بولساق، جازۋ جەڭىلدەنەدى» (گ.مامىربەك ارتىق ءارىپتىڭ قاجەتى بار ما؟// انا ءتىلى، 2018. قازان) دەپ، «ۇۋ، ىۋ-لار ءبىر دىبىسقا ۇقساپ ەستىلەدى. ونى ەكى ارىپپەن بالالارعا تۇسىندىرگەندە دە، جازعاندا دا اۋىر بولادى، سوندىقتان ۇۋ، ىۋ-لاردى ءبىر ارىپپەن جازاتىن ەرەجە شىعارۋ كەرەك» (سوندا) دەگەن. ياعني قازىرگى «ورىستانعان» ءبىزدىڭ «سانامىزبەن بىردەي (؟) ويلاندى». م.مىرزا ۇلى دا «سۇۋ، ءبىي سىقىلدى سوزدەردەگى ۋ مەن ي-ءدى داۋىستى دەيمىز، ولاردىڭ الدىندا قۇلاققا ەستىلمەيتىن ۇ، ءى بار دەپ اۋرەلەنبەي، سۇۋ، ءبىي سىقىلدى سوزدەردى سۋ، بي دەپ جازامىز، سوندا جازۋ جەڭىلدەنەدى، مۇنى بالالارعا ۇيرەتۋ دە جەڭىل بولادى» دەدى (سوندا).

قوسار تاڭبا سول زاماننىڭ وزىندە ماشاقاتتى بولعانىن، ج. ايماۋىتوۆتىڭ مىنا سوزىنەن بايقاۋعا بولادى: «تالاستىڭ ۇلكەنى ۇۋ تۋرالى. جاڭا وقىعاندار تۇگىل، وقىعاندارىمىز دا بۇعان توسەنىپ كەتە الماي ءجۇر. ءسوزدىڭ بۋىنىن اشقاندا كەيدە ى، كەيدە ۇ شىعادى. ى شىقسا جالعىز ۋ جازىلادى. جانە ءسوزدىڭ تۇبىرىنە سۇيەنەدى: وقۋ، جورۋ، تانۋدىڭ تۇبىرىندە ى دىبىسى بار وقى، جورى، تانى. سوندىقتان جالعىز ۋ جازىلۋى ءتيىس. ...ال ەندى تۇبىرىندە ى دىبىسى جوق الۋ، بارۋ، اسۋ، تابۋ، تاتۋلارعا كەلگەندە تاعى تايقىپ كەتەمىز. بۋىندارىن اشامىز دا الىۋى، بارىۋى، اسىۋى، تابىۋى، تاتىۋى بولادى دەيمىز. بۇلاردىڭ ءتۇبىرى ال، بار، اس، تاپ، تات بولعان سوڭ الۇ – ۋى، بارۇ – ۋى، اسۇ – ۋى، تابۇ – ۋى، تاتۇ – ۋى بولىپ نەگە جازىلمايدى. بۇل جەردە نە ەستىلۋگە، نە تۇبىرىنە سۇيەنە الماي قالامىز. ونان دا ەتىستىك بولسا جالعىز ۋ جازىلادى دەگەن ەرەجە بولسا داۋ از بولار ەدى. ايتپەسە، الۇ – ۋى، بارۇ – ۋى، اسۇ – ۋى، تابۇ – ۋى، تاتۇ – ۋى دەگەن سوزدەردە كەيدە ۇ، كەيدە ى ەستىلەدى دەپ قالاي ايتا الامىز؟ بارىندە دە ۋ ەستىلىپ تۇرعان جوق پا؟»، - دەي وتىرىپ: «سۇۋ، بۇۋ، قۇۋ، تۇۋ سىقىلدى ۋ ۇزىن ەستىلەتىن ورىنداردا جالعىز اق ۋ جازىلسىن دەيمىن. قايتسە دە جۇۋۋ كەرەك، اي تۇۋۋعا تاياندى، ساعىم قۇۋۋ جارامايدى دەگەندەگى قازداي تىزىلگەن كوپ ۇۋۋ-لاردى قولايلى دەپ ايتۋعا بولمايدى. جازۋ وڭايلاسىن دەسەك، ۋ-لاردى قىسقارتۋ كەرەك»  (ج.ايماۋىت ۇلى. ەملەنى وزگەرتۋگە جوبا // ەڭبەكشى قازاق 1924 ج. 7 قاڭتار). مىنە، بۇل – كيريل الىپبيىنە وتپەگەن، قازىرگى داۋىستىنى دا داۋىسسىزدى دا ءبىر ۋ ارپىمەن تاڭبالاعان، «ورىستانعان» سانانىڭ اۋىلى الىس زاماندا ايتىلعان ءسوز.

سول 20 عاسىر باسىندا ارىستارىمىز تاعى: «ەملەگە سالقىن اقىل، سانالى وي كەرەك. ەملەگە اركىم ءار جاقتان قارايدى. بىرەۋ ءتىل تاريحىنان، بىرەۋ ناعىز گرامماتيكا جاعىنان» (حح ع. باسىنداعى قازاق ءتىلى جونىندەگى زەرتتەۋلەر 2-كىتاپ. استانا، 2018. 23،27بب) دەگەن ەكەن. مىنە، ءبىز ءالى وتىرمىز: ءبىرىمىز فونەتيكانىڭ ۇعىمدارىن ىزدەپ، ءبىرىمىز مورفولوگيالىق تۇلعالاردى جوعالتىپ...

ءبىراق ءبىزدىڭ العاشقى الىپبيلەرىمىز فونەتيكالىق بولدى. ىي، ءىي. ۇۋ، ءۇۋ دىبىس تىركەستەرىن قالدىرماي تاڭبالادىق. 1929ج. لاتىن گرافيكاسىنا كوشكەندە ۋ داۋىسسىزىن - v تاڭباسىمەن، ي داۋىسسىزىن j تاڭباسىمەن جازدىق. ءسويتىپ، ءتول سوزدە دە، كىرمە سوزدە دە j، ij، uv، yv ءارىپ تىركەستەرى بولدى: kylyv، qluv، sijstema، barijant، tijgen، eluv، buvaz، suv، quvgan (س.مۇقانوۆ، ق. بەكقوجين. ادەبيەت حرەستوماتياسى. 1936ج.). ءبىراق 1933ج. كوپ ۇزاماي ءالىپبيدىڭ وسى تۇسىن جeءتىلدىرۋ قاجەتتىگى شىعا باستادى. ق.جۇبانوۆ: “ۋۋ، ءۇۋ، ۇ، ءۇ، ۋ ارىپتەرىمىزبەن تاڭبالاپ جۇرگەن ءتۇرلى دىبىستاردىڭ ءبارى دە جالعىز ۋ-مەن كورسەتەتىن جەرلەرى بولۋشى ەدى. ...بۇل ۇلكەن شاتاق ەدى. وسى شاتاقتان قۇتىلماق بولعانداعى قارمانعانى الگى قوسار ارىپتەر بولادى. ءبىراق شاتاقتان قۇتقارۋ ورنىنا الگى قوسار ارىپتەر ودان ءارى قوسارلانا، شاتاقتى شيەلەنىستىرە ءتۇستى” دەدى. س.امانجولوۆ ي، ۋ تاڭبالارىنىڭ  سالدارىنان ميسسيسيپي، ميسسۋري سياقتى سوزدەردىڭ  mijssijsijpij، mijssyvrij دەپ 6، 7 ءارىپتىڭ ونىنا، 13-9 ارىپكە دەيىن جازىلۋى دۇرىس بولماعانىن ايتتى. عالىم ي، ۋ ارىپتەرىنىڭ جۋان-جىڭىشكەلىگىن ءتۇبىر نە قوسىمشا اجىراتىپ تۇرادى؛ ال جۋان-جىڭىشكە پارى بار سوزدەردىڭ جىڭىشكەسىن تاڭبالاۋعا بولادى دەدى: ti-tji، tyu-tu (امانجول ۇلى س. جاڭا الىپپەنىڭ كەيبىر دىبىستارىن وزگەرتۋ، ەملە مەن تەرميندى دۇرىستاۋ تۋرالى // سوسياليستىك قازاقستان. 23.08.1933.؛ امانجولوۆ س. ورىس گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاقتىڭ جاڭا ءالفاۆيتى مەن ورفوگرافياسى. الماتى، 1940.-30 ب. 17ب.). 30 جىلدارى ع.نياز ۇلى دەگەن اۆتور “سوسياليستىك قازاقستان” گازەتىنىڭ ءتورت بەتىندە 700 جول باسى ارتىق ى، ءى تاڭبالارىن سالۋعا كەتكەنىن ايتادى.

سونىمەن، ق.جۇبانوۆتىڭ، كەيىن س.امانجولوۆتىڭ ۇسىنۋىمەن 1938ج. 2 قاڭتاردا قابىلدانعان “قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسىن وزگەرتۋ” تۋرالى قاۋلىدا uv (ۇy)، ۋv (ءۇۋ) قوسار ءارىپ u تاڭباسىمەن اۋىستىرىلادى: uvagt-uاgt، uvq-uq، yvءاdە-yءاdە، kەlۋv-kەlu، quvus-qus. مىناداي ەسكەرتۋ بولدى: y (u)، ءتۇۋ (tyv)، sۋv (ءسۇۋ) سوزدەرىن ەكى ارىپپەن بەرۋ ىڭعايسىز، ءارى ءسوز ماعىناسىن ايىرۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىندىكتەن (تۋ مەن ءتۇۋ دەگەن وداعايلار) قوسار ارىپپەن جازۋ. سول سياقتى j (ىي)، ij (ءىي) قوسار دىبىستارىنىڭ ورنىنا ءبىر عانا ءى  تاڭباسى الىندى. تەك تىي، سىي سوزدەرىندە بۇرىنعى ەملە ساقتالاتىنى تۋرالى ەسكەرتۋ بولدى (اكادەميك ن.ساۋرانبايەۆتىڭ ەڭبەكتەرى. ءى توم. الماتى، 2000،-400ب.). ءسويتiپ، ۇۋ، ءتۇۋ، سىي، تىي سوزدەرىنەن باسقالارى ءبىر ارىپپەن جازىلاتىن بولدى.

ورىس ءالىپبيى نەگىزىندەگى قازاقتىڭ جاڭا ءالفاۆيتى مەن ورفوگرافياسىنىڭ جوباسى سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستانداعى فيليالىنىڭ قازاق ءتىلى سەكتورى س.ا.امانجولوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جاسالادى دا، 1940ج. ەملە ەرەجەلەرى جارىق كورەدى. ەملە ەرەجەسىنىڭ تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان رەسمي نۇسقاسى 1953ج. گازەت بەتىنە جاريالانادى. 1957ج. ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن قابىلدانعانعا دەيىن اتالعان جوبا قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ تالقىسىنا ءتۇستى. پىكىرتالاستار اسىرەسە “قازاقستان ءمۇعالىمى”، “سوسياليستىك قۇرىلىس” مەرزىمدى باسپاسوزدەرىندە ۇزبەي باسىلىپ وتىردى. ماقالالارعا زەر سالساق، مۇنداعى پىكىردىڭ كوبى ي ءارپىنىڭ ەملەسىنە قاتىستى (ۋ ءارپىن قوسارمەن جازۋ ءتىپتى ءسوز بولماعان). بارلىق بۋىنداعى ىي، ءىي ارىپتەرىن قىسقارتىپ جازۋ ۇسىنىلعان. يء-دى كي دەگەندە ءبىر ارىپپەن، قي دەگەندە ەكى ارىپپەن (قىي، قىيىن) جازۋ، ءسوز باسى مەن تەرميندەردە ءبىر ارىپپەن (يىق، عىلمي)، ءتىپتى بولماعاندا ەكى ۆاريانتپەن دە جازا بەرۋ، ونى قاتەگە ساناماۋ (قاعيدا//قاعىيدا) سياقتى ءارتۇرلى جولدار ۇسىنىلعان (كەڭەسبايەۆ ءى. وڭدەلگەن قازاق جازۋى // سوسياليستىك قازاقستان. 9.06.1957).

1956ج. ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى ەملە ەرەجەسىن تالقىلاۋعا شاقىرىلعان جينالىستا پروفەسسور م.بالاقايەۆ قوسار ىي، ءىي تاڭبالارىنىڭ ورنىنا ي ءارپىن جازۋدى ۇسىنادى. وسى جينالىستا «جازۋداعى الا-قۇلالىقتى» جويۋ ءۇشىن قوسارلى دىبىس ەستىلەتىن جەرلەردە جالاڭ ي جازۋدى ۇسىنعان وقۋ-پەداگوگيكا باسپاسىنىڭ رەداكتورى ر.سىزدىقوۆانىڭ سويلەگەن ءسوزى ۇلكەن سەبەپ بولعان (قۋانوۆ ە. قازاق ءالفاۆيتى مەن ورفوگرافياسىن جەتىلدىرە تۇسەيىك // قازاقستان ءمۇعالىمى. 12.01.1956.)

بۇل ەملە جۇرتشىلىق تاراپىنان بىردەن قولداۋ تابادى. قارسى پىكىر بولماعان سىڭايلى. ءسويتىپ، جازۋداعى ەكونوميا، جازۋ مەن اۋىزشا ءتىلدىڭ اراسىنداعى پاراللەل ءتۇزىلىم قازاق جازۋىنا تابيعي جولمەن، ءوز قالاۋىمىزبەن وسىلاي كەلگەن ەدى. بۇل قازىردە كوپ ايتىلاتىن «ورىس ءالىپبيىنىڭ كەسىرى»، «قىزىل ساياساتتىڭ» قىرعىنى، «ورىستاقى قوعامنىڭ» جەمىسى ەمەس. جانە بايتۇرسىن ءالىپبيىن قولداناتىن جۇڭگو قازاقتارىنىڭ قازىرگى جازۋىنىڭ وزىندە 1954 جىلى ىي، ءىي تىركەستەرىن ءبىر تاڭباعا اۋىستىرۋعا ورىس ءالىپبيىنىڭ «كەرجاقتىلىعى» سەبەپ بولمادى.  

ۋ، ي ارىپتەرىنىڭ جيىلىگى جوعارى ەمەس قوي دەگەن دە پىكىر بار، ءيا، ءجيى ەمەس، ءبىراق «قازاق ءسوزفورما قۇرىلىمىنىڭ جيىلىك سوزدىكتەرى» اتتى 2018 جىلى جارىق كورگەن ەڭبەكتە ءسوز سوڭىندا كەزدەسەتىن ۋ ءارپى 10-ورىندا، ال ي ءارپى 18-ورىندا، ياعني بارلىق ءماتىننىڭ 2،7767% ۋ ءارپى ءسوز سوڭىندا جازىلىپ ءجۇر ەكەن (اتالعان ەڭبەك،19ب). ياعني مۇنى تۇيىق ەتىستىكتىڭ بەلسەندى قولدانىسى كورسەتىپ تۇر.

ءبىز ءقازىر 1-جوبانى قولداعانمەن ميلليون قولدامايدى. ميلليوننىڭ قولىنداعى قالامدى نە پەرنەتاقتانى ءبىز جازىپ بەرمەيمىز. ءالىپبيدى ءبىر قابىلداپ، ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن وزگەرىس ەنگىزەتىنىمىزگە كوزىمىز جەتىپ وتىرىپ، بەكىتۋگە ءبىزدىڭ قۇقىعىمىز جوق! 2016 جىلى ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ۇجىمدىق زەرتتەۋى بارىسىندا 250 رەسپوندەنتتەن الىنعان اقىلى ساۋالنامادا (ساۋالناما اقىلى بولسا، جاۋاپ شىنايى، جاناشىر بولادى) بەرىلگەن 3 ءتۇرلى ءالىپبي جوباسىندا دا اتالعان ارىپتەر دىبىس تىركەسىمەن بەرىلگەن ەدى. ءبىراق ساۋالناما ناتيجەسىندە 3 جوبادا دا ىي، ءىي، ۇۋ، ءۇۋ ءارىپ تىركەستەرىن ءبىر تاڭبامەن جازىپ، قاتەلەسۋ بارلىق جازبا جۇمىستىڭ 30%-نان استى. بۇدان «ەشقانداي جوبا وڭ ناتيجە بەرگەن جوق» دەگەن قورىتىندى شىعارىلعان (جاڭا ۇلتتىق ءالىپبي نەگىزىندە قازاق جازۋىن رەفورمالاۋ. تەورياسى مەن پراكتيكاسى. الماتى، 2016. 296، 342ب.).

دۇرىس ءالىپبي ۇسىنۋ –  تىلشىلەردىڭ مىندەتى. 20ع باسىندا ايتىپ كەتكەن «كوبىنەسە ىسكە قولايلى (پراكتيكا)، جەڭىلدىك، قالا بەرسە، ەستىلۋ، از ءسوز، كوپ ماعىنا كەرەك. از ءارىپ، كوپ دىبىس – جاقسى حات شارتى. ءسوزدىڭ ىقشامدىعى – تەز وقۋ شارتى. ەجەلەپ وقىمايمىز – سۋرەتىن تانىپ، تۇلعاسىن تانىپ وقيمىز. تۇلعانىڭ تۇرقى نەعۇرلىم قىسقا، ىقشام بولسا، وقۋعا دا جەڭىل بولادى» (حح ع. باسىنداعى قازاق ءتىلى جونىندەگى زەرتتەۋلەر 2-كىتاپ. استانا، 2018. 23،27بب) دەگەن ءالىپبي شارتى، 21 ع. ۇرپاعى ءۇشىن تىپتەن وزەكتى.

 

ق. كۇدەرينوۆا

ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى

ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، 

ف.ع.د.، پروفەسسور