ورىستاردىڭ قازاقتى قىرعىز دەۋ سەبەبى بىلاي: رەسەي 1592 جىلى وڭشەڭ قاشقان-پىسقان قاندىبالاقتاردان كازاچەستۆو دەپ اتالاتىندى قۇردى. ولاردى جاۋجۇرەك، باتىرلار، ارتىق تۋعاندار دەپ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ قويدى دا وزدەرىن كازاك دەپ اتايتىن ولار بۇل ءسوزدىڭ قازاق دەگەن سوزگە ۇقساستىعىنا نامىستانىپ قازاقتى كيرگيز دەپ اتاۋعا شىقتى. كەيىن بۇكىل ءسىبىردى باسىپ الىپ الاقانداي ورىس جەرىن كەڭەيتكەن دە ورىستار ەرماك دەپ اتاپ كەتكەن، كازاچەستۆوعا اتامان بولعان جارماق دەگەن قىلمىسكەر ەدى. الاشوردا كوسەمىنىڭ ءبىرى حالەل دوسمۇحامەدوۆ «باتىس قازاقتارىنىڭ 250 جىلدىق تاريحى قانمەن جازىلدى. ول قاندى توككەن ورىستار» دەگەندە سول ورىستارىڭىزدىڭ كوبى وسى كازاكتار، ياعني، كازاچەستۆو ەدى. ءقازىر سولاردىڭ ۇرپاقتارىنا شەيىن اتا-بابالارى قازاقتى قىرعان سو زامانداعى كيىمدەرىن كيىپ الىپ قازاقستان قالالارىنىڭ قاق ورتاسىندا «ال ماعان نە ىستەي الاسىڭ؟» دەگەندەي سايراندايتىن ادەت شىعاردى. بۇدان ەكى ءجۇز جىلداي بۇرىن پاتشاشىل ورىستىڭ قازاقتى جويۋ ساياساتىن قازاقستانعا كەلە سالا كەڭەسشىل ورىس كولبين قازاقتارعا قوس تىلدىلىكتى ەنگىزۋ ارقىلى جالعاستىردى. كولبيندى قويشى، ءدىنى بولەك، ءتىلى بولەك، قازاقتى عاسىرلار بويى ەزىپ-جانشىپ كەلە جاتقان رەسەيدىڭ وكىلى عوي. اتتەڭ دۇنيە-اي، رەسەيدەن ازاتتىق الدىق دەپ قازاق بايعۇس 25 جىل مۇنايدى شامپانشا شاشقاندا كولبين جاساعان قوستىلدىلىك از بولعانداي «جىلاساڭ تاعى ىستەيمىن» دەگەن دورەكى جىگىتشە ءوز ۇلى وزەگىنە تەۋىپ، ەندى ءۇش تىلدىلىكتى ەنگىزگەنى نە دەگەن قورلىق؟! قازاقتىڭ ۇلكەن اناسى – جەرى بولسا، كىشى اناسى – ءتىلى، ياعني انا ءتىلى. ەندەشە، سول اناسىنىڭ ەتەگىنەن شىققان جانە قولىنا بيلىك تيگەن بۇگىنگى ءوز ءسابيى بىرەسە ۇلكەن انامدى كىم-كورىنگە جالعا بەرەم، بىرەسە كىشى انام–ءتىلىمدى ءوز ۇيىندە كەلىم-كەتىم كوپتىڭ بىرىندەي عانا قىلامىن، قارسى شىققان قانداستارىما «اياۋشىلىق بولمايدى» دەپ قورقىتۋىنا قاشانعى شىداۋعا بولادى؟! بۇل ونىڭ شىنىمەن-اق «قاجەت بولسا 86 جىلعى جەلتوقساندا، ودان كەيىن جاڭاوزەندە جاساعان قىرعىنىمدى قايتالايمىن. مەنى نە ىستەسەم دە ءبارى قولدايدى. مەن 25 جىلدان بەرى قازاق دالاسىنىڭ مۇنايى مەن باسقا بايلىعىن ۇلەستىرىپ-اق ءبارىنىڭ اۋزىن مايلاپ، ءجىپسىز بايلاپ العانمىن دەي مە ەكەن؟ الدە وسىنىڭ بارىنە قازاقتىڭ اڭقاۋلىعى ايىپتى ما؟ ءسىرا، سولاي شىعار.
ويتكەنى، اڭقاۋ قازاقتىڭ اراسىندا الگى بيلىكتەگى ءنان بالاسىنىڭ «قازاقتى ءۇشتىلدى ۇلتقا اينالدىرىپ الەمدەگى ەڭ ءبىلىمدى، ەڭ وزىق ۇلتقا اينالدىرعىم كەلىپ ءجۇر، سوندىقتان سابيلەرىڭ جارىق دۇنيەگە كوزىن اشار-اشپاستان ءۇش تىلدە كۇلىپ، ءۇش تىلدە جىلاپ، ءۇش تىلدە سۇراپ تۇراتىن بولسىن» دەگەن قۇيتىرقى قامقورلىعىنا سەنىپ، قۋانىپ جۇرگەندەر دە از ەمەس. اڭقاۋ قازاق ءوزىن باسقارىپ وتىرعان ءنان بالاسىنىڭ ءوزى ورىستىڭ، ياعني، رەسەيدىڭ ىقپالىنان شىعا الماعانىنىڭ كەسىرىنەن عانا ۇشتىلدىلىك دەگەندى ويلاپ تاپقانىن تۇسىنبەي وتىر. ءقازىر قازاقپەن ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر وزبەك، ءازىربايجان، تۇركىمەن ەلدەرى كەيدە قاجەت بولعان جاعدايدا عانا اعىلشىن ءتىلىن قوسا قولدانادى. رەسەيدىڭ قۇلدىعىنداعى كەڭەس وداعى قۇلاعان بويدا ولار ورىس تىلىنەن بىردەن ىرگەسىن اۋلاق سالدى. ولاردا ءقازىر ورىس ءتىلى نە مەكتەپتە، نە ۋنيۆەرسيتەتتەردە وقىتىلمايدى. سوندا دا اشتان قاتىپ، كوشتەن قالىپ، سىرت ەلدەرگە قازاقستان سياقتى جۇزدەگەن ميلليارد دوللار بەرەشەك بوپ وتىرعان جوق. ارينە، قازاقتىڭ ءنان بالاسى ونىڭ ءبارىن بىلمەي وتىرعان جوق. ءبىراق ول سولارعا ۇقساپ ورىس ءتىلىن الىپ تاستاپ قازاقشا جانە اعىلشىنشا جاساۋعا رەسەيدەن قورقادى. ول قورقىنىشتىڭ سەبەبى دە كوپ... سوندىقتان، انالارعا ۇقساپ قازاقستاندا ەڭ اۋەلى قازاق جانە اعىلشىن دەگەن ەكى-اق ءتىل جاساسا ورىستار وعان نە ىستەيتىنىن قۇداي بىلەدى. اڭقاۋ قازاق ۇشتىلدىلىك ۇرپاعىمىزدى ۇشپاققا شىعارۋ ءۇشىن جاسالۋدا، ءبىز كوپ ءتىل بىلسەك، جەردەگىلەردىڭ بارىنەن وزىپ كەتەمىز دەپ ويلايدى. ال، 25 جىلدان بەرى ءوزىن ەمەس وزگە اتاۋلىنى توبەسىنە كوتەرۋگە تاربيەلەنگەن جاستارعا ءبارىبىر. ايتپاقشى، قازاقتى ماڭگۇرتتەندىرۋدىڭ بۇل ساياساتى سوناۋ 1991 جىلى-اق باستالعانىن قازاق سول كەزدە اڭعارماي قالدى. سول كەزدە-اق «بۇل جەر – تەك قازاق جەرى ەمەس، وزگەلەردىڭ بارىنە ورتاق، سوندىقتان قازاق رەسپۋبليكاسىن ەندى قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتايىق» دەگەن دە جانە سول قاسىرەتتى ۇسىنىسىن جۇزەگە اسىرعان دا سول كەزدەگى جاس الجاستار بولاتىن. دۇنيەجۇزىلىك لينگۆيستيكادا جوق رەسمي ءتىل دەگەن ءتىلدى ويلاپ تاۋىپ، ورىس ءتىلىن كوپشىلىك قولداناتىن رەسمي تىلگە، قازاق ءتىلىن قاعاز جۇزىندە عانا قالاتىن مەملەكەتتىك تىلگە اينالدىرعان دا سولار ەدى. ارادا 25 جىل وتكەندە «ورىسشاعا قازاقشا جاۋاپ بەرگەندەردى قىلمىستىق جاۋاپقا تارتۋ كەرەك دەپ جۇرگەندەر دە، ۇشتىلدىلىكتى قولداپ قول شاپالاقتاپ جۇرگەندەر دە سولار. ءقازىر قازاقستاندا رەسمي ءتىل ورىس ءتىلىنىڭ قاسىندا قازاق ءتىلى تاۋدىڭ ەتەگىندەگى توبەشىك سياقتى بوپ قالعانىن مىنادان-اق اڭعارۋعا بولادى. سوناۋ كەڭەس زامانىندا قازاقستاندا تۇراتىن كورەيلەر تۇپ-تۇگەل قازاقشا بىلەتىن، قازاقشا سويلەيتىن. نەمىستەردىڭ كوپشىلىگى «قازاقشانى قاتىرامىز عوي، قازاقشا ايتا بەرسەيشى» دەيتىن. ال ۇيعىر باۋىرلارىمىز شە؟ ولاردىڭ كەيبىرى، ءتىپتى قازاقپىز دەيتىن ەدى عوي. بۇگىندە شە؟ بۇگىندە قازاقشا سويلەيتىن كورەيدى اندا-ساندا بولماسا «ەمگە تاپپايسىڭ». نەمىستەر دە ءبىرىڭعاي ورىسشاعا كوشتى دەۋگە بولادى. ال ۇيعىر باۋىرلار شە؟ الدە قازاق-الجەكەڭدەردەن جۇقتى ما قايدام ولاردىڭ دا ورىسشاسى باسىمداۋ، ءبىراق ولارمەن ەمىن-ەركىن قازاقشا دا، ۇيعىرشانى ارالاستىرىپ تا سويلەسە بەرەمىز. وزبەك اعايىندار شە؟ ەل باسقارعان ناندەرىنىڭ ءوزىن بالا كەزىنەن ەشقاشان ءدىنىن، ءتىلىن ءدۇنيانىڭ ەشقانداي مال-مۇلكىنە ساتپايتىن ەتىپ تاربيەلەيتىن نەتكەن سانالى حالىق دەسەڭىزشى! ءقازىر قازاقستاندا تۇراتىن وزگە ۇلتتاردىڭ ىشىندە قازاقشانى ەڭ كوپ پايدالاناتىندار دا سول وزبەك اعايىندار. ونى ايتاسىز-اۋ، پارلامەنتتە دەپۋتات بولىپ جۇرگەندە ورىسشا سامبىرلاپ تۇرعان قازاق مينيسترلەرىنە ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، «اۋ اينالايىندار-اۋ، قازاقشا سويلەسەڭدەرشى!» دەپ ايقاي سالاتىن دا، مەملەكەتتىك قۇجاتتاردى، زاڭنامالاردى قازاق تىلىندە جازايىق تا دەپ شىرىلدايتىن دا جالعىز وزبەك ر.حالمۇراتوۆ ەدى-اۋ. قازىرگى پارلامەنتتە ەندى ول دا، ونداي ءتىل جاناشىرى دا جوق!
اتام قازاق بۇدان جۇزدەگەن جىل بۇرىن «سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى» دەگەن. بۇل قاي نارسە دە ۇرپاقتان-ۇرپاققا قانمەن تارايدى، ياعني، تۇقىم قۋالايدى دەگەن ءسوز. اتاقتى اكادەميك ۆاۆيلوۆ كەيىن ونى گەنەتيكا عىلىمىندا دالەلدەپ ەدى كرەملدەگى رەسەي باسشىلارىنان باستاپ اۋزىنان ماحوركا مەن ساموگون ساسىعان مۇجىقتار ورتاعا الىپ باسىن داۋعا قالدىردى. اياز بي مەن حانمىن دەپ اق وردادا شىرەنىپ وتىرعان حانعا سەن جەتى اتاڭنان حان ەمەسسىڭ، نان پىسىرەتىن ناۋبايدان تۋعانسىڭ دەيدى. ونىسىن حاننىڭ جاساپ وتىرعان ءىس ارەكەتىنە قاراپ-اق دالەدەپ بەرەدى. تۇقىم قۋالاۋشىلىق، ياعني، گەنەتيكا عىلىمى قازاقتا ەجەلگى زاماندا-اق دامىعان عىلىم ەكەنىن سودان-اق بايقاعايسىز. ءوز باسىمنان وتكەرگەن ءبىر مىسالدى ايتايىن. كازمۋدە وقىپ جۇرگەن كەزىم. كانيكۋلدا شالقارعا كەلىپ، يماندى بولعىر ايتقالي بەردەشوۆ دەگەن قۇدا-اعاما كورىسكەن سايىن «وۋ، سىن سلاۆنوگو جاحايما» دەپ كۇلەدى. ىشىمنەن وسى كىسى مەنى كەكەتىپ قويمادى-اۋ، ءبىر كۇنى بەتىمە قاراي الماستاي قىلامىن عوي دەپ ىزالانىپ جۇرەتىنمىن. تاعى بىردە سول كىسى الگى ءسوزىن قايتالاعاندا «ۇپ-ۇلكەن كىسىسىز، نەمەنەگە...» دەپ قاتتىراق كەتتىم. سوندا مارقۇم: «ءاي سەن ءويتىپ قىزبالانبا! مەن ساعان نەگە ولاي دەيتىنىمدى ايتىپ بەرەيىن» دەدى. تىڭدادىم. – 1913 جىلى رومانوۆتار تۇقىمى پاتشا بولىپ وتىرعانىنىڭ 300 جىلدىعىن تويلاپتى. وعان قازاقتىڭ نەبىر مارعاسقا بيلەرى مەن بولىستارى شاقىرىلادى. سولاردىڭ ىشىندە سەنىڭ جاقايىم اتاڭنىڭ ءبىر مىرزاسى دا بولىپ، ولاردىڭ كوپشىلىگى ورىس پاتشاسىنىڭ قىسقا عانا قابىلداۋىندا تاقتىڭ الدىنان تىزبەكتەسىپ باس ءيىپ ءوتىپ جاتادى. كەزەك الگى جاقايىم اتاڭنىڭ بالاسىنا كەلگەندە ول باسىن يمەي قالت تۇرا قالىپتى. پاتشانىڭ اينالاسىندا تۇرعان شەندىلەردىڭ ءبىرى «ەي پوكلونيس! پوكلونيس گوسۋداريۋ!» دەسە ول «منە نەلزيا!» دەپتى. ورىستار «پوچەمۋ، پوچەمۋ نەلزيا؟» دەپ شۋىلداپ جاتقان كورىنەدى. سوندا جاڭاعى مىرزانىڭ ايتقانى «پوتومۋ چتو، يا سىن سلاۆنوگو دجاحايما» دەگەن ەكەن. سەن قايتا سوعان ماقتانبايسىڭ با؟!-دەپ ەدى. مۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىرسىڭ دەيسىز بە؟ سەبەبى، ءقازىر قازاقتان ءۇشتىلدى ۇلت جاساپ، ەڭ ءبىلىمدى، ەڭ اقىلدى، ەڭ وزىق ۇلت قىپ الەم حالقىنىڭ الدىنا شىعارامىز دەگەن ءسايقاليزمدى ويلاپ تاپقانداردىڭ كوپشىلىگى اكەلەرى مەن اتالارى كوكتەگى ەمەس كرەملدەگى «قۇدايلارىنا» قۇلشىلىق ەتىپ ومىردەن وتكەندەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى. ولاردىڭ اكەلەرى مەن اتالارى قىتايعا دا، جوڭعارعا دا ەمەس ورىسقا قۇل بولعان. قۇلدىق مىنەز تۇقىم قۋالايدى دەگەنىمىز وسى!
جەتپىستەن اسساڭ دا ەس كىرمەي مۇلدە،
ۇلتىڭمەن بىرگە جىلاپ، كۇلمەي بىرگە،
ءوزىڭدى دە كۇن دەسەڭ دە،نۇر دەسەڭ دە
قالاسىڭ قانعا سىڭگەن قۇل كەيپىڭدە،-دەگەن ولەڭ دە بار. ناۋبايدىڭ بالاسى حان بولىپ جارىتپايتىنىن اياز بي بابامىز دالەلدەپ بەرگەن. قۇداي ساقتاسىن، ءبىر كۇنى اكەسى ورىستىڭ ءشوبىن شاۋىپ، قوراسىن تازالاعان جانە ءوزى سونى ماقتانىش تۇتاتىن ادام پاتشا بولسا قايتەر ەدىڭىز؟ ءبىراق بيلىك باسىندا اكەلەرى كرەملگە قۇل بولعان تەكسىزدەر كوپ ەكەن دەپ بۇكىل قازاق حالقى بوداندىققا كونە قويماس. بۇگىنگى قازاق ەڭ اۋەلى مىنانى ەستەن شىعارماسا ەكەن: كەز-كەلگەن ۇلت جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتەر الدىندا ول قوس تىلدە سويلەي باستايدى دا بىرتە-بىرتە انا ءتىلى ابدەن شۇبارلانىپ مازاقى ءتىل دەرلىك كۇيگە تۇسەدى. ءسويتىپ، ۋاقىت وتە كەلە ول ۇلتتىڭ ءوزى جويىلادى. قايتالاپ ايتار بولساق، قازىرگى وتىرعان قازاق باسشىلىعى كورشىلەس رەسپۋبليكالارعا ۇقساپ ورىس ءتىلىن الىپ تاستاپ تەك اعىلشىن ءتىلىن عانا قالدىرۋعا ورىستاردان قورىققاننان ءۇش تۇعىرلى ءتىل دەگەن بالەكەتتى ويلاپ تاۋىپ وتىر. ءپۋتيننىڭ استاناعا كەلگەن سايىن «ءبىزدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىز ورتاق بولۋى كەرەك» دەگەنى ولارعا بەرىلگەن بۇيرىق سياقتى. جەر بەتىندە بىرنەشە تىلدە سويلەيتىن ادامدار (پوليگلوتتار) بار. ءبىراق بالا-شاعاسىمەن، نەمەرەلەرىمەن قوسىلىپ بىرنەشە تىلدە سويلەيتىن ۇلتتى التى الەمدى شارلاپ، ءتورت مۇحيتتىڭ تۇبىنە سۇڭگىسەڭىز دە تاپپايسىز. بۇل بيلىك باسىنداعىلاردىڭ قاراباسىنىڭ قامى ءۇشىن قالىڭ قازاقتى قۇرباندىققا شالۋى، ياعني، ءبىز كەتكەسىن توپان سۋ قاپتاسا دا ءبارى ءبىر دەگەن ءسوز. قازاق بيلىگىنىڭ جانە ولاردىڭ ماسكەۋدەگى قوجايىندارىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا «پوسلە ناس حوت پوتوپ!» دەگەن ءسوز. پاتشالىق جانە كەڭەستىك رەسەي باسقارىپ تۇرعان كەزدە 90-نان استام ۇلت وسىلاي جويىلىپ كەتتى. بۇگىندە 150 ميلليوننان استامبىز دەپ جۇرگەن ورىستار سولاي جويىلىپ، وزىنە ءسىڭىپ كەتكەن ۇلتتاردىڭ ەسەبىنەن كوبەيىپ وتىر. ول قوستىلدىلىكتىڭ ۇساق ۇلتتارعا ەمەس ورىسقا تيگىزگەن پايداسى. سوندىقتان، ۇرپاعىن امان ساقتاپ قالعىسى كەلگەن قازاق جەر-اناسىن جاتتىڭ قولىنا ون جىل تۇگىل ون كۇنگە دە جالعا بەرۋگە قالاي قارسى كۇرەسسە، ءتىل-اناسىن دا جات تىلدەردىڭ كولەڭكەسىندە قالدىرماۋ ءۇشىن سولاي كۇرەسۋى كەرەك! بار-جوعى 43 جىل عۇمىر كەشكەن عۇلاما شايىر ابۋباكىر كەردەرى «ءتىلى ەكەۋدىڭ –ءدىنى ەكەۋ»، «بيسميللاھ دەپ سويلەسەم تىلگە جاردەم بەرە گور، ءتىل جاراتقان جالالىم، جانعا جاردەم بەرە گور، جان جاراتقان جالالىم»-دەپتى.
انەبىر جولى، «نۇر وتاننىڭ» باسشىسىنىڭ ورىنباسارى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد مىرزا جەر تۋرالى پىكىرتالاس كەزىندە دە جالما-جان ۇشتىلدىلىكتىڭ «پايدالى» ەكەنىن ءسوز اراسىنا قىستىرا سالىپ، ونى دالەلدەۋ ءۇشىن جاسى 60-قا جاقىنداپ قالعان ءبىر اقىننىڭ ءوز بەتىمەن اعىلشىنشا ۇيرەنىپ العانىن مىسالعا كەلتىرىپتى. ءقازىر سول اقىن بىزبەن سويلەسىپ وتىرىپ تا، ينتەرنەت سايتقا سالعان پىكىرىنە دە بىر-ەكى اۋىز اعىلشىن ءسوزىن ارالاستىرىپ ماقتاناتىندى شىعاردى. ارينە، جىلىنا الدەنەشە مارتە نە انگلياعا، نە باسقا ءبىر ەلگە شىعىپ تۇراتىن وعان اعىلشىن ءتىلى كەرەك بولسا بولعان دا شىعار. ال بۇكىل قاراتابان، قيتابان قازاقتىڭ كوزىن ەندى اشىپ، باۋىرىن ەندى كوتەرگەن ءسابيىنىڭ ۇلبىرەگەن ميىنا ءۇش ءتىل قۇيۋ كەرەك، سوندا ولار الەمنىڭ الدىنا تۇسەدى دەۋ ءارى سول سابيلەردىڭ دەنساۋلىعىن قۇرتۋ، ءارى قازاقتى ۇلتسىزداندىرۋدىڭ جىمىسقى ءتاسىلى. ءىلىم-بىلىمى اسىپ-تاسىپ، قۇداي باسىنا ب ا ق قوندىرۋى ءۇشىن ەندى اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ عانا قالعان بولسا، ول بالا 18-دەن اسقاسىن دا ۇيرەنىپ الادى ول ءتىلدى.
قابىلداساڭىز دا، قارسى بولساڭىز دا ءوزىڭىز ءبىلىڭىز. ءبىراق ءبىزدىڭ ويىمىزشا بۇگىندە 70 پايىزدان استام قازاق تۇرسا دا كوپ ۇلتتى مەملەكەتپىز، بۇل تەك قازاقتىڭ جەرى، قازاقتىڭ ەلى ەمەس، 130-دان استام ۇلتتىڭ جەرى دەپ قازاقتى وزگەلەردىڭ الدىندا تۇقىرتىپ قويعانى از بولعانداي ونىڭ سابيلەرىن كوزىن اشپاي جاتىپ ۇشتىلدىلىكپەن ميىن اتالا قىلۋ قازاقتى بۇراتولا جويۋدىڭ ەڭ وڭاي ءتاسىلى ەكەنىن تۇسىنەيىك. بۇعان جول بەرمەيىك!
مىرزان كەنجەباي، اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
دەرەككوزى: اباي پورتالى
