قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسى كۇن ساناپ كەڭەيىپ كەلەدى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «Ana tili» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ باسەكەگە قابىلەتى تۋرالى ويلارى قوعامدا قىزۋ تالقىلانۋدا. جاستار اراسىندا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتىپ، ءتىپتى قازاقشا سويلەۋ سانگە اينالىپ كەلەدى. بۇل ءۇردىس بولاشاقتا ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋمەن قاتار، ونىڭ الەمدىك ارەنادا لايىقتى ورىن الۋىنا جول اشۋى مۇمكىن.
جازۋشى داۋرەن قۋات وسى جانە باسقا دا ماڭىزدى ماسەلەلەردى قوزعاي وتىرىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ جولىنداعى جەتىستىكتەر مەن الدا تۇرعان مىندەتتەر تۋرالى وي ءبولىستى.
– مەملەكەت باسشىسى «Ana tili» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا قازاق ءتىلىنىڭ باسەكەگە قابىلەتى جانە ونى ۇيرەنۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىق بارىنشا ارتىپ كەلەتىنىن ايتتى. ءسىزدىڭ بايقاۋىڭىزشا، قازاق ءتىلىن ءبىلۋ سانگە اينالىپ بارا جاتقانى راس پا؟
– وسى ساۋالىڭىزداعى «ءسان» دەگەن سوزگە جەكە توقتالىپ، وعان ءمان بەرەر بولساق، جالپى، ءسان، ءسان الەمى – سيقىرلى الەم. ونىڭ قانداي دا ءبىر ماگياسى بار. ناقتىراق ايتساق، ءسان الەمىنە جاستار ءۇيىر كەلەدى. دەمەك، وسى كۇنى جاپپاي بۇقارالىق قولدانىسقا ەنگەن قازاق تىلىندە سويلەۋ – جاستار اراسىندا سانگە اينالىپ كەلەدى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ال، قازاقستان حالقىنىڭ 20 پايىزدان استامى 15 پەن 25 جاس ارالىعىنداعى جاسوسپىرىمدەر مەن جاستار ەكەن.
تىلگە بايلانىستى مەنى جوو-دا وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ پىكىرى كوبىنە كوپ قىزىقتىرادى. نەگە؟ ويتكەنى، ستۋدەنتتەر – بولاشاق ماماندىق يەلەرى. ولار ەرتەڭ ەل تاعدىرىنا، مەملەكەتتىك ماڭىزى ەرەكشە ىستەرگە جاۋاپتى قىزمەتتەردە بولادى. سول ادامدار الداعى ۋاقىتتا قاي تىلدە سويلەۋى مۇمكىن؟ ارينە، مەملەكەتتىك تىلدە. بۇل جايتكە مەن بولجام جاساماي-اق قويسام دا بولادى. سەبەبى، اعا بۋىن مەن ورتا جاستاعىلار سياقتى ەمەس، جاستار جاعى قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتتىلىگى كۇننەن كۇنگە تۋىنداپ كەلە جاتقانىن جاقسى ۇعىپ وتىر. سوندىقتان قازاق تىلىندە سويلەۋگە ۇمتىلىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ۇلكەن ىنتا بىلدىرۋدە.
مەن قازاق ستۋدەنتتەرىنەن: «سەندەردىڭ ورىس، كارىس، نەمىس نەمەسە ينگۋش دوستارىڭ بار ما؟ ولار قازاق ءتىلىن بىلە مە جانە ولار قانشالىقتى دەڭگەيدە وتانشىل ازاماتتار؟» دەپ سۇرايمىن. ولار مەنىڭ بۇل ساۋالىما: «ءيا، ءبىزدىڭ وزگە ۇلتتان دوستارىمىز جەتەرلىك. ولاردىڭ كوبى بىزبەن قازاقشا سويلەسەدى. ءقايسىبىرىنىڭ وتانشىلدىق رۋحى بىزدەن دە جوعارى» دەپ جاۋاپ بەرەدى. مەن بۇل جاۋاپقا قۋانىپ قالامىن.
– مەملەكەت باسشىسى بيزنەس ءقازاقتىلدى تۇتىنۋشىلارعا بەت بۇرا باستاعانىن جانە بۇل ءۇردىس كوزگە انىق كورىنەتىنىن اتاپ ءوتتى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا بۇل تەندەنسيا ما؟ ەگەر سولاي بولسا، ءتىلىمىزدى ۇيرەنۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىق الداعى ۋاقىتتا بۇدان دا كۇشەيە مە؟
– 1970 جىلدارى بولسا كەرەك، قىتايدىڭ ءبىر ساۋدا ءمينيسترى سينگاپۋردىڭ سەركەسى لي كۋان يۋگە «تەزدەتىپ جۇڭگو تىلىنە كوشىڭىزدەر» دەگەن ۇسىنىس جاسايدى. بۇل ۇسىنىستىڭ استارىنداعى ساياساتتى تۇسىنە قويعان لي كۋان ونىمەن كەلىسپەيدى. سينگاپۋر حالقىنىڭ ءوزى جۇڭگو ءتىلدى بولعانىمەن، رەسمي بەيجىڭنىڭ قولدانىسىنداعى جۇڭگو ديالەكتىسى سينگاپۋردە ۇستەمدىك ەتەر بولسا، بۇل ارالداردان قۇرىلعان قالا مەمەلەكەتتىڭ دامۋىنا كەرى ىقپالىن تيگىزەر ەدى.
كوردىڭىز بە، ساۋدا-ساتتىق، الىس-بەرىس ۇلت تاڭدامايدى، مەملەكەت تاڭدامايدى دەسەك تە، ونىڭ ارتىندا ساياسات بوي تاسالاپ تۇرادى ەكەن.
قازاقستان ءقازىر كورشىلەرىنىڭ بىرىنە جىلۋ ەلەكتر ستانساسىن سالۋعا، تاعى ءبىر كورشىسىنە كاسىپورىندار اشۋعا رۇقسات بەرىپ وتىر. ەكونوميكالىق تۇرعىدان مۇنىڭ ءبارى قۇپتارلىق قادامدار. سونىڭ وزىندە دە ءبىز ۇلتتىق تۇتاستىعىمىزدى، شەكارامىزدىڭ بۇتىندىگىن، ەل قاۋىپسىزدىگىن قاتاڭ ەسكەرىپ وتىرۋىمىز كەرەك.
ەسىڭدە مە، وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن «سنپس-اقتوبەمۇنايگازدا» تاپ وسى تىلگە قاتىستى، مەملەكەتتىك ءانۇرانعا قاتىستى ماسەلەلەر تۋىنداپ بارىپ باسىلىپ ەدى عوي. سونداي كەلەڭسىز جايتتار قايتالانباس ءۇشىن، ءارى تاراپتاردىڭ تۇسىنىستىك دەڭگەيىندەگى قارىم-قاتىناسى قارقىندى دامۋى ءۇشىن ۇكىمەتارالىق نەمەسە كاسىپكەرلەر اراسىنداعى كەلىسىم-شارتتاردا ءتىل ماسەلەسىنىڭ جاي-كۇيى ەسكەرىلىپ وتىرۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
نەگە مەن بۇلاي ويلايمىن؟ سەبەبى، ەلىمىزدەگى جۇمىسشىلار مەن شارۋالاردىڭ ءبارى ءقازاقتىلدى ادامدار. ەندەشە ول ادامداردىڭ ەڭبەك قۇقىعىمەن قاتار، ءوز تىلىندە سويلەۋ، ءوز تىلىندە مەيلىنشە مول اقپارات الۋ، ءوز تىلىندە تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەردى يگەرۋ قۇقىعى دا الدىڭعى ورىندا تۇرۋى ءتيىس. سوندا ءبىزدىڭ ەلدىڭ دامۋ قارقىنى ارتا تۇسەدى. دامۋدىڭ باستى ديناميكاسى قاراپايىم ادامداردىڭ كوپ ءتىلدى بىلۋىنە ەمەس، ءوز ءىسىن جاقسى بىلۋىنە بايلانىستى بولسا كەرەك.
راس، پرەزيدەنت سۇحباتىندا اتاپ وتكەندەي، كاسىپ اشىپ، ازدى-كوپتى ءونىم ءوندىرىپ، ساۋدا-ماركەتنيگ سالاسىندا جۇرگەن كاسىپكەرلەر ءقازىر جاپپاي ءقازاقتىلدى تۇتىنۋشىلارعا بەت بۇرۋدا. سەبەبى، ولار قازاقستانداعى باستى تۇتىنۋشىلارىنىڭ كىمدەر ەكەنىن، ولاردىڭ قاي تىلدە سويلەيتىنىن، ولارعا قالاي قىزمەت جاساۋ كەرەك ەكەندىگىن بەك جاقسى ءبىلىپ قالدى.
ءقايبىر جىلى، اقتاۋ قالاسىندا عوي دەيمىن، ساتۋشى مەن تۇتىنۋشىنىڭ اراسىندا تۇسىنىسپەۋشىلىك بولىپ، ول ەكەۋىنىڭ ءقازىر ايتىلىپ، ءقازىر ۇمىتىلاتىن تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى داۋ-دامايى، ساۋدا-ساتتىقتا ۇرىس-كەرىس ۇنەمى بولىپ تۇرادى، ول بولماسا، ونىڭ نەسى ساۋدا (كۇلەدى) الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى تاراپ، وعان بىرەۋلەر ساياسي بوياۋ جاققىسى كەلىپ جانىعىپ ەدى عوي. ال، ول بوياۋ ەرتەڭ قانشا جەردەن تازالاپ سۇرتسەڭ دە كەتپەيتىن بوياۋعا اينالسا، قالاي بولار ەدى؟ ءسوز جوق، قيىن بولار ەدى.
سوندىقتان بيزنەستىڭ تىلىندە، كۇندەلىكتى ساۋدا-ساتتىقتىڭ تىلىندە، بانكتەر مەن حالىققا قىزمەت كورسەتەتىن وزگە دە سالالاردىڭ تىلىندە مادەنيەت، ءوزارا سىيلاستىق، تۇسىنىستىك قالىپتاسسا، ءبىزدىڭ تىنىشتىعىمىزدى ەشكىم المايدى.
– پرەزيدەنت قازاق ءتىلى الەمدەگى ەڭ كوپ تاراعان تىلدەر اراسىندا 79-ورىندا تۇرعانىن ايتتى. توقسانىنشى جىلدارى ءبىز ءتىلدىڭ جوعالىپ كەتۋ ءقاۋپى تۋرالى دابىل قاقتىق. ءقازىر بۇل ءقاۋىپ سەيىلدى مە؟
– سەن ايتىپ وتىرعان سول دابىلدى توقسانىنشى جىلداردىڭ وزىندە-اق، «قازاق ءتىلىن ءبىلۋىم كەرەك»، «قازا تىلىندە سويلەۋىم كەرەك»، «كەڭپەيىل قازاق ۇلتىنىڭ قادىرىنە جەتۋىمىز كەرەك» دەگەن كوڭىل-كۇي ەلىمىزدەگى وزگە ۇلتتار اراسىندا كوپ بايقالعان.
كەيبىر اتا-انالار ورىس مەكتەپتەرىندە وقىپ جۇرگەن ۇلى مەن قىزىن الىپ قازاق مەكتەپتەرىنە اۋىستىردى. وتباسىندا ورىسشا سويلەپ وتىرعان اكەلەر مەن انالار «انا ءتىلىن ۇرپاعىم ءبىلسىن» دەپ، جەتكىنشەكتەرىن جەتەلەپ اپارىپ قازاق مەكتەپتەرىنە بەرىپ جاتتى. سونداي جاقسى تەندەنسيانى كورە تۇرا، وكىنىشكە قاراي، بيلىك وسالدىق تانىتتى. حالىقتىڭ ەركى-جىگەرىنە تۇساۋ سالدى.
ءبىر تىلدە سويلەپ كەتۋگە پەيلى اۋىپ تۇرعان ەل ىشىنە بىرەۋلەر گازەت-جۋرنالدار ارقىلى ىرىتكى سالدى. «كاراۆان» دەيتىن سارجاعال گازەت باستاپ ءبارى «قازاق مەكتەپتەرىندە ءبىلىمنىڭ دەڭگەيى تومەن»، «جوو قازاق تىلىندە دۇرىس ءبىلىم بەرمەيدى»، «قازاقشا وقىعاندار مامان رەتىندە ناشار» دەگەن سىڭايدا سىڭارەزۋ، ءبىرجاقتى ماقالالار جاريالاپ جاتتى. كۇن قۇرعاتپاي، ۇزبەي جاريالادى.
وعان جانە «قازاق باسپاسوزىندە وقيتىن ەشتەڭە جوق»، «قازاق جۋرناليستەرى شىندىقتى جازا المايدى» دەيتىن وتىرىك كەلىپ ارالاستى. ۇكەمەتتىڭ، بيلىكتىڭ قولداۋىمەن بيزنەسمەن اتانعان ازاماتتارىمىز ولار دا قازاق تىلىنە قارسى شاپتى. وسىلايشا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى تارىلىپ، بيلىكتىڭ، بيزنەستىڭ، ءباسپاسوزدىڭ تاراپىنان كەمىستىك كورىپ، باسىنا ءقاۋىپ بۇلتى ءۇيرىلدى. ءباسپاسوزدىڭ وتىرىگىنە سەنگەن جۇرت ەندى بالالارىن قازاق مەكتەپتەرىنەن الىپ ورىس مەكتەپتەرىنە اۋىستىرا باستادى. سول بىلىقپادان ءبىز ءالى تولىق ارىلىپ بولعان جوقپىز.
ەسىڭدە مە، استاناداعى ءبىر مەكتەپتى كوپشىلىك «تازا قازاق ءتىلدى مەكتەپ ەتىپ اشايىق» دەگەن شەشىمگە بەس-التى اتا-انا، تاپ ىرگەسىندە ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ تۇرسا دا، «ارالاس مەكتەپ جاساۋمىز كەرەك» دەپ شۋ شىعارىپ ەدى عوي. «ولاي بولماعان جاعدايدا كرەملگە ارىزدانامىز، پۋتينگە شاعىمدانامىز» دەپ قوقان-لوققى دا جاساعان بولاتىن. ال، بۇعان نە دەۋگە بولادى؟ مۇنىڭ اتى باسسىزدىق، شەكتەن شىققاندىق. ەل ىشىنە ىرىتكى سالۋ. مەملەكەتتى، حالىقتى سىيلاماۋ. باسقا تۇك تە ەمەس! الگى شۋلاپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ ءبىرىنىڭ كۇيەۋى اسكەري ادام ەكەنى بەلگىلى بولدى. اسا جوعارى وتانشىل رۋحتا بولۋى ءتيىس اسكەري ادامنىڭ وتباسىندا تىلگە قارسى، قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپكە قارسى ۇستانىم بولسا، وزگەلەرگە نە دەۋگە بولادى؟
اڭگىمەمىزدىڭ نوبايىنان بايقاعان شىعارسىز، تىلگە بايلانىستى ءقاۋىپ سەيىلدى دەپ بۇگىنگىدەي گەوساياسي كۇردەلى زاماندا قاراپ وتىرۋعا ەش بولمايدى. كەرىسىنشە، قاۋىپسىزدىك شارالارىن، ادامدار اراسىنداعى تۇسىنىستىك شارالارىن ەسەلەپ ارتتىرا بەرۋ كەرەك.
– مەملەكەتتىك ءتىلدى ناسيحاتتاۋدا زيالى قاۋىمنىڭ – اقىندار، جازۋشىلار، عالىمدار مەن جۋرناليستەر ەرەكشە ءرول اتقارادى. مەملەكەت ولاردىڭ ەڭبەگىن قانشالىقتى باعالاپ وتىر؟
– مەملەكەت اقىندار مەن جازۋشىلاردى، عالىمدار مەن جۋرناليستەردى «مەملەكەتتىك ءتىلدى ناسيحاتتاۋ ىسىندە سەندەردىڭ ەڭبەكتەرىڭ زور» دەپ ارقاعا قاعىپ، ماراپاتتاپ، تورگە وتىرعىزىپ نەمەسە باس باسىنا جاعداي جاساپ بەرىپ جارىلقاماي-اق قويسىن. ولاي باعالاپ، ولاي جاعداي جاساۋ كەرەك بولسا، وندا ۇكىمەتتىڭ جىل سايىن ماراپاتتايتىن ادامدارى تاۋسىلماۋى مۇمكىن.
ەڭ دۇرىسى – اقىن-جازۋشىلاردىڭ، عالىمدار مەن جۋرناليستەردىڭ تىلگە قاتىستى ۇسىنىستارى مەن كوتەرگەن ماسەلەلەرىنە نازار اۋدارىپ، ىسكە اسىرىپ، باسشىلىققا الىپ وتىرسا، سول جەتەدى.
ناعىز ءتىل جاناشىرلارىنا بۇدان ارتىق قۇرمەتتىڭ دە كەرەگى جوق.
– ءسىز سيفرلاندىرۋ ۇدەرىسىن مۇقيات باقىلاپ وتىراتىنىڭىز انىق. بۇل بولاشاقتا تىلدەردى ۇيرەنۋ پروسەسىندە ۇستەمدىك ەتەتىن باعىت بولادى. بىزدە وسى باعىتتاعى جۇمىستار قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟
– بىلتىرعى قاراشا ايىنىڭ سوڭىنا الا ءماجىلىس دەپۋتاتتارى مەن ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ اراسىندا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسى مەن قورىن سيفرلاندىرۋعا قاتىستى پارلامەنتتە ءبىر تالقىلاۋ بولدى. دەپۋتات اسحات ايماعامبەتوۆ بايانداما جاسادى. بۇل باعىتتاعى ۇكىمەتتىڭ قولعا الىپ وتىرعان جۇمىسى مەنى ەلەڭ ەتكىزدى.
الداعى جىلدارى مەمقىزمەتتەگىلەر تۇگەلىمەن سيفرلىق جۇيە بويىنشا ءتىلدى بىلۋگە، ءبىلىپ قانا قويماي سويلەۋگە، جازۋعا، جازىپ جاۋاپ بەرۋگە داعدىلانادى ەكەن. سيفرلىق جۇيەدەگى قازاق ءتىلى قازاق تىلىندە وتە تىڭعىلىقتى ءارى ساۋاتتى جاسالسا، ونى كەز كەلگەن شەنەۋنىك وپ-وڭاي مەڭگەرىپ كەتە الاتىن كورىنەدى. مۇنىڭ سىرتىندا دۇنيەنى قۋسىرىپ جاساندى ينتەللەكت كەلە جاتىر. ءبىز ەندى ءتىلىمىزدى تەزدەتىپ سول جاساندى ينتەلللەكتكە ەنگىزۋىمىز كەرەك.
پرەزيدەنت سۇحباتىندا «قازاق ءتىلى الەمدەگى ەڭ كوپ تاراعان تىلدەر اراسىندا 79-ورىندا» دەدى عوي. ءقازىر تۇركى ەلدەردىڭ اراسىندا، اسىرەسە، تۇركى عالىمدارىنىڭ اراسىندا «تۇركى ەلدەرىنە ورتاق ءتىل قازاق ءتىلى بولۋى كەرەك» دەگەن ۇسىنىستار ايتىلۋدا. الداعى ۋاقىتتا سونداي ورتاق شەشىم قابىلدانىپ جاتسا، قازاق ءتىلىنىڭ الەم تىلدەرىنىڭ اراسىنداعى ورىنى وزا ءتۇسۋ ابدەن ىقتيمال. ءبىراق ەندىگى جەردە ءتىلدىڭ ورنىن جي انىقتايتىن بولادى. ءبىز وسىنى مىقتاپ ەسكەرۋگە ءتيىسپىز.
– ءتىلدى كرەاتيۆتى يندۋستريالار – ادەبيەت، كينو، مۋزىكا جانە ءتىپتى كومپيۋتەرلىك ويىندار ارقىلى ناسيحاتتاۋ ءتيىمدى. وسى تۋرالى ءسىزدىڭ وي-پىكىرىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى.
– ءتىلدى عانا ەمەس، تاريحتى، مادەنيەتتى، عىلىمدى ناسيحاتتاۋدا كرەاتيۆتى يندۋستريالاردىڭ ءرولى وتە زور. كرەاتيۆتى يندۋستريا جي داۋىرىندەگى ساياسي ارەنادا جەتەكشى سالا بولىپ العا شىقتى. دەمەك، ادەبيەت، كينو، مۋزىكا بۇل زاماندا شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ عانا جەكە دۇنيەسى ەمەس، مەملەكەتتىڭ مۇلكى بولىپ ەسەپتەلەدى. ءيا، مەملەكەتتىڭ مۇلكى، مەملەكەتتىڭ مەنشىگى. ال، بۇل مۇلىكتى، ياعني، ۇلتتىق ادەبيەتتى، ۇلتتىق كينونى، ۇلتتىق مۋزىكانى شەتەلدەردەن ساتىپ الىپ جاساي المايسىڭ؟ اتالعان قۇندىلىقتاردى شەتەلدەن ەڭ كەرەمەت دەگەن ماماندار كەلىپ جاساپ بەرمەيدى. سوندىقتان مەملەكەت كرەاتيۆتى يندۋستريالاردىڭ دامۋىنا بارىنشا پارمەن تۋدىرىپ، ىقپال ەتىپ وتىرۋى قاجەت.
كومپيۋتەردىك ويىندار، الەۋمەتتىك پلاتفورمالار ءتىلدىڭ دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزبەسە، زيانىن تيگىزەدى دەپ ويلامايمىن. الايدا الەۋمەتتىك پلاتفورمالارداعى (مىسالى، تيكتوكتاعى) ءتىلدىڭ ناسيحاتى مەن كومپيۋتەرلىك ويىندارداعى ءتىل وتە-موتە ساۋاتتى جاسالاۋى كەرەك. ساۋاتسىز، ءبىلىمسىز جاسالعان نارسەلەر ءتىلدى دە بۇزادى، جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىن دا ۋلايدى.
– سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت، داۋكە!
