ەلىمىزدە ديەۆالۆاسيا بولمايدى. ق ر ۇلتتىق بانك ءتوراعاسى قايرات كەلىمبەتوۆ وسىلاي مالىمدەدى. بىلتىر ءدال وسى ۋاقىتتا، ءدال وسى ايدىڭ سوڭىندا ول تاعى دا وسىنداي مالىمدەمە جاساپ، جۇرتتىڭ الاڭ كوڭىلىن باسقان بولاتىن. ءبىراق كوپ وتپەي، تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى شارىقتاپ شىعا كەلگەن.
ۇلتتىق بانك ءتوراعاسىن سول جولى اياماي سىناعاندار كوپ بولدى. ءوزى بولسا ەلدى كەلەكە ەتكەندەي: «ديەۆالۆاسيا بولاتىنىن ايتسام، وندا ونىڭ نەسى قىزىق»، – دەگەندەي ەمەۋىرىنمەن قىجىرتا جاۋاپ بەرگەن. سودان بەرى وعان حالىق سەنبەيتىن بولدى. ەل ءبىر جىل بويى انە-مىنە ديەۆالۆاسيا بولادى دەپ ەلەڭدەپ ءجۇردى. ودان بەرى ءبىر جىل ۋاقىت ءوتتى. مەملەكەتتىڭ تەڭگەنى قۇنسىزداندىرماۋ ءۇشىن قانداي ايلا-شارعى جاساعانىن ءبىر قۇداي بىلەدى، ەۋرازيالىق وداققا كىرگەن ءبىز ءۇشىن ءرۋبلدىڭ «اسپانعا قاڭباقتاي» ۇشۋى تەڭگەنى تولقىتپاي قويمايتىنداي كورىنگەن. ءرۋبلدىڭ قۇنسىزدانۋى كۇن ساناپ ءوسىپ كەلەدى. دەمەك، ساراپشىلار جۋىق ارادا تەڭگەنىڭ دە قۇنسىزدانۋى مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارمايدى. مۇناي باعاسىنىڭ ارزانداۋى، الەمدىك ساياساتتىڭ مىڭ قۇبىلۋى، رەسەي مەن باتىستىڭ ايقاسى، ءبارى-بارى الەمدىك نارىققا وزىندىك ىقپالىن تيگىزبەي قويمايدى. وسىنداي ساتتە باس بانكيردىڭ ۋاجىنە سەنەمىز بە، الدە ءۇنسىز باس شۇلعىپ، نەدە بولسا ۋاقىتى كەلگەندە كورەمىز بە؟ حالىق قانداي قام-قارەكەت ەتكەنى ءجون؟ وسى جانە وزگەدە سۇراقتار توڭىرەگىندە ەكونوميستەردىڭ پىكىرىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
قايرات كەلىمبەتوۆ، ق ر ۇلتتىق بانكىنىڭ ءتوراعاسى:
– جاقىن ارالىقتا تەڭگە باعامىنىڭ كۇرت وزگەرۋى كۇتىلمەيدى. ايىرباس باعامى 1 اقش دوللارىنا 170-188 تەڭگە دالىزىندە ساقتالادى. ءبىز ۇستانعان ايىرباس باعامىنىڭ ساياساتى ىشكى ۆاليۋتالىق دالىزدەگى بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەردى قامتىپ وتىر. سوندىقتان دا، ءبىز ءۇشىن بۇگىنگى كۇنگى بەرىكتىك قورىنىڭ ءوزى وسى ىشكى ۆاليۋتالىق دالىزدە قالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇگىندە ايىرباس باعامىنا قاتىستى ءتۇرلى بولجامدار، جورامالدار ايتىلىپ جاتىر. ول مۇنايدىڭ الەمدىك باعاسىنىڭ تومەندەۋى مەن ءرۋبلدىڭ قۇنسىزدانۋىنان تۋىنداۋدا. تاعى دا قايتالاپ ايتقىم كەلەدى، مەنىڭ ويىمشا، ءبىز ءۇشىن مۇناي باعاسى ماڭىزدى فاكتور بولىپ تابىلادى. دەگەنمەن، ءبىز ايىرباس باعامىنىڭ كۇرت وزگەرىسىنە جول بەرمەيمىز.
بەيسەنبەك زيابەكوۆ، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
– رەسەيدە ورىن العان ديەۆالۆاسيامەن قاتار، سول ەلدەگى تاۋارلاردىڭ باعاسى دا ءبىرشاما كوتەرىلدى. ەلىمىزدەن اعىلعان حالىقتىڭ نەگىزگى الىپ جاتقان تاۋارى – اۆتوكولىك. ال باسقا ساۋدا ءتۇرى ءبىز ءۇشىن ءتيىمسىز. سول سەبەپتى دە، وتاندىق ونىمدەرگە دەگەن سۇرانىستىڭ تومەندەۋى كۇتىلمەيدى.
ال ءرۋبلدىڭ كەنەت كوپ ساتىلۋىنىڭ باستى سەبەبى – ۆاليۋتالىق الىپساتارلىق. ياعني، قارجى نارىعىنداعى «بۇگىن رۋبل قۇلدىراعان كەزەڭدە كوبىرەك ساتىپ الىپ، ەرتەڭ رەسەيلىك اقشا قالپىنا كەلگەن تۇستا قايتا ساتىپ، ۇستىنەن قاراجات جاساپ قالامىز» دەپ ۇمىتتەنگەن دەلدالداردىڭ ءىسى. دەلدالداردىڭ ءۇمىتى اقتالۋى مۇمكىن ياكي مۇمكىن ەمەستىگى ۋاقىت ەنشىسىندە. دەگەنمەن، جوعارىداعى باسشىلاردىڭ «تەڭگە تۇراقتى بولادى» دەيتىن ۋادەسىنە سەنسەك، وندا بولجامشىلاردىڭ بولجامى بەكەر. بۇگىنگى قازاقستان مەن رەسەيدىڭ قارجى ساياساتى ەكى ءتۇرلى. بىزدەگى بيلىك وتاندىق قارجى ساياساتىن تۇراقتى ۇستاپ وتىرۋدى نەگىزگە الىپ وتىر دەيتىن بولساق، رەسەي ديەۆالۆاسيا ارقىلى ەكونوميكانى تۇراقتاندىرۋدى ماقسات تۇتۋدا.
ەگەر 2015-2016 جىلدار ارالىعىندا الەمدىك نارىقتاعى مۇناي باعامى 40 اقش دوللارىنا دەيىن تومەندەپ، احۋال قيىنداي تۇسەتىن بولسا، بىزگە مۇنداي جاعدايعا دا دايىن بولۋ كەرەك. وندا بيىلعى جىلدىڭ كوكتەمىنە جەتپەي تەڭگەنىڭ باعامى كۇرت تومەندەپ، تاعى ءبىر ديەۆالۆاسيا ورىن الادى.
يلياس يسايەۆ، قارجىگەر-ساراپشى:
– ءبىز ءقازىر ورتاق نارىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. سونداي جاعدايدا وتىرىپ، ءبىز بەيتاراپپىز، بىزگە ەشتەڭەنىڭ اسەرى جوق دەپ ءوز-وزىمىزدى الداۋعا بولمايدى. ماسەلەن، مىناعان قاراڭىز، ءبىزدىڭ سىرتتان كەلەتىن يمپورتىمىزدىڭ 60 پايىزى تمد ەلدەرىنەن. قالعان 40 پايىز شەتەلدىكى. سول 60 پايىزدىڭ 95 پايىزى – رەسەيدەن كەلەتىن تاۋار. مىنە، كوردىڭىز بە، سونداي جاعدايدا وتىرىپ، ءرۋبلدىڭ قۇنسىزدانۋى بىزگە اسەر ەتپەيدى دەپ قايتىپ ايتا المايمىز. ءبىز دە وتاندىق ەكسپورتەرلەردى قورعاۋ ءۇشىن قادام جاساۋىمىز كەرەك. ياعني تەڭگەنى قۇنسىزداندىرۋعا ءتيىسپىز. ءبىزدىڭ ەلدە تەڭگە تاعى ءبىر رەت قۇنسىزدانۋى ابدەن مۇمكىن. مۇنى جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
مارال تورتەنوۆا، ەكونوميست-ساراپشى:
– رەسەيدىڭ ورتالىق بانكىنە ءرۋبلدى تەجەپ ۇستاپ تۇرۋ ارزانعا سوعىپ تۇرعان جوق. ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز رەسەيگە بايلانىپ تۇرعاندىقتان، بۇل جەردە رەسەيدىڭ ۆاليۋتاسىنىڭ قۇنسىزدانۋى بىزگە اسەر ەتپەيدى دەۋگە نەگىز جوق. ازىرگە ۇلتتىق بانك تەڭگەنىڭ باعامىن قالىپتى ۇستاپ تۇرا الادى. ءبىراق بۇل ۋاقىتشا قۇبىلىس. ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز تىكەلەي مۇنايدان تۇسەتىن تۇسىممەن تولىعىپ وتىرعاندىقتان، بۇل جەردە ءبىز الەمدىك مۇناي باعاسىنا قاتىستى، ەلگە تارتىلىپ جاتقان ينۆەستيسيالارعا قاتىستى دا بولجام جاساعانىمىز ابزال. ەگەر بولاشاقتا مۇنايدان تۇسەتىن ءتۇسىم ارتسا، تەڭگە باعامى دا نىعايماق.
رەسەي رۋبلىنەن بولەك مۇنايدان تۇسەتىن تۇسىمگە قاتىستى مىناداي بولجامدار جاساۋعا بولادى:
ا) ءبىرىنشى، پەسسيميستىك سەناريي. ەگەر 2015-2016 جىلدار ارالىعىندا الەمدىك نارىقتاعى مۇناي باعامى 40 اقش دوللارىنا دەيىن تومەندەپ، احۋال قيىنداي تۇسەتىن بولسا، بىزگە مۇنداي جاعدايعا دا دايىن بولۋ كەرەك. وندا بيىلعى جىلدىڭ كوكتەمىنە جەتپەي تەڭگەنىڭ باعامى كۇرت تومەندەپ، تاعى ءبىر ديەۆالۆاسيا ورىن الادى.
ءا) ەكىنشى، كونسەرۆاتيۆتىك بازالىق سەناريي. ەگەر 2015-2016 جىلدار ارالىعىندا الەمدىك نارىقتاعى مۇناي باعامى 60-70 اقش دوللارىن قۇرايتىن بولسا، ءبىز ورتاشا بازالىق باعىتپەن ءجۇرۋدى ويلاستىرۋىمىز قاجەت. مۇنداي ساتتە الەمدەگى شيكىزات كوزىنىڭ باعامى 10 پايىزعا ءوسىم بەرەدى دەپ كۇتىلۋدە . بۇل بولجام دا جاعدايدى ورتاشا قالىپتا ۇستاپ تۇرادى.
ب) ءۇشىنشىسى، وپتيميستىك سەناريي. بۇل جاعدايدا الەمدىك نارىقتا مۇناي باعامى 85-90 اقش دوللارىن قۇرايدى دەپ كۇتىلۋدە. ال مۇنداي سەناريي ورىن السا، ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىمىز ودان ءارى قارقىندى بولا تۇسپەك. سەبەبى بۇل رەتتە الەمدىك شيكىزات كوزدەرىنىڭ قۇنى 20-25 پايىزعا دەيىن ءوسىم بەرەدى.
ارينە، ءبىز ءۇشىن ەڭ قولايلىسى وسى وپتيميستىك بولجام بولىپ تۇرعانى داۋسىز. مۇنداي باتىل بولجامدارعا حالىقتىڭ دا ءىشى جىلي تۇسەتىنى راس. سونداي-اق، ماماندار ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ەنەتىن ينۆەستيسيا الەۋەتى تومەندەمەگەنىن، كەرىسىنشە، ەلدە ينۆەستورلارعا قولايلى جاعداي جاسالىپ وتىرعانىن العا تارتۋدا. ماماندارىمىز «بۇل ماسەلە دە تەڭگەنىڭ باعامىن وسى قالىپتا ۇستاپ تۇرۋعا ىقپال ەتەدى» دەسەدى.
كورشى رەسەيدە بولىپ جاتقان ەكونوميكالىق تۇرالاۋدىڭ سالقىنى بىزگە ءبارىبىر ءوز اسەرىن بەرەدى. دەمەك ۇكىمەتتىك تۇرعىدا ساقتىق شارالارىن قايتا قاراستىرۋ كەرەك. بۇعان قاتىستى وتاندىق ءوندىرىستى قولداۋدىڭ جاڭا شارتتارى تۇزىلگەنى ءجون.
ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ، ەكونوميست-عالىم:
- جالپى، تەڭگە باعامىن قالىپتى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن دوللارعا تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋىمىز كەرەك. ال ءبىزدىڭ التىن-ۆاليۋتا قورىنىڭ 40 پايىزى دوللارمەن جيناقتالىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، بۇل جەردە ساقتىق شارالارىن قاراستىرماۋعا تاعى بولمايدى. ءرۋبلدىڭ كۇن ساناپ قۇنسىزدانۋى ەكى ەل اراسىنداعى ساۋداعا كەرى اسەرىن تيگىزىپ، بىزگە تۇسەتىن ءتۇسىم كولەمى ازايادى. ەكونوميكانىڭ ىرعاقتى ءوسۋىن نەگىزىن ينۆەستيسيالار لەگى قۇرايتىنى داۋسىز. راس، ينۆەستيسيالار تاسقىنى كەلىپ جاتىر، ءبىراق ءبىز وتاندىق كاسىپورىنداردىڭ جۇمىسىن جانداندىرماي، دوللارعا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلا المايمىز. ەندەشە، بولاشاقتا تەڭگەمىز جىل وتكەن سايىن قۇنسىزدانا تۇسپەسىن دەسەك، وتاندىق ءوندىرىستى دامىتۋعا بارىنشا كۇش سالعانىمىز ابزال. راس، ازىرگە ۇلتتىق بانك تەڭگەنىڭ باعامىن ۇستاپ تۇرا الادى. دەگەنمەن جىل باسىنان-اق شيكىزات باعاسىنىڭ ءتۇسىپ، ەكسپورتتان تۇسەتىن ءتۇسىمنىڭ ازايعانىن ەسكەرسەك، ءبۇل-بىزدىڭ التىن-ۆاليۋتا قورىمىزعا ءقاۋىپ توندىرەتىن جايت. ەستەرىڭىزدە بولسا، 1998 جىلى ۇلتتىق بانك تەڭگەنىڭ قۇنىن ۇستاپ تۇرۋى ءۇشىن ەكى ايدا 2،5 ملرد دوللاردان استام قارجى جۇمساپ جىبەردى. سوندىقتان بولاشاقتا بۇل رەتتە العىشارتتاردى قاراستىرۋ كەرەك. كورشى رەسەيدە بولىپ جاتقان ەكونوميكالىق تۇرالاۋدىڭ سالقىنى بىزگە ءبارىبىر ءوز اسەرىن بەرەدى. دەمەك ۇكىمەتتىك تۇرعىدا ساقتىق شارالارىن قايتا قاراستىرۋ كەرەك. بۇعان قاتىستى وتاندىق ءوندىرىستى قولداۋدىڭ جاڭا شارتتارى تۇزىلگەنى ءجون. سەبەبى قازىردە رەسەي ءۇشىن سىرتقى ينۆەستيسيانىڭ ءتيىمسىز ەكەنى ناقتى بەلگىلى بولدى. رەسەيدەن ينۆەستيسيالار لەگى قاشىپ جاتىر. ءبىز بۇدان ساباق الۋىمىز كەرەك. سىرتتان كەلگەن ينۆەستيسيا قانشا جەردەن ءتيىمدى دەگەنمەن، ونىڭ قاۋىپتىلىگى دە بار. سوندىقتان الدەقانداي زامان تۋعاندا ينۆەستيسيا سىرتقا ىدىراي قاشپاۋى ءۇشىن، وتاندىق ءوندىرىستى قولداۋعا بارىنشا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. دوللاردان ارىلۋعا دا، تەڭگەنىڭ باعامىن قالىپتى ۇستاۋعا دا، ءتۇسىمدى ارتتىرۋعا دا ىقپال ەتەتىن بىردەن-بىر فاكتور وسى.
(ءبىرقاتار پىكىرلەر «الاش ايناسى» سايتىنان الىندى).
