ايگىلى ونەرپازدىڭ سوڭىنان اڭىز ەرە جۇرەتىنى بەلگىلى عوي. ول اڭىز قالاي تۋادى؟ كىم ءبىلىپتى. قايتكەن كۇندە دە «جۇلدىز اۋرۋىمەن» اۋىرعان، ونەردە ۇلكەن داڭققا جەتۋدى ارماندايتىن ءجاسوسپىرىم بالالار ءۇشىن بەكبولات تىلەۋحانوۆتىڭ ونەردەگى ساپارى اتاق پەن ابىرويعا تەز ارادا جەتۋدىڭ ۇلگىسىندەي كورىنەدى...
ارقا جەرىندە ءبىر بالا بولىپتى. اتادان اسىپ تۋعان ونەرلى ەكەن. مارقۇم جۇسىپبەكتىڭ ءوزى ءبىر كەلگەنىندە باتا بەرىپ كەتىپتى. سودان سوڭ جانىبەك تە «وسى بالا ءانشى بولادى» دەپ باعا بەرىپتى. سول بالا كۇندەردىڭ كۇنىندە الماتىعا كەلەدى. ءبىر ەلەۋسىز عانا كونسەرتتە حالىق كوزىنە تۇسەدى. عاجاپ ونەرگە تاڭ قالعان جۇرت دۇرىلدەتىپ الا جونەلەدى. قول-اياعى جەرگە تيمەگەن ءانشى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە التى الاشقا دا، الىس-جاقىن شەتەلگە دە تانىلىپ بولادى.
«ءوزىم تۋرالى وسىنداي اڭگىمەلەردى ەستىگەندە حالىقتىڭ رياسىز كوڭىلىنە تاڭقالامىن، – دەگەن ەدى بىردە بەكبولات. – ءبىر اڭگىمە شىن. ءبىر اڭگىمە – قيالمەن جاسالعان ەرتەگى. جۇسەكەڭ گاسترولمەن ءبىر كەلگەنىندە شىنىندا دا ءبىزدىڭ ۇيدەن ءدام تاتىپتى. انام ايناگۇل جۇسەكەڭە: «ءاندى تەمىرگە شەگە قاققانداي قىلىپ ايتادى ەكەسىڭ»، – دەپتى. سوندا جۇسكەڭ: «ويپىراي، ايناگۇل-اي، انگە بەرىلگەن تالاي باعانى ەستىدىم، ءبىراق سەندەي جەتىپ ايتقانى جوق»، – دەپ ريزا بولعان دەسەدى. ءبىراق ول كەزدە مەن دۇنيەگە كەلمەپپىن. ال جانىبەك مارقۇم شىنىندا دا ماعان باتا بەرىپتى. تۋعان اعام، بەلگىلى كۇيشى مۇقامەتجانمەن جاحاتتاس دوس بولعان. ءبىراق ول ءسات تە ەسىمدە ەمىس-ەمىس قانا ساقتالعان. باعىما وراي مەن ءان مەن كۇي قونعان بايىرعى قازاق اۋىلىندا تۋدىم. ۇيىمىزگە ونەرپازدار كوپ كەلەتىن. مىنە، مۋزىكالىق تالىم-تاربيەنى مەن بايىرعى قازاقتىڭ دومبىراشىلارى مەن انشىلەرىنەن الدىم. بۇدان كەيىنگى تاعدىرىم دا حالىق ەرتەگىسىندەگى تاعدىرىما ۇقسامايدى. الماتىعا كەلە سالا تانىلعان جوقپىن. پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتقا وقۋعا ءتۇستىم. الايدا 1986 جىلعى جەلتوقسان مەنىڭ ءومىر جولىمدى مۇلدەم باسقا تاراپقا بۇردى. الاڭداعى وقيعالارعا قاتىسقانىم ءۇشىن ينستيتۋتتان شىعارىلدىم. ونەرىمنىڭ دەڭگەيىن، ءوز باعامدى سول كەزدە-اق شامالايتىنمىن. كاسىپقوي انشىلىكتىڭ سوڭىنا تۇسەمىن دەپ سول كەزدە شەشتىم. كونسەرۆاتوريادا سول 1987 جىلى حالىق ءانى كافەدراسى اشىلدى. ءالى ەسىمدە، جاڭادان اشىلعان كافەدرانىڭ جارناماسى از بولدى ما، ايتەۋىر بۇكىل قازاقستاننان ەكى-اق بالا كەلىپپىز. ءبىرى – وسى كۇنى قازاققا تانىلىپ بولعان جىراۋ بەرىك ءجۇسىپوۆ. ەكىنشىسى –مەن. قايرات اعامىز، جانىبەك اعامىز بۇرىننان ءدارىس بەرىپ، اقىلىن ايتىپ جۇرگەن، رياسىز قارسى الدى. وقىدىق. بىتىردىك. ستۋدەنت كەزىمىزدە دە، وقۋدى اياقتاعاننان كەيىن دە ونەردىڭ تالاي كوكسوقتاسىن كەشتىك. قۇداي كۋا، مۇنايشى نەمەسە تەمىرشى بولىپ شىقسام دا كۇنىمدى كورەر ەدىم. انشىلىك جولعا تۇسكەنىمە ەش وكىنگەن ەمەسپىن».
ارينە، ادام – تاعدىردىڭ ق ۇلى. الايدا ءدامنىڭ قۇدىرەتى مەن ونەر ادامىنىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان جازۋ – ەكەۋى ەكى باسقا نارسە عوي. «مەنى ونەرگە تاعدىر الىپ كەلدى» دەگەن تالاي سىرشىل اڭگىمەنى ەستىدىك، تالاي ينتەرۆيۋگە كۋا بولدىق. بەكبولات – ءانشى بولىپ تۋعان. ول، تاعدىر سولاي بۇرىلماسا دا، كاسىپقوي ساحناعا شىقپاسا دا، ەرتە مە، كەش پە، ءوزىنىڭ عاجايىپ ونەرىمەن تۋعان جۇرتىنا تانىلار ەدى.
ونەردە ەشتەڭە دە جوقتان پايدا بولمايدى. ءاربىر جاڭا قۇبىلىس ءوزىنىڭ وزىق سيپاتتارىمەن دە، ءالسىز جاقتارىمەن دە وتكەن ونەر ۇلگىسىمەن تىعىز بايلانىستا. ول بايلانىس ساباقتاستىق سيپاتىندا ما، الدە قارسىلىق سيپاتىندا ما – ول سول ساتتەگى مادەني سيتۋاسياعا تاۋەلدى، زامان بيلىگىندەگى نارسە.
قازىرگى انشىلىك ونەردى الدىڭعى تولقىن اعالاردىڭ ونەرىنسىز ءتۇسىنۋ قيىن. 60-شى جىلداردىڭ اياعى مەن 70ء-شى جىلداردىڭ باسىندا كەلگەن جاستار ونەردىڭ بايىرعى تابيعاتىن جاڭعىرتپاق نيەتتە بولعان ەدى.
جانىبەك كارمەنوۆ، قايرات بايبوسىنوۆ سياقتى مايتالمان انشىلەر قازاق ءانىن تەحنيكالىق جاعىنان بايىتتى. انشىلەر، ونەردە كەم ۇلگى بولمايتىندىعىن، بارلىعى دا ارتيستىك شەبەرلىككە بايلانىستى ەكەندىگىن ءوزىنىڭ ورىنداۋشىلىق ونەرىمەن دالەلدەدى. ءبىراق جاڭا بيىككە باستاعان بۇل ءۇردىس ءان ونەرىنە كەرى اسەرىن دە تيگىزدى. تەحنيكاعا تابىنۋ كوپ رەتتە دالەلسىز كۇردەلىلىككە الىپ باراتىن بولدى. ءونىمسىز فورما قۋالاۋ بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە ءان ونەرىنىڭ جەتەكشى سيپاتىنا اينالعانداي ەدى. ءبىراق حالىق ءوزىنىڭ تالعامىنا عانا سەنەدى عوي. ول زاماندا راديودان ورىندالاتىن جاڭا قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىنەن گورى ساحنادا ق.بايبوسىنوۆ پەن ج.كارمەنوۆ ورىندايتىن بايىرعى قازاق اندەرى ابىرويلى بولاتىن. الايدا، بۇل – قالاي دەسەڭىز دە بايىرعى ءان ونەرىنىڭ جەتىلگەن ءتۇرى عانا ەدى. ءداستۇر – ءتىرى قۇبىلىس. ول ۇنەمى جەتىلۋ، وركەندەۋ ۇستىندە بولۋى كەرەك. جانىبەك پەن قايرات ەسكى ءانشىنىڭ سوڭى بولدى. بىردە جانىبەك مارقۇم: «زامان وزگەرەدى ەكەن دەپ بۇركىت كۇشىگەنگە اينالا المايدى. قايرات ەكەۋمىز وسىمەن توقتادىق. ارى بارمايمىز. ارينە، دالاقتاپ جارىسقا تۇسۋگە بولار ەدى. كەيبىر ءبىزدىڭ تۇستاستارىمىز ءتۇسىپ تە ءجۇر عوي. ءبىراق ءبىز سول بايىرعى مەكتەپ كولەمىندە عانا ايتامىز، ايتار ءسوزىمىزدى. ەندىگى ونەر – ەندىگى انشىلەرگە عانا جاراسادى»، – دەگەن ەدى.
نە ايتۋعا بولادى؟ ۇلى ءانشىنىڭ بۇل ءسوزىن كەلەنىڭ اراسىنداعى جاۋلىق دەپ ەمەس، دامۋدىڭ قاسىرەتتى زاڭى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. جانىبەكتىڭ ءوز شاكىرتتەرىنە: «ەلىكتەمەڭدەر. ماعان دا، قايراتقا دا، ءتىپتى جۇسىپبەككە دە ەلىكتەمەڭدەر. ەلىكتەۋ – ۇيرەنۋدىڭ العاشقى كەزەڭى عانا. ونەر دامىپ، بايي ءتۇسۋ كەرەك. مەنىڭ مەكتەبىم مەنىكى بولىپ قالسىن. ارى قاراي اسىڭدار. جاڭا بوياۋ، جاڭا ورنەك، ىزدەڭدەر»، – دەپ ايتقانىن تالاي ەستىپ ەدىم. ويىمشا، ۇستازدىڭ وسى وسيەتىن جەتە ۇعىنعان از شاكىرتتىڭ ءبىرى – بەكبولات.
يمميتاسيا – پارودياعا ۇقساس نارسە. ول بىرەۋدىڭ بەتپەردەسىن ءوزىڭنىڭ الپەتىڭە ولشەۋمەن، ءولى تىلدە سويلەۋمەن بىردەي. وتكەندەگى ۇلى شەبەرلەردى اينىتپاي قايتالاعان كۇننىڭ وزىندە، ءسىز – بار بولعانى شاكىرت قاناسىز. ونەر، شىن ونەر جاڭالىقپەن عانا جولداس. ۇلت ونەرى وسىلاي جەتىلەدى، وسىلاي باييدى. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ مۋزىكانتتارى قورقىت سارىنىن قايتالاۋمەن شەكتەلسە، تاتتىمبەت پەن قۇرمانعازى، ءبىرجان مەن اقان تۋماسا قالاي بولار ەدى؟ الەۋمەت وزعانىمەن، قازاق ونەرى ورتا عاسىردا وتىرار ەدى. بۇگىنگى دارەجەگە جەتىپ وتىرعان ءداستۇرلى ونەر – وتكەن زاماندا كۇن كەشكەن جاڭاشىل ونەرپازداردان قالعان مۇرا.
بىردە ساباقتان شارشاپ شىققان جانىبەك فولكلور كابينەتىنە كىردى. تۇسكى استىڭ كەزى ەدى. ەكى-ۇش ءتۇيىر ەت جەپ العاننان كەيىن، قارا شايدى راحاتتانا سوراپتاعان جاكەڭ ءوزى ەشتەڭە دەمەي، جۇرتتى عانا سويلەتىپ وتىردى. وسى ءماجىلىستىڭ ۇستىنە – بۇل كەزدە ءۇشىنشى كۋرس ستۋدەنتى بەكبولات كىردى. از-ماز دامىلداپ، قۇرىس-تىرىسى جازىلعان جانىبەك بەكبولاتقا بىرنەشە ءان ايتقىزدى.
– اۋانى كوپ الاسىڭ، – دەگەن ءان ايتىلىپ بولعاننان كەيىن، – كەۋدە كورىگىڭ كۇشتى. ءبىراق كورىكتى شەرتتىرىپ اۋانى العاننان كەيىن، ارتىق اۋا لاقىلداپ، كومەيىڭە باعىنبايدى. ارتىق اۋادان جۇرەكتىڭ سوعىسى دا ەستىلىپ قالادى. ال ساحنادا بۇنىڭ بىردە-بىرەۋى كورىنبەۋ كەرەك.
− ءسىز دە اۋانى كوپ الاسىز عوي، – دەدى بەكبولات.
– جوق، ول – يلليۋزيا. مەن اۋانى ءالىم جەتەتىندەي ەتىپ شاقتاپ قانا الامىن، – دەدى جانىبەك. – مەنىڭ كورىگىم عانا كۇشتى. داۋسىمنىڭ كۇشتىلىگى اۋانىڭ كوپتىگىنەن ەمەس.
كەيىننەن ءبىر كونسەرتتە بەكبولات «قاناتتالدىنى» ورىنداعان كەزىندە ءاننىڭ باسىنداعى جەرگىلىكتى كۋلميناسيانى ادەپكىدەن ءسال ارتىعىراق ۇستاعان ەدى. جانىمدا وتىرعان جانىبەكتىڭ قاباعى ءدىر ەتتى. كونسەرتتەن سوڭ بىرنەشە كۇن وتكەننەن كەيىن، ءبىر اڭگىمەسىندە: «بەكبولات جاسىنا قاراماي، ەكسپەريمەنت جاساۋدان قورىقپايدى. بۇل ۇلكەن قابىلەتتىڭ بەلگىسى. وتكەندە ەسىڭدە مە، «قاناتتالدىنى» ورىنداعاندا، شۋماقتىڭ سوڭعى جولىنان كەيىن، ءۇزىلىسسىز بىردەن اسپانداتا كوتەردى عوي. دەمى سوڭعى جولعا دا، كۋلميناسياعا دا جەتتى. بۇلاي ورىنداۋعا مەنىڭ دە جۇرەگىم داۋالاماس ەدى، – دەدى. – پاۋزاسىز ورىنداۋ ەرەكشە ءبىر اسەر تۋدىرادى ەكەن».
بەكبولات ونەرىنىڭ باستى سيپاتى – جالپى باعىتپەن جۇرمەۋ. باسقانىڭ ىزىمەن، تاپتاۋرىن سوقپاقپەن ءجۇرۋ وعان جات.
ونىڭ ورىنداۋ مانەرىندە ليريكادان گورى دراماتيزم باسىم. ول ءاندى بيىك ەموسيا، ەكسپرەسسيامەن ورىندايدى. ءبىراق بۇل – عايىپتان كەلگەن مانەر ەمەس. مۇحيت اندەرى، قىرعىزدىڭ «ماناسى»، قاراقالپاق جىرلارى وسىلاي ورىندالادى. ارقا ءانىن ورىنداۋداعى بەكبولات اشقان بۇل جاڭالىق ونىڭ انشىلىك ەرۋديسياسىنان تامىر تارتادى، كورەرمەن مىنەزىن، ونىڭ قازىرگى رۋحاني احۋالىن بايىپتاي زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسى.
ونىڭ ورىنداۋىندا ىرعاقتىق ءمىنسىز سۋرەت كولوريتتەن بيىك تۇرادى. ءبىراق بۇل بوياۋدىڭ ازدىعىنا ەمەس. بەكبولات كامەرالىق ورىنداۋدىڭ دا شەبەرى. اتالمىش مانەر – ءانشىنىڭ داڭقتى كونسەرتتەردەگى ايتۋلى مانەرى. ءوز ونەرىنە عانا عاشىق بىردە-بىر ءانشى ستيلدەگى بۇنداي دەموكراتيزمگە جەتە الماعان.
الايدا بۇل حالىقتىڭ قالاۋىن ىزدەۋ ەمەس. حالىق تىلىندە سويلەپ بيىك ونەرگە جەتەلەۋ.
شىنىن ايتۋ كەرەك، كوپ ءانشى شاكىرتتىك زامانى تىم سوزىلىپ كەتكەندىكتەن ۇستازعا جالتاقتاۋدى داعدىعا اينالدىرادى. كەيىننەن ءوز بەتىنشە ونەر جولىنا شىققاندا دا بۇرىنعى «ماشىق» قالمايدى. بۇل ادەتتە ونىڭ ورىنداۋشىلىق ينتەرپرەتاسيانىڭ قاتىپ قالعان كانوندارىنا تابىنۋىنان كورىنەدى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇل ونەردى ءداستۇر دەڭگەيىندە عانا ۇستاپ تۇراتىن ءۇردىس. مىسالعا، اقان سەرىنىڭ «بالقاديشاسى» شاعىن عانا ايادا، قوڭىرقاي عانا ورىندالاتىن ءان بولعان. بۇل جەردە، ءاندى و باستا سونداي دەگەندى ايتىپ وتىرعان جوقپىز. جەتكىزۋشىلەردىڭ قولىنا قارابايىرلانعان نۇسقانىڭ ءىلىنۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن ايتپاقپىز. جانىبەك انگە كۋلميناسيا ەندىردى. جاس تەورەتيكتەردىڭ ءبىرى: «بۇل كۋلميناسيانى قالاي اشتىڭىز؟»، – دەپ ساۋال تاستاعاندا جاكەڭ: «ءاننىڭ وسى جەرى كۋلميناسياعا سۇرانىپ تۇردى» دەپ وتىرىك ايتپاي-اق قويايىن. «وسىلاي ەتسە قالاي بولار ەدى؟» دەگەن وي عانا جەتەلەدى مەنى. ارتىنان بىرنەشە ءاننىڭ مامانىنا تىڭداتقانىمدا «جاقسى تاپقان ەكەنسىز» دەپ قۇپتادى»، – دەپ جاۋاپ بەردى.
كلاسسيكانى جاڭاشا «وقۋ» – ءوز ونەرىنە سەنگەن، تالعامى بيىك ادامنىڭ عانا ماڭدايىنا جازىلعان ەرەكشە ب ا ق. جانىبەك «ءاندى قۇبىلتىپ ايتىڭدار، ءبىراق ارقاۋىن بۇزباڭدار» دەگەندى ءجيى ايتاتىن.
بىردە مەن «بيىك قارقىن، بيىك ەكسپرەسسيامەن ايتۋىندى جۇرت تۇسىنە مە؟» دەگەنىمدە بەكبولات «ءبىز وسى تىڭداۋشىلاردىڭ ىشىنەن شىقتىق. ءبىز اۋەلى جاقسى تىڭداۋشى بولدىق. سودان سوڭ ءانشى بولدىق. كورەرمەننىڭ بيىك سەزىم كۇيلەرىن كەشە الاتىنىنا مەن نانامىن. سوندىقتان وسىلايشا ورىندايمىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى. «ونىڭ ۇستىنە جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، نۇعىمان ابىشيەۆ، قالي بايجانوۆ، بايعابىل جىلقىبايەۆ، عاريفوللا قۇرمانعالييەۆ، قوسىمجان باباقوۆ، جانىبەك كارمەنوۆ، قايرات بايبوسىنوۆ سياقتى مايتالمان انشىلەردى تىڭداپ، ابدەن جەڭسىكقوي بولىپ العان تىڭداۋشىنى توتەنشە سيپاتتى ونەرمەن عانا ۇيىرە الاسىز» دەگەن الدىڭعى ءسوزىن ۇستەپ. كىمنىڭ داۋى بار؟ زامان وزگەردى، ۇرپاق اۋىستى. جاڭا كورەرمەن كەلدى. كەي رەتتە كورەرمەن ءتىلىن تابۋ وتە قيىن. قازىرگى ونەردىڭ دراماتۋرگياسى شىنىندا دا توتەنشەلىك سيپاتقا قۇرىلادى.
مىنە، وسى ورايدا بەكبولاتتىڭ بايىرعى اندەردىڭ جاڭا ساحنالىق اجارعا شومىلعان، الىمدى، جۇرەككە تەز جەتكەن نۇسقالارىن جاساعانىن ايتامىز. ول ورىنداعان «كوك ارشىن»، «عايني»، «جونىپ الدى»، «جالعىز ارشا»، «كۇلشىم»، «سىرعاقتى»، «ماقپال» (2 ءتۇرى)، «الاراكوك» سياقتى اندەر، سونداي-اق «وسمانقۇلدىڭ كەنەندى جۇباتۋى»، «اسەت پەن كەمپىربايدىڭ ايتىسى»، «كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ» سياقتى تولعاۋلار – كوركەمدىكتىڭ بيىك ورەسىنە جەتكەن ايتۋلى ونەر تۋىندىلارى. اتالمىش شىعارمالاردىڭ دەنىن جۇرت جانىبەك ولگەننەن كەيىن ورىندالمايتىن شىعار دەپ ءپاتۋالاسقان.
بەكبولاتتىڭ سان قىرلى ونەرىنىڭ ءبىر پاراسى – ونىڭ قوبىز بەن دومبىرا سۇيەمەلىندەگى جىرشىلىق ونەرى. قازتۋعان جىراۋدىڭ «قايران ەدىل» تولعاۋىن ەڭ العاش تىڭداپ، باعاسىن بەرگەن ءبىز ەدىك. جىر اۋەنىنىڭ بۇرىنعى ماقامدارعا ۇقسامايتىن ەرەكشە بىتىمىنە، تەرەڭىنەن تارتقان الىپ دەمىنە ءتانتى بولعان ەدىك. قازانعاپتىڭ «كوكىل» كۇيىن جىر اۋەنىنە شەبەر پايدالانعان ءانشى، العاشقى تىنداۋشىلار قوشەمەت كورسەتىپ دۋىلداپ جاتقاندا، قوبىزىن كەۋدەسىنە قىسىپ تۇرىپ بىلاي دەگەن ەدى: «جىر-كۇي دەگەن جانردى كوپ اينالدىردىم. دامىپ كۇيگە اينالعان – جىر اۋەنى ەكەنىنە كوزىم جەتتى. سانامدا «قۇدايىم-اۋ، جىردىڭ جوعالعان ماقامدارى كۇيدە جاتىر ەكەن عوي. ەشقايدا كەتپەپتى عوي» دەگەن باقىتتى وي جارق ەتتى. مىنە، مىناۋ العاشقى ۇلگىمىز جۇرەكتەرىڭىزگە جول تاپتى. قۋانىپ تۇرمىن!» – دەگەن ەدى. سودان بەرى ءبىراز جىل ءوتتى. كەزىندە شوجە سياقتى اقىندار سۇيەمەلىمەن جىر تولعاعان قوبىز، ءبىراز ۋاقىت تەك كۇي اسپابى بولىپ كەلگەن قوبىز جىرشىلارعا قايتىپ كەلگەن سياقتى. كوپ ۇزاماي بايىرعى ونەر ۇرپاق ساناسىنا قايتا ەگىلىپ، وركەن جاياتىنىنا ەش كۇمانىمىز جوق.
بەكبولات تىلەۋحانوۆ، زامانىمىزدىڭ ەڭ كورنەكتى ورىنداۋشىلارىنىڭ ءبىرى. بۇل شاعىن لەبىزدە ونىڭ بيىك ونەرىن تولىقتاي سيپاتتاپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز بار بولعانى ونىڭ انشىلىك شەبەرلىگىنىڭ كەي قىرلارىن عانا ءسوز ەتتىك. بۇل ماقالادا ءانشى جايلى بولاشاقتاعى ۇلكەن اڭگىمەگە تامىزىق بولسا ماقساتىمىزدىڭ ورىندالعانى.
«جەتىسۋ»، 20.11.1999
"تالاسبەك اسەمقۇلوۆ تاڭدامالى شىعارمالارى"
4-توم 2016ج
تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، جازۋشى، مادەنيەتتانۋشى، كۇيشى
