ۇلان-عايىر قازاق دالاسىنىڭ قاسيەتتى ءبىر بۇرىشى جەر جانناتى جەتىسۋ دەپ بەكەر اتالماعان. جەرۇيىقتى ىزدەگەن اسان قايعى بابامىزدىڭ «اعاشى تۇنعان جەمىس ەكەن، شارۋاعا جاقسى قونىس ەكەن، جەرۇيىق دەگەن وسى ەكەن» دەپ تامسانعان ءوڭىردىڭ شىرايلى دا شۇرايلى مەكەندەردىڭ ءبىرى – تەكەلى.

تاۋ مەن تاسى قۇپيا بۇگىپ، سۋلارى سىرعا تولى تەكەلى جەرى سىلدىراي اققان ءۇش وزەنىمەن، اسقار تاۋلارىمەن بەرەكەلى. قورا، شاجا، تەكەلى وزەندەرىنىڭ تۇيىسكەن وڭ جاعالاۋىندا ءوندىرىستى، تاريحي قالا – تەكەلى ورنالاسقان.

تەكەلىنىڭ وتكەنىنە بويلاعاندا ءىرى تاريحي وقيعالاردان بولەكتەنۋ مۇمكىن ەمەس.

ءارى بۇل وقيعالاردىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قالىپتاسۋىنداعى ورنى ەلەۋلى. ءسال شەگىنىس جاساپ، جەتىسۋ ولكەسىنىڭ گۇلدەنىپ-وركەندەۋىنە يگى اسەرىن تيگىزگەن ب.ز. ءى مىڭجىلدىعىندا قاناتىن جايعان جىبەك جولى ساۋدا قاتىناسى تارماقتارى تەكەلىنىڭ اۋماعىنان وتكەن.

ساۋداگەرلەر اكەلگەن تاڭسىق دۇنيەلەر جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قولدانىسىنا ەنىپ، ايىرباس ارەكەتى دامىپ، ەكونوميكالىق دامۋدىڭ العىشارتتارى قالىپتاسقان.

تەكەلى تاريحي ەسكەرتكىشتەرىمەن، تابيعاتىمەن ەرەكشەلەنەتىن كەنشىلەر قالاسى. ازياداعى ەڭ ۇلكەن سارىقىراما بۇرحان-بۇلاق تەكەلى وڭىرىندە ورنالاسقان. سونىمەن قاتار، قازاقستان بويىنشا ەڭ ۇزىن كوشە سانالاتىن دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ كوشەسى دە وسى تەكەلى شاhارىندا. قالادا ءالى دە زەرتتەلۋى قاجەت تاريحي جادىگەرلەر مەن ورىندار ءبىرشاما.

سونىڭ ءبىرى، تەكەلىدەگى قورا وزەنىنىڭ ساعاسىندا ورنالاسقان، ەل اراسىندا «تەكەلىدەگى بۋددا بەينەلەنگەن تاس» دەلىنىپ كەتكەن تاريحي ەسكەرتكىش ەجەلگى كەزەڭنىڭ تۋىندىسى دەگەن ماعلۇماتتار بار.

ەجەلگى بۋدديستەر بۇل جەرگە ەرەكشە قىزىققان. جەتىسۋ ەكونوميكالىق ينستيتۋتىنىڭ تاريحشى عالىمى ميحايل انتونوۆ ەجەلگى مادەني ەسكەرتكىش تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «جارتاستىڭ بەتكى جاعى تەگىستەلىپ، وڭدەلگەنى بايقالادى. تاستىڭ ۇستىڭگى جاعىندا تابيعي ويىق بار. جيناقتالعان ەتنوگرافيالىق ماتەريالدار بويىنشا انىقتالعانى، اتالعان ويىقتان جىل ون ەكى اي سۋ قۇرعامايدى ەكەن دە، ونى جەرگىلىكتى حالىق كيەلى سۋ دەپ ساناپ كەتكەن. تاستىڭ بەتكى جاعىنداعى ورتاڭعى تۇسىندا لوتوس گ ۇلىنىڭ سۇلباسى مەن ءۇندى شىركەۋىنىڭ بەينەسى بەدەرلەنگەن. تومەنگى جاعىندا ميفتىك اڭ بەينەسى سالىنعان. جەكەلەگەن ءمۇسىن، بەينەلەر بولماسا، ءدال وسىعان ۇقساس ەسكەرتكىشتەر تابىلعان جوق».

زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل بەينەنىڭ جوعارعى جاعىندا قالماق الىپبيىمەن لامالاردىڭ قاسيەتتى سوزدەرى جازىلعان.

بەلگىلى الكەي مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيالىق ينستيتۋتتىڭ باس عىلىمي قايراتكەرى زەينوللا ساماشيەۆ تەكەلىدەگى قاسيەتتى بۇل تاس عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلمەگەنىن ايتادى:

– ءبىز تەك تاستا بۋددالىق كۇمبەزدىڭ بەينەلەنگەنىن بىلەمىز. مۇمكىن، قاسيەتتى دەپ سانالعان سەبەبى، وسى جەردە رۋحتى تازارتۋ راسىمدەرى وتكىزىلگەن بولار. بۋدديستەردىڭ سەنىمى بويىنشا بۇل جەرگە اياق باسقان جان بارلىق قايعى-قاسىرەتىنەن ارىلىپ، رۋحاني تازارادى-مىس. بۇل كۇش تابيعاتتىڭ بارلىق ستيحياسى توعىسقان جەردە تارالادى. ەجەلگى بۋدديستەر قورا شاتقالىن بەكەردەن-بەكەر تاڭداماعان، مۇندا سۋ، جەر، جەل مەن وت (كۇن) بىردەي كەزدەسەدى، – دەپ بىلىكتى مامان ءوز توپشىلاۋىن ايتقان بولاتىن.

بۇگىندە ەلىمىزدە تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋعا بارىنشا نازار اۋدارىلۋدا. «تەكەلىدەگى بۋددا بەينەلەنگەن تاس» تا وسى تاريحي ەسكەرتكىشتەر تىزىمىنە ەنىپ وتىر.

ارحەولوگتاردىڭ پىكىرىنشە، قورا شاتقالىنىڭ بۇگىپ جاتقان سىرى ءالى دە كوپ دەگەنگە سايادى. عىلىمي زەرتتەۋلەر تۋعان ولكەنىڭ وتكەن كۇندەرىنەن كوپتەگەن شىنايى دەرەكتەر ۇسىنارى ءسوزسىز. سول سەبەپتەن، تۋعان ولكە تاريحىن زەرتتەپ، تاريح شىڭىن بىرگە باعدارلايىق.

ۇلجان بوتبايەۆا، تەكەلى قالاسى اكىمىنىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى