جاستار، مەكتەپتە تاياق جەگەندەردەن ۇلگى الما!
بۇدان نەنى اڭعارۋعا بولادى؟ بىزدىڭشە، بۇدان قازاق قوعامىنىڭ كەڭەس زامانىنداعى قۇلدىق سانادان ءالى ارىلا الماعانىن بايقاۋعا بولادى.
بۇكىل الەم وركەنيەتكە قول سوزىپ، ۇلكەن-كىشى بىر-بىرىنە ىزەتپەن قاراپ جاتقاندا، قازاق قاۋىمىنىڭ بالاعا قول كوتەرىپ، ءبىلىم بەرەتىن كەڭەستىك ەسكى «ءتاسىلدى» دارىپتەۋى ۇيات.
كەڭەس زامانىندا تاياق جەپ ءجۇرىپ مەكتەپتى ارەڭ تاۋىسقاندار ۇشپاققا شىعىپ، مىقتى عالىم بولىپ كەتىپ پە؟ بۇكىل قازاق ىسىنە قاراپ بوي تۇزەيتىن مايتالمان ماتەماتيك اسقار جۇمادىلدايەۆ اعامىزدان تەلەارنالارعا بەرگەن سۇحباتتارىندا «ءمۇعالىم ۇرىپ ەدى» دەگەن اڭگىمەنى ەشكىم ەستىمەگەنى انىق.
قايتا سول كەزدە مۇعالىمدەرمەن تەرەزەسى تەڭ ادامداي سويلەسىپ، پىكىرلەسكەنىن ەستىپ، ريزا بولاسىڭ.
جاستار، قانداي دا بىرەۋدەن ۇلگى العىلارىڭىز كەلسە، مۇعالىمنەن تاياق جەپ مەكتەپتى ارەڭ بىتىرگەندەردەن ەمەس، ۇستازدارىمەن تەرەزەسى تەڭ ادامداي سويلەسكەن اسەكەڭدەي ازاماتتاردان ۇلگى الىڭىزدار.
ال مۇعالىمنەن تاياق جەپ، ورتا مەكتەپتى ارەڭ بىتىرگەندەردىڭ كوپشىلىگى بازاردا اربا سۇيرەپ، اۋلا سىپىرىپ، ءىلدالدالاپ كۇنىن ارەڭ كورىپ ءجۇر. اراسىندا ادام بولىپ كەتكەندەرى بار شىعار. ءبىراق مۇنداي ءبىرلى-جارىم «ستاتيستيكا» بالانى ۇرىپ وقىتۋ ءتاسىلىنىڭ تيىمدىلىگىن ايقىنداي الماسى انىق.
مولدالار قانداي بولعان؟
ايتپاقشى، ەسىڭىزدە بولار، كەڭەس زامانىنداعى حرەستوماتيالىق وقۋلىقتاردا ەرتەدە مولدالار جاس بالالاردى دۇرەلەپ ساباق وقىتقانى جايىندا ايانىشتى اڭگىمەلەردى كوپ وقىدىق قوي. مولدادان تەپەرىش كورگەن قازاق بالالارى سابەت وكىمەتى ورناعاننان كەيىن كەمەل بىلىمگە قول جەتكىزىپ، كوزدەرى اشىلدى دەگەن سارىنداعى كەڭەستىك جۇيەنىڭ جالعان «پروپاگانداسى» ميىمىزعا ابدەن ءسىڭىپ قالعانىنا وسى جولى تاعى دا كوزىمىز جەتتى.
ءيا، نەسىن ايتاسىز، كەڭەس زامانىندا «مولدانىڭ ايتقانىن ىستە، ىستەگەنىن ىستەمە» دەگەن، قازاقتى تۇبىرىنەن اداستىراتىن ماقال-ماتەلدەردى جاتتاپ وستىك. ءوز باسىم ءدال وسىنداي اڭگىمەلەر كەنەسارىنىڭ تۇسىندا ايتىلماعانىنا ءباس تىگە الامىن.
ەرتەدە قازاق اراسىندا ەكىنىڭ ءبىرى بالا وقىتاتىن مولدا بولمادى. ولار ورتالىق ازيا مەن تاياۋ شىعىستاعى ماڭداي الدى مەدرەسەلەردە ءبىلىم الىپ، وڭى مەن سولىن ابدەن تانىعان كەمەل ادام بولعانى داۋسىز شىندىق. مەكتەپتە مۇعالىمنەن تاياق جەپ وسكەن بۋىننىڭ ساناسىنا جەتۋى ءۇشىن مايدالاپ تۇسىندىرسەك، سول كەزدەگى مولدالار قازىرگى اسقار جۇمادىلدايەۆ اعامىز سەكىلدى زيالى ادامدار بولعان.
ال كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى، اسقار اعامىزدىڭ ستۋدەنت-شاكىرتتەرىن دۇرەلەپ، بوقتاپ، تومپەشتاپ جاتقانىن. مۇلدە ەلەستەتە المايسىز. وسىدان-اق، كەڭەستىك جۇيە اڭقاۋ قازاقتى قانشالىقتى الداپ، ارباپ كەلگەنىن بايقاعان بولارسىزدار.
اقىرى ايتتىق قوي، باياعىداعى مولدالار تەك قانا ءدىن تاراتۋشى، ناسيحاتشى بولعان جوق. ولار قارا سۋدى تەرىس اعىزاتىن عۇلاما عالىم بولدى.
ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن ءبىر اۋدانىنا بارساڭىز، ەل-جۇرت باياعىدا عاجايىپ تىلسىم كۇشكە يە مولدالاردىڭ ىس-ارەكەتىن جىر قىلىپ ايتىپ بەرەدى.
ءيا، باياعىنىڭ مولدالارى تابيعاتتىڭ سىرىن جەتە تۇسىنگەن كونە تۇركىدەن كەلە جاتقان تاڭعاجايىپ تىلسىمداردى جالعاستىرۋشى ەدى. وسىنداي بەكزات بولمىستى بويىنا جيعان ازاماتتار بالالاردى تاياقتاپ، ءبىلىم بەردى دەگەنگە كىم سەنەدى. ەشكىمدە سەنبەيدى.
جالپى، قازاق قوعامىندا بالانى ساباۋ، بالاعا قول كوتەرۋ تاربيە قۇرالى بولماعان.
مۇنداي تاربيە كەيىننەن كەڭەس وكىمەتى كەزىندە پايدا بولدى. قىزىلدار قازاقتاردى ۇلتتىق ساناسىنان ايىرۋ ءۇشىن وسىنداي «سۇمدىق» اڭگىمەلەردى ويلاپ تاپتى. ال بىزدەر بولساق، سوعان ءالى كۇنگە دەيىن سەنىپ كەلەمىز.
سوندىقتان ەل اراسىنا ىرىتكى سالىپ، كەمەل بولاشاققا بەت بۇرعان ەلىمىزدى باعىتىنان اداستىرۋعا ۇمتىلعان، تاياق جەگەن بالانىڭ اكەسىن كەشەگى اڭگىمەسى ءۇشىن جازاعا تارتۋ كەرەك.
قازاق قوعامى، ەسسىز اكەنىڭ اڭگىمەسىنە ەلىكپە!
الگى ەسسىز اكەنىڭ پايىمىنشا، قازاق بالالارىنىڭ باسىنان ۇرىپ، ارتىنان تەپپەسەڭ، ءبىلىم قونبايتىنعا ۇقسايدى ەكەن. قوعامدى كەرى تارتاتىن مۇنداي اڭگىمەلەردى تاراتۋشىلار جازاسىز قالماۋى كەرەك.
قازاق ەش ۋاقىتتا بالاسىنا قول كوتەرىپ، تاربيەلەمەگەن. مۇنداي تاربيە ءتۇرى جالپى ادامزات بالاسىنا جات دۇنيە ەكەنىن ۇمىتپايىق. بالانى ۇرىپ، ءبىلىمدى بويىنا ءسىڭىرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ناعىز – حايۋاندىق.
ۇيدە، مەكتەپتە تاياق جەپ وسكەن ۇرپاق جاسىق، ەز بولادى. كەڭەس زامانىندا اركىمنەن تاياق جەگەن اعالارىمىزدىڭ «ارقاسىندا» ءقازىر ەلىمىز ءوزىنىڭ ەسەسىن جىبەرىپ، ورىس تىلىندە شۇلدىرلەپ، اركىمنىڭ شىلاۋىندا جۇرگەنىن بايقاعان بولارسىزدار.
كەڭەس زامانىندا وسكەندەر مەكتەپتە تاياق جەپ، سوڭىنان اسكەرگە بارىپ وندا تاعى دا تاياق جەپ ابدەن جاسىپ، بەيشارا كۇيگە ءتۇستى.
ايتپاقشى، الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالانعان اكەنىڭ اڭگىمەسى تىڭداعاندا ونىڭ كەڭەستىك جۇيەنىڭ وسىنداي «تاربيەسىنەن» وتكەن بىرەۋ ەكەنى اڭگىمەسىنەن انىق بايقادىق.
قانداي جاعداي بولسا دا، ءوزىن سىيلايتىن ۇستاز شاكىرتىنە قول كوتەرمەۋى كەرەك. بالاعا قول كوتەرگەن ۇستاز ول – ۇستاز ەمەس. ونىڭ كوشەدە جۇرگەن بانديتتەن ەش ايىرماسى جوق.
نۇرلان جۇماحان، جۋرناليست بلوگەر.
