عىلىم تىلىمەن ايتقاندا تامىر - جوعارى ساتىداعى، تۇقىمدى وسىمدىكتەردىڭ جەر انانىڭ قويناۋىنا بەكىپ، ودان قورەكتىك زاتتار مەن سۋدى سىڭىرەتىن جانە زات الماسۋ ناتيجەسىندە پايدا بولعان كەيبىر زاتتاردى ءبولىپ شىعاراتىن نەگىزگى ۆەگەتاتيۆتىك مۇشەسى. ال ادام مەن جانۋارلار اعزاسىندا قان اينالىمىن قامتامىسىز ەتەتىن تۇتىكشە مۇشە. وسى قاسيەتتەرىنە قاراي ۇلى دالادا «تامىر تارتتى»، «تامىر-تانىس» ت.ب. اۋىسپالى ماعىنالى تىركەستەر قالىپتاسقان بولسا كەرەك.
ەندەشە ەندىگى ءسوز عىلىم سالاسىندا وسىمدىكتەردىڭ تامىرىن زەرتتەپ، تامىرىن تەرەڭگە تارتقان عالىم، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ق ر ۇجعا اكادەميگى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، بيوالۋانتۇرلىلىك جانە بيورەسۋرستار كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ناشتاي مۇحيتدين ۇلى مۇحيتدينوۆ تۋرالى بولماق.
ايتا كەتەرلىگى «ۇستازى جاقسىنىڭ ۇستامى جاقسى» دەگەندەي ناشتاي مۇحيتدين ۇلىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى ەلىمىزدىڭ بيولوگيا سالاسىنا ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن، قازاقستاندا ريزولوگيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، 1999 جىلى دۇنيە جۇزىلىك 16-بوتانيكا كونگرەسىنىڭ قۇرمەتتى ۆيسە-پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعان الەمگە ايگىلى عالىم، اكادەميك يسا ومار ۇلى بايتۋلين بولعان.
1996 جىلى «وسىمدىكتەر تامىر جۇيەسىنىڭ ەكولوگو-مورفولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى» دەگەن دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن قورعاعان عالىم وسى جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە وسىمدىكتەر تامىرلارى تۋرالى عىلىمعا جاڭا تۇسىنىكتەر ەنگىزدى. بۇل دوكتورلىق ديسسەرتاسياعا جينالعان ماتەريالدار بىرنەشە جىل بويى اقتوبە، قاراعاندى، الماتى وبلىستارىنىڭ اۋماعىندا جۇرگىزىلگەن دالالىق-عىلىمي ەكسپەديسيالاردىڭ ناتيجەسى ەدى.
ناتيجەسىندە اقتوبە وبلىسىنىڭ قۋاڭ دالا ايماعىنداعى سورتاڭ توپىراقتاردىڭ ءارتۇرلى تيپتەرىندەگى، سولتۇستىك بالقاش وڭىرىندەگى سۇر-قوڭىر سورتاڭ توپىراقتارىنداعى جانە ىلە الاتاۋىنىڭ ءارتۇرلى ءشوپتى-بۇتالى ءالپى، ءسۋبالپى بەلدەۋلەرىندەگى تابيعي وسىمدىكتەر قاۋىمداستىعىنىڭ 160 دومينانتتارى (باسىم تۇرلەرى) مەن ينگرەديەنتتەرىنىڭ (قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ) تامىرلارىنىڭ ەكولوگو-مورفولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى، سورتاڭ توپىراقتىڭ ونداعى ءارتۇرلى ادىستەرمەن ەگىلگەن وسىمدىكتەردىڭ تامىرىنا اسەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، سۇرعىلت سورتاڭداۋ توپىراقتا ەگىلگەن نەگىزگى مادەني وسىمدىكتەردىڭ تامىرلارىنىڭ دامۋ ەرەكشەلىكتەرى انىقتالعان.
ەڭبەك جولىن 1971 جىلى بوتانيكا كافەدراسىنىڭ اسسيستەنتى قىزمەتىنەن باستاعان عالىم ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى جەمىستى ەڭبەكتەرى ءۇشىن قازاق كسر جوعارى كەڭەسىنىڭ ماقتاۋ قاعازىمەن (1983 جىلى)، كسرو جوعارى كەڭەسىنىڭ «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىمەن (1984 جىلى)، «ءبىلىم بەرۋ ۇزدىگى» بەلگىسىمەن (1990 جىلى) ماراپاتتالدى.
ال ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەگەمەن ەلدىڭ ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنىڭ تامىر تارتۋىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن، ول «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىمىن دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن» ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ توسبەلگىسىمەن (2003 ج.)، ەۋروپا عىلىمي-وندىرىستىك پالاتاسىنىڭ التىن مەدالىمەن (2013 ج.) ماراپاتتالدى. 2013 ج. «ق ر جوو ۇزدىك وقىتۋشىسى» اتاعىنا يە بولدى.
2011 جىلى 70 جىلدىق مەرەيتويىندا قازاقستان تەلە ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا «قازاقستاندا عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتار جانە عىلىمي ماقالالار كەرەك» دەپ وي تۇيىندەگەن عالىم العاش رەت انا تىلىمىزدە «وسىمدىكتەر مورفولوگياسى جانە اناتومياسى» (2001)، «بيوگەوسەنولوگيا» (2007)، «قازاقستان بيورەسۋرستارى» (2009)، «گەوبوتانيكا» (2011)، «دارىلىك وسىمدىكتەر» (2013) جانە «قازاقستان بيورەسۋرستارى» (2016) سەكىلدى 3 عىلىمي مونوگرافيا، 3 وقۋلىق جانە 7 وقۋ قۇرالىن جازدى. سونىمەن بىرگە ماگيسترانتتارى مەن PhD دوكتورانتتارىنا قازاق تىلىندە ديسسەرتاسيا قورعاتىپ جۇرگەن ساناۋلى عالىمىنىڭ ءبىرى دەسەك تە بولادى. ايتپاقشى ناشتاي مۇحيتدين ۇلىنىڭ 1961 جىلى قازمۋ، بيولوگيا فاكۋلتەتى قابىرعاسىنان اشىلعان تۇڭعىش قازاق توبىنىڭ تۇلەگى ەكەنىن ماقتانىشپەن ايتا كەتۋگە بولادى. قازىرگى كەزدە پروفەسسور ن.م. مۇحيتدينوۆ ءتۇرلى تىلدەردە جازىلعان 400-دەن استام عىلىمي ماقالالار، وقۋلىقتار جانە وقۋ قۇرالدارىنىڭ اۆتورى.
ناشتاي مۇحيتدين ۇلىنىڭ بارلىق سانالى ءومىرى (2 جىلدىق ەسەپشىلىكتەن باسقا) ءوزى ءبىلىم العان ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ءوتتى. ول اعا لابورانتتان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي جۇمىستارى جونىندەگى پرورەكتوردىڭ ورىنباسارى سياقتى قىزمەتتەردىڭ بارلىق ساتىلارىندا ابىرويلى ەڭبەك ەتتى. ەڭبەك باسپالداقتارىنا كوز جۇگىرتسەك، ول 1970-1976 جىلدارى اسسيستەنت، اعا وقىتۋشى، 1976-1988 جىلدارى دوسەنت، 1983-1988 جج. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي جۇمىستارى جونىندەگى پرورەكتوردىڭ ورىنباسارى، 1989-2005 جج. بوتانيكا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1995-2000 جج. بيولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى بولدى، ال 2005 جىلدان كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى كافەدرانىڭ (ءقازىر بيوالۋانتۇرلىلىك جانە بيورەسۋرستار) پروفەسسورى قىزمەتىن اتقارۋدا.
1 حالىقارالىق جانە 10-عا جۋىق وتاندىق عىلىمي-زەرتتەۋ جوبالارىنىڭ جەتەكشىسى بولعان ناشتاي مۇحيتدين ۇلى وتاندىق جانە شەتەلدىك 20-دان استام (ازيا، ەۋروپا ەلدەرى جانە اقش) حالىقارالىق كونفەرەنسيالارعا قاتىسىپ بايانداما جاسادى.
«تابىسقا جەتكەن ەركەكتىڭ ارتىندا اقىلدى جارى تۇرادى» دەمەكشى، قۇداي قوسقان قوساعى وسىمدىكتەر بيولوگياسى جانە بيوتەحنولوگياسى ينستيتۋتى، كلەتكالىق بيولوگيا زەرتحاناسىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، عىلىمدا وزىندىك ءىزى بار عالىم، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى زينات راحىمجان قىزى ناشتاي مۇحيتدين ۇلى مەن بىرگە ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن بىرگە تاتىپ، كوبىنەسە دالالىق عىلىم ەكسپەديسيالاردا، عىلىمي ءىسساپارلاردا جۇرەتىن وتاعاسىنىڭ جولىن كۇتىپ، جوقتىعىن بىلدىرمەي، بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ دە وتاعاسىنىڭ دا رۋحاني تىرەگى، انالىق جىلۋى.
جەتەكشىلىگىمەن 2 دوكتورلىق، 15 كانديداتتىق، 3 PhD دوكتورانتتىق، بىرنەشە ونداعان ماگيسترلىك ديسسەرتاسيا قورعاتىپ، عىلىمعا تامىرىن تەرەڭ تارتىپ، جاپىراق جايعان عالىمنىڭ شاكىرتتەرى التاي، ارقا مەن اتىراۋ اراسىندا ءار سالادا قىزمەت اتقارۋدا، ءتىپتى شەتەل اسىپ وندا ءوز ەڭبەكتەرىمەن مويىنداتقاندارى دا جەتەرلىك.
ۇستىمىزدەگى جىلى جاسىل الەم ءىلىمى مايتالمانىنىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويى ەل ءىشى-سىرتىنداعى عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن عىلىمي-تاجىربيەلىك كونفەرەنسيا رەتىندە اتالىپ وتپەكشى.
تامىرىن عىلىمنىڭ تەرەڭىنە تارقان تۇلعا ءارى ۇستاز ناشتاي مۇحيتدين ۇلىنىڭ اساتىن اسۋلارى ءالى الدا. وسى اسۋلاردى شارشاماي اسۋىنا تىلەكتەسپىز. جانۇياسى، ارىپتەستەرى مەن كوپتەگەن شاكىرتتەرىنىڭ اراسىندا جاپىراعى جايقالعان جاسىل ورماننىڭ بايتەرەگىندەي بيىككە قاراي ۇمتىلا بەرۋىنە تىلەكتەسپىن.
الىبەك ىدىرىس ۇلى (شاكىرتى)
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
