سولتۇستىك قازاقستاندا قازاق نەگە از بىلەسىز بە؟ مۇنىڭ سەبەبى اشارشىلىقتا جاتىر.
1897 جىلى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى 70-80 پايىز بولعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس...
اشتىق زوبالاڭى كۇتپەگەن جەردەن، اياق استىنان باستالعان جوق. قازاقستاندا «كىشى وكتيابر» لاڭىمەن «اتاعى» شىققان گولوششەكيننىڭ اسىرا سىلتەۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان رەسپۋبليكا حالقى 1930 جىلعى 5،9 ميلليوننان 2،5 ميلليون ادامعا ازايدى.
گولوششەكين ءوز ساياساتىن بۇركەمەلەۋ ءۇشىن: «بۇرىن ءوز اۋىلىنان ەشقايدا ۇزاپ شىعىپ كورمەگەن قازاق ءوزىنىڭ كوشىپ قوناتىن ورىسىنەن باسقا جولدى بىلمەۋشى ەدى، ال ءقازىر ولار قازاقستاننىڭ ءبىر اۋدانىنان ەكىنشى اۋدانىنا وپ-وڭاي كوشىپ بارا الادى» دەپ ماسكەۋگە، ستالينگە قۋانىشتى راپورتتار جونەلتىپ جاتسا، بار تىرشىلىك كوزى – مالىنان ايىرىلعان قازاق ءوز جەرىندە اشتىقتان قىرىلىپ جاتتى.
سولتۇستىك قازاقستان وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ گولوششەكيننىڭ اتىنا جىبەرگەن اقپاراتىنان: «1932 جىلدىڭ 17 ساۋىرىندەگى مالىمەت بويىنشا، وبلىس بويىنشا 246 ادام اشتىقتان ءولدى، 133 ادام اشتىقتان ابدەن السىرەپ، ىسىپ-كەۋىپ كەتتى».
بۋلايەۆ اۋدانىنان: «اشتىقتىڭ سالدارىنان كولحوزشىلار ءولىپ جاتىر».
«سلەت دوبروۆولسيەۆ» كولحوزىنان: «كولحوزشىلار ولەكسەمەن تاماقتانادى، ولگەن جىلقىلاردى قازىپ الىپ، تاماققا پايدالانادى».
توڭكەرىس اۋدانىنان: «اشتىقتىڭ سالدارىنان 23 ادام ءولدى، 29 ادام ءال ۇستىندە جاتىر». قارالى سيفلار وسىلاي كەتە بەرەدى.
1932 جىلى مامىر ايىندا سىرىمبەت اۋىلىنا ارنايى كوميسسيا كەلەدى. «وتە قۇپيا» دەپ بەلگى سوعىلعان انىقتاماعا مىناداي سوزدەر جازىلعان: «ادامدار اشتىقتان» ابدەن السىرەگەن. جەيتىن ەشنارسە قالماعان. قۋ سۇيەكتى سۋعا قايناتىپ، تالعاجاۋ قىلادى. ابدەن اقجەمدەلىپ قالعان تەرىنى تالشىق ەتەدى. يت ەتىن جەگەن وتباسىلار انىقتالدى. ونداي ۇيلەردىڭ جانىندا سۇيەك تاۋ بولىپ ۇيىلگەن.
شوقى اۋىلىندا 144 وتباسى بولسا، ءقازىر قالعانى – 60 قانا. تاماق ىزدەپ، جان-جاققا قاڭعىپ كەتكەن. مۇندا قالعاندارى مىسىق، يت، قارعا، ساۋىسقان، تىشقان ەتىمەن كۇن كورىپ ءجۇر...».
قازاق حالقىنىڭ سان عاسىرلىق كوشپەندى ومىرىمەن ەسەپتەسپەگەن گولوششەكين: «اۋىلداعى ەكونوميكالىق جاعدايدى وزگەرتۋ قاجەت. بايعا قارسى تاپ كۇرەسىندە كەدەيلەرگە كۇرەسۋ كەرەك. ال مۇنىڭ ءوزى ازامات سوعىسىنا الىپ بارسا، ءبىز ونى دا قۇپ الامىز»، – دەپ جار سالدى.
اشتىقتىڭ سوڭى ءتۇرلى اۋرۋلارعا ۇلاستى. ادامدار اشتىقتان ءبىر قىرىلسا، اۋرۋدان ەكى قىرىلدى.
تەك 1932 جىلى سولتۇستىك قازاقستاندا 16 مىڭ ادام سۇزەك، 17 مىڭ ادام قۇرقۇلاق اۋرۋىنان ءولدى.
اشارشىلىقتىڭ ناعىز شىعانداپ جەتكەن شىرقاۋ شەگى – اشىنعان ادامدار توپتاسىپ، قولدارىنا قارۋ الىپ، اتقا قونىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قارۋلى قاقتىعىسقا بارۋى.
تەك 1930 جىلدىڭ قاڭتار، ناۋرىز ايلارىندا 2000-عا تارتا قارۋلى قاقتىعىس بولعان. ءسويتىپ، قازاقتار تاركىلەۋگە، ۇجىمداۋعا جانە اشارشىلىققا قارسى ءوز نارازىلىقتارىن بىلدىرگەن.
قولدان جاسالعان اشتىق زوبالاڭى سالدارىنان قازاقتار ءوز اتامەكەنىنەن بوسىپ كەتتى. ال باسقا ۇلتتار مەن كەلىمسەكتەر ولاردىڭ ورنىن تولتىرۋعا ۇمتىلدى.
تەك 1931 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا عانا 172 مىڭ ورىس، ۋكراين، بەلارۇس، موردۆا سولتۇستىك قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان ەكەن. كەيىن 1937 جىلدىڭ كۇزىندە قيىر شىعىستان 2229 كارىس كوشىپ كەلدى. بۇلار شىعىس شەكاراداعى ساياسي شيەلەنىسكە بايلانىستى جەر اۋدارىلدى.
1940 جىلى ۋكراينا مەن بەلارۋستىڭ باتىس وبلىستارىنان 28 مىڭ ادام جانە كوشىپ كەلەدى. بۇعان تىڭ يگەرۋ جىلدارىن قوسىڭىز!
وسىنداي «ساياساتتان» كەيىن قازاق ءوز جەرىندە ازايماعاندا، كوپ كەلىمسەكتەر «سەندەر ازسىڭدار، ءبىز كوپپىز» دەپ دوڭايبات شەكپەگەندە قايتەدى؟
1897 جىلى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى 70-80 پايىز بولعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس...
كىسىنىڭ ەتىن جەگىزگەن...
كونەكوز قاريالاردىڭ تاريحىمىزدىڭ قاسىرەتتى بەتى – اشارشىلىق كەزەڭى جايلى ايتقان ەستەلىك دەرەكتەرى ادامنىڭ جانىن قايىستىرادى. سوندا ولار: «ادامدى قاسقىر عانا ەمەس، ادامنىڭ ءوزى دە جەدى ەمەس پە؟ اسىرەسە، اقكول جاقتان قورالاس دەگەننىڭ اتى سۇمدىق شىقتى. يەسىز قالعان اۋىلدا قاراسازدان بەرى شۇباپ كەلە جاتقان ادامداردى اڭدىپ، سويىپ جەيدى ەكەن. كوك شاۋگىمى بار، سوعان اسىپ جەگەن كورىنەدى. «كىسىنىڭ ەتىن جەگەن قورالاس» دەگەن سودان قالعان.
وسىنىڭ بارىنە ابجىلانداي ىسقىرعان اشارشىلىق كىنالى. سول اشارشىلىق نەدەن تۋدى؟
ءو. ەسقالي نەمەرەسى،
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى
فاكتىلەر
1932 جىلدىڭ زوبالاڭىنداعى رەسمي دەرەكتەرگە قاراعاندا، اشارشىلىق جىلدارى ەمشەكتەگى سابيلەردىڭ 72 پايىزى، 7 جاسقا دەيىنگى بالالاردىڭ 60 پايىزى قىرىلىپ قالعان.
...
1932 جىلى قازاقتار اراسىنداعى ءولىم بالا تۋۋدان ارتىق بولىپ، ورال قالاسىندا 5 ەسەگە، قوستانايدا 2 ەسەگە، قىزىلجاردا ەكى ەسەگە كەمىپ كەتكەن.
...
1932 جىلى بالالار ۇيىنە 68 617 جەتىم الىنسا، 1933 جىلعى 1 قاڭتارعا دەيىن 45 100 بالا پاناسىز قالىپ، ونىڭ 1682ء-سى اشتان ولگەن. ءبىراق...بۇل كەزگى رەسمي مالىمەتتەردىڭ بارلىعى سانالى تۇردە كەمىتىلىپ، رەداكسيالانىپ كورسەتىلگەنىن ۇمىتپايىق.
...
الاپات اشارشىلىق جىلدارى قازاقستان شەكاراسىنان شىعىپ، بوسقىنشىلىققا ۇشىراعان شارۋالاردىڭ (قازاقتاردىڭ) سانى – 1 ميلليون 31 مىڭ. ولاردىڭ 165 مىڭى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ شەكاراسىنان ءارى اسىپ، قىتايعا، موڭعولياعا، اۋعانستانعا، يرانعا، تۇركياعا ءوتىپ كەتكەن. ءسويتىپ تۋعان جەرلەرىنە ءقايتىپ ورالا الماعان.
ال كورشى رەسپۋبليكالارعا رەسەيگە قونىس اۋدارىپ، ورنىعىپ قالعاندار سانى – 450 مىڭداي.
(ارحيۆ قۇجاتتارىنان)
وراز يسايەۆ، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى:
(ستالينگە جازعان حاتىنان ءۇزىندى)
– 1929 جىلعى ەسەپتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، قازاقستاندا 40 ميلليون باس مال بولعان. ال ءقازىر نەبارى 6 ميلليونداي مال قالدى. ونىڭ 2 ميلليونى سوۆحوزداردا، ال كولحوزدىق سەكتور مەن جەكەمەنشىك سەكتورداعى 4 ميلليون مالدىڭ كوپ بولىگى ورىس اۋداندارىندا...سوندا قازاقتاردىڭ قۇر تاياق ۇستاپ قالعانى ما؟!
دايىنداعان، دۋمان بىقاي
