بۇگىندە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى فيزيكا-حيميا ادىستەمەلىك زەرتتەۋ جانە ساراپتاۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ميحايل ناۋرىزبايەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ىرگەلى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. عالىمدار التىن ءوندىرىسى قالدىعىنان شۋنگيت مينەرالىن تاۋىپ، ونى ادام بالاسىنىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ جولىندا ءبىراز جەتىستىككە قول جەتكىزگەنى بەلگىلى.
م.ناۋرىزبايەۆتان شۋنگيت جايىندا سۇراعانىمىزدا: «شۋنگيت تابيعاتتا كەزدەسەتىن مينەرالداردىڭ تورەسى دەسە بولادى. ول عىلىمعا ەرتە زاماندا بەلگىلى بولعان. ءبىراق ونىڭ قورى جەر بەتىندە سيرەك كەزدەسەتىن بولعاندىقتان ونى وندىرىستە كادەگە جاراتۋعا ءتيىستى دەڭگەيدە كوڭىل بولىنبەدى. كەزىندە ورىس پاتشاسى ءى پەتر كارەلياداعى شۋنگيت قورى مول، قازىرگى پەتروزاۆودسك اۋماعىندا شيپاجاي سالۋعا پارمەن بەرگەن-دى. مىنە، سودان بەرى ورىستار شۋنگيتتى ادام دەنساۋلىعىن جاقسارتۋ جولىندا پايدالانىپ كەلەدى»، – دەيدى م.ناۋرىزبايەۆ.
وسىعان دەيىن عالىمدار شۋنگيت تەك قانا كارەليادا بولادى دەپ پايىمداپ كەلگەن ەدى. و باستا عالىمدار شۋنگيتتى عارىش كەڭىستىگىنەن كارەلياداعى كولگە تۇسكەن مينەرالدى زات دەپ ويلاعان.
ال 70-جىلدارى گەولوگتەر مۇنداي قۇندى مينەرال قازاقستاندا دا بار ەكەنىن انىقتادى. تابيعاتتا شۋنگيت تازا كۇيىندە كەزدەسپەيدى. عالىمدار شىعىس قازاقستان وبلىسى اۋماعىنداعى باقىرشى التىن وندىرىسىنەن پايدا بولعان قالدىقتاردىڭ اراسىنان شۋنگيتتى كەزدەستىرگەن. بۇدان باسقا تەكەلىدەگى قورعاسىن-مىرىش زاۋىتىنىڭ وندىرىستىك قالدىقتارىنان دا شۋنگيت وندىرۋگە بولادى ەكەن.
شۋنگيتتى جان-جاقتى زەرتتەگەن م.ناۋرىزبايەۆ مۇنداي مينەرال كانادا مەن اۆستراليادا بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتى. عالىم ءوزىنىڭ شاكىرتى سەرگەي ەفرەموۆپەن بىرگە ەلىمىزدە تابىلعان شۋنگيتتىڭ قۇرامىن انىقتاپ، ونى قانداي ماقساتقا پايدالانۋعا بولاتىنىن جۇيەلى تۇردە زەرتتەپ، ۇلكەن ناتيجەگە قول جەتكىزگەن. ادەتتە شۋنگيتتى ءبىراز مەتالدىڭ قۇرامىنان كەزدەستىرۋگە بولادى.
سول سياقتى سيرەك كەزدەسەتىن قىمبات مەتالداردى وندىرۋدە دە بۇل مينەرالدىڭ ماڭىزى زور. قازاق عالىمدارى تەكەلىدەگى قورعاسىن-مىرىش زاۋىتىنىڭ قالدىقتارى اراسىنداعى شۋنگيتتى رەزەڭكە جاساۋ سالاسىنا كەڭىنەن پايدالانۋعا بولاتىنىن ايتۋدا. قازىرگى تاڭدا م.ناۋرىزبايەۆ شۋنگيتكە قاتىستى 5-7 پاتەنتكە يە.
تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا 20 يننوۆاسيالىق جوبالاردىڭ قاتارىنا ىلىگىپ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى فيزيكا-حيميا ادىستەمەلىك زەرتتەۋ جانە ساراپتاۋ ورتالىعى ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مەن دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ 1،5 ملن دوللارلىق گرانتىنا يە بولعان-دى. بۇل قارجىعا عالىمدار باقىرشى التىن كەنىشى جانىنداعى التىن قالدىعىنان شۋنگيتتى ءبولىپ الاتىن، شاعىن كاسىپورىن تۇرعىزعان. قازىرگى تاڭدا كاسىپورىننىڭ شىعارىپ وتىرعان ءونىمىن يننوۆاسيالىق ءونىم دەپ اتاۋعا تولىق نەگىز بار. ويتكەنى مۇنداي ءونىم دۇنيەجۇزىنىڭ ەشبىر ەلىندە جوق. وسى تۇرعىدان العاندا قازاقستان شۋنگيتتى وندىرىستىك ماقساتتا ءوندىرىپ وتىرعان بىردەن-بىر ەل دەپ اتاۋعا بولادى.
شۋنگيتتىڭ قىر-سىرىن جەتە زەرتتەگەن قازاقستاندىق عالىمدار ونىڭ جەر استىنان شىعاتىن اۋىزسۋدى تازارتاتىن قاسيەتى بار ەكەنىن ايتتى. بۇگىندە م.ناۋرىزبايەۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن فيزيكا-حيميا ادىستەمەلىك زەرتتەۋ جانە ساراپتاۋ ورتالىعى ءۇي جاعدايىندا كەڭىنەن قولداناتىن سۋ سۇزگىلەردى دايىنداپ قويعان. شۋنگيت اۋىر مەتالداردى بويىنا سورىپ، سۋدى تازالايتىن قاسيەتكە يە مينەرال. ورتالىق ماماندارى مۇنداي سۇزگىلەردىڭ ءۇي جاعدايىنداعى جانە وندىرىستە قولداناتىن ۇلگىلەرىن جاساپ قويعان.
مۇنداي سۋ سۇزگىلەردى كەڭ كولەمدە شىعارىپ، حالىقتىڭ جاپپاي پايدالانۋىنا ۇكىمەت قولداۋ كورسەتۋى كەرەك-اق. ويتكەنى اۋىزسۋ – قازاقستان ءۇشىن وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان جەراستى سۋلارىن تازارتىپ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە جاراتۋدا شۋنگيتتى كەڭىنەن پايدالانۋدىڭ ماڭىزى زور. قازاق عالىمدارىنىڭ ويلاپ تاپقان سۇزگىنىڭ كۇندەلىكتى ومىردە پايدالانىپ جۇرگەن سۇزگىلەردەن كوپ ايىرماشىلىعى جوق. ونىڭ باستى وزگەشەلەگى سۋ سۇزەتىن جەرىنە شۋنگيتتىڭ ورنالاسقانىندا بولىپ تۇر. م.ناۋرىزبايەۆ جاڭا سۇزگىنىڭ باعاسى دا قىمبات بولمايتىنىن ايتىپ قالدى.
مايتالمان عالىم ق ر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە اۋىل-ايماقتارداعى ۇلكەن سۋ سورعىلاردىڭ جەلبەزەگىنە شۋنگيتتى پايدالانىپ، حالىقتى تازا اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋراسىنداعى ويىن ايتقانىن تىلگە تيەك ەتتى. ورتالىق قىزمەتكەرلەرى ءقازىر جوعارىدان جاۋاپ كۇتۋدە. حالىق ءۇشىن پايدالى ۇسىنىستى مينيسترلىكتەگى ماماندار قولداپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. م.ناۋرىزبايەۆ مۇنداي سۋ سورعىلارعا باقىرشى التىن كەنىشىنەن الىنعان شۋنگيتتى عانا قولداناتىنىن ايتتى. ال تەكەلىدەگى قورعاسىن زاۋىتىنداعى قالدىقتان ايىرىپ العان شۋنگيت ادام دەنساۋلىعىنا زياندى ەكەن. ويتكەنى ونىڭ قۇرامىندا اۋىر مەتالدار بار. سوندىقتان قورعاسىن مەن مىرىشتىڭ قالدىعىنان ايىرىپ الىنعان شۋنگيت ادام دەنساۋلىعىنا ءقاۋىپتى. ودان شىققان شۋنگيتتەن كولىكتىڭ دوڭگەلەگىنە قاجەتتى كومپونەنت جاساۋعا بولادى. ادەتتە مۇنايدان رەزەڭكە الۋدا وعان ءبىراز قوسپالار قوسۋعا تۋرا كەلەدى. بولاشاقتا سول زاتتاردىڭ ورنىن شۋنگيت الماستىرا الادى. جاڭا قوسپا ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا ءتيىمدى. شۋنگيت جايىندا شەشىلە اڭگىمە ايتقان م.ناۋرىزبايەۆ تەكەلىدە تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان قورعاسىن-مىرىش زاۋىتىنىڭ قالدىقتارىن كەڭ كولەمدە پايدالانىپ، رەزەڭكە جاساۋعا قاجەتتى شۋنگيت الۋعا بولاتىنىن العا تارتتى. عالىمنىڭ ءسوزىن باققانىمىزدا شۋنگيتتىڭ پايداسى كوپ ەكەن.
– ءقازىر جۇرتتىڭ بارىندە ۇيالى تەلەفون بار. ۇيالى تەلەفونمەن سويلەسكەندە ودان ادام دەنساۋلىعىنا زياندى ۋلترادىبىس پايدا بولادى. كوپشىلىگىمىز ونى بىلە بەرمەيمىز. ول تومەن دەڭگەيدە بولسا دا ادام دەنساۋلىعىنا زيان. ەگەر ۇيالى تەلەفوننىڭ سىرتىن شۋنگيت قوسىلعان پوليمەرمەن قاپتاسا، شۋنگيت ۋلترادىبىستى وتكىزبەس ەدى. وسىلايشا، ۇيالى تەلەفوننىڭ ادام دەنساۋلىعىنا زياندىلىعىن ايتارلىقتاي تومەندەتۋگە بولادى. بۇل باعىتتا ارنايى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ، جوبانى سىناقتان وتكىزىپ، پاتەنتتەپ قويدىق. بۇل جوباعا قىزىعۋشىلىق تانىتقان ينۆەستورلار تابىلسا، ولارمەن ويىمىزبەن بولىسۋگە ءازىرمىز، – دەيدى عالىم.
بۇگىندە رەسەيلىك ماماندار شۋنگيتتى مەديسينا سالاسىندا كەڭىنەن قولدانۋدا. ولار شۋنگيتتەن تەرى اۋرۋلارىنا قارسى تۇراتىن ءتۇرلى جاقپالار جاساي باستاعان. سونداي-اق، سولتۇستىكتەگى كورشىمىز شۋنگيتپەن ادام قانىن تازارتۋعا دا قولدانا باستاپتى. قازاق شۋنگيتىنىڭ اكەسى م.ناۋرىزبايەۆ قازاقستان اتالمىش مينەرالمەن سۋ تازارتىپ، رەزەڭكە الۋعا كۇش سالسا، پايداعا باتاتىنىن العا تارتتى. بۇگىندە فيزيكا-حيميا ادىستەمەلىك زەرتتەۋ جانە ساراپتاۋ ورتالىعىنىڭ ماماندارى باقىرشىداعى التىن قالدىعىنان شۋنگيتتى ايىرىپ، رەزەڭكە شىعاراتىن ءبىرلى-جارىم كاسىپورىندارعا ساۋدالاۋدا. ايتپاقشى، وتاندىق شۋنگيتتى جامبىل فوسفور زاۋىتى دا ساتىپ الىپ، فوسفوردى تازارتۋعا كەڭىنەن پايدالانىپ جاتقانىن ورتالىق ماماندارى العا تارتتى. م.ناۋرىزبايەۆ قازاقستاندا شۋنگيتتىڭ 300 ملن تونناعا دەيىن قورى بار ەكەن. فيزيكا-حيميا ادىستەمەلىك زەرتتەۋ جانە ساراپتاۋ ورتالىعىنىڭ ماماندارى شۋنگيتتى گازعا قارسى كيەتىن تۇمىلدىرىققا دا سالىپ، ونىڭ اممياك پەن كۇكىرت كومىرتەگىن جاقسى تازالايتىنىنا كوز جەتكىزىپتى. وسىلايشا، قازاق عالىمدارى شۋنگيتتى ءومىردىڭ سان-سالاسىندا پايدالانۋعا بولاتىنىن ناقتى ىسپەن دالەلدەۋدە. عالىمدارىمىزدىڭ بۇل باعىتتاعى جۇمىستارىنا ساتتىلىك تىلەيمىز.
نۇرلان جۇماقانوۆ
