ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ۇلت تاريحىنا شولدەگەن، ۇلتىن ۇلىقتاعىسى كەلگەن، ۇلتجاندى ازاماتتارىمىز جاپپاي تاريحقا بەت بۇردى. وسىنىڭ كوبى تايپالىق كوزقاراستان اسا الماي قالدى. ەندى ءبىرازى تاريحتىڭ «سابيلىك دەرتىمەن» سىرقاتتاندى. بۇل سىرقاتقا شالدىققاندار ءبىر قۇجاتتىڭ شەتىنە كوزى تۇسسە بولدى، ونىڭ ءتۇپ-تامىرىنا بويلاماي بايبالام سالىپ، داڭعازالانىپ شىعا كەلەتىن بولدى. بۇل دەرت نەگە ۇرىندىراتىنىنا وي جۇگىرتە بەرمەيدى.

مىنە، وسىلارعا ساباق، ۇلگى بولسىن دەگەن نيەتپەن تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ ت.ابەنايۇلىنا بەرگەن جاۋابىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

 


 

تاريح ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس

قۇرمەتتى تىلەۋبەردى ابەناي ۇلى! سەنىڭ (جاسىڭ مەنەن كىشى بولعاندىقتان «سەن» دەپ وتىرمىن) ءبىرلى-جارىم دۇنيەلەرىڭمەن تانىس ەدىم.

2010 جىلى مەنى ىزدەپ تىلەۋباي دەگەن  ازامات كەلدى. تانىسا كەلە ءبىلدىم، سەنىڭ ءىنىڭ ەكەن. «اعام مەنى سىزگە جىبەردى. جازبالارىمدى ازىرشە سىنعا الا بەرمەسىنشى» دەگەن سالەمىڭدى جەتكىزىپ، سەنىڭ «شىنىڭا كوش تاريح، شىڭعىسحان كىم؟»، «قۇپيا شەجىرەسىنىڭ قۇپياسى» دەگەن كىتابىڭدى ماعان سىيعا تارتتى. «ءسىرا، مەنەن كۇدىكتەنگەن بولار. كىشىلىك تانىتىپ الدىما كەلىپ وتىر عوي» دەگەن نيەتپەن ءىنىڭ مەن ءوزىڭنىڭ ساعىڭدى سىندىرمايىن دەپ ويلاپ، مەن دە كىسىلىك تانىتىپ، اعالىق اقىل-كەڭەسىمدى بەردىم. وندا، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» ورتا عاسىردا جازىلعان،  زەرتتەلۋى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن تاريحي مۇرا ەكەنىن ايتتىم. قازىرگى كۇننىڭ وزىندە دۇنيە ءجۇزىنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە (جۇڭگو، ورىس، جاپون، فرانسۋز، نەمىس، تۇرىك، پارسى، چەح، اعىلشىن، ۆەنگەر (ماجار)، پولشا، قازاق، كورەي، بۇلعار، ماراتي، يسپان، رۋمەن، شۆەد، بۋرياد) اۋدارىلعانىن ەسكەرتتىم. سوندىقتان بۇل مۇراعا اسا ساقتىقپەن قاراۋدى تاپسىردىم.

ودان كەيىن سەنەن ەشقانداي حابار بولمادى. ۇزىنقۇلاقتان ەستىسەم «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنە» قاتىستى بىرنەشە كىتاپ باستىرىپ ۇلگەرىپسىڭ. «قازاقستان عا-نىڭ قۇرمەتتى اكادەميگى» دەگەن اتاق الىپسىڭ. باۋىرىڭ بەرىپ كەتكەن كىتاپتى شولىپ وتىرىپ جالعاندىقتىڭ ەتەگىنەن مىقتاپ ۇستاعانىڭا تاڭداندىم. سەنساسيا جاساۋعا تىم قۇمار ازامات ەكەنىڭدى ۇقتىم. سەنىڭ بۇل ەڭبەكتەرىڭ سىن كوتەرەتىندەي دۇنيە دە ەمەس ەكەن. ۇلتىن، حالقىن سۇيەتىن قازاقتىڭ ازاماتتارى ۇلتىنا، ۇرپاعىنا ءبىر نارسە جاساپ بەرگىسى، ءبىر جىرتىعىنا جاماۋ بولعىسى كەلەتىنى تۇسىنىكتى جاي. سونداي جاقسى نيەت سەندە دە بولعان. وكىنىشتىسى، جولىڭدى دۇرىس تاڭداي الماعانسىڭ. قازاق ايتادى «كورپەڭە قاراي كوسىل» دەپ. تاريح عىلىمى ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس. ونىڭ زەرتتەۋ نىسانى، ءادىس-تاسىلى، تەورياسى دەگەن سياقتى مىڭ قىرتىسى بار. سول قىرتىستارىن مەڭگەرىپ، تاريح مەكتەبىنەن وتپەي تۇرىپ، ءوزىم بىلەمدىككە سالىنىپ، داۋىس كوتەرىپ بايبالام سالىپ، ايعايلاۋمەن ەشتەڭە شەشىلمەيدى (يت ەكەش يت تە سۇيەكتى جۇتاردا ارتىنا قارايدى-عوي). تاعى ءبىر قيتۇرقىسى، ارنايى ءبىلىمى جوق ادام تاريحقا قۇمارتىپ «سابيلىك سىرقاتقا» شالدىعادى. مۇنداي سىرقاتقا شالدىققان تاريحي فاكتىلەر الەمدە ءار ۇلتتا بۇرىن دا بولعان، ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. ول ءوزى ءبىر اعىم.

ايتپاعىم، سەن ءدال سول كەزەڭدە ءجۇر ەكەنسىڭ. نيەتىڭ دۇرىس. وكىنىشتىسى، سەن ءتىل ءبىلىمى، تاريح، تاريحي فيلوسوفيانىڭ مەكتەبىنەن وتپەگەنسىڭ. ءوزىڭدى وسى سالادا دايىنداماي، جاڭاعى سىرقات بويىڭا جايىلىپ دەندەپ العان. جازبالارىڭنان وسىنى بايقادىم.

اقپان ايىندا «ult.kz»، «shyn.kz» جانە «تۇركىستان» گازەتىندە مەنىڭ «بۋرحان-حالدۋندا بولعان اڭگىمە» دەگەن ماقالام جارىق كوردى. كەشىكپەي «dalanews.kz» سايتىندا سەنىڭ «قارجاۋبايدىڭ قياناتى نەمەسە شىڭعىسحاندى موڭعول قىلۋ كىمگە كەرەك؟» دەگەن تاقىرىپپەن، كەيىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە  (№11. 04.03.2016) «شىڭعىسحان: دەرەككە جۇگىنگەن ابزال» دەگەن تاقىرىپپەن قايتادان بايبالام سالعان ماقالاڭدى ەكىنشى مارتە جاريالاپسىڭ.

اتالمىش  مەنىڭ ماقالامدا تىلەۋبەردى ابەناي ۇلى تانابايىن تۋرالى، ياعني، سەنىڭ ادرەسىڭە ءبىر دە ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلماعان. شىڭعىس حاننان قازاق جاساۋعا كىرىسىپ جاتقان ءبىر سەن عانا ەمەس، باسقا دا ازاماتتار بار. قازاقتاردى ايتپاعاندا ۋكرايندىق، رەسەيلىك ديلەتانتتار دا جەتىپ ارتىلادى. سوندا دەيمىن-اۋ، تىلەۋبەردى ابەناي ۇلىنىڭ وسىنشاما شامىرقانا، شامدانىپ مەنىڭ جەكە باسىما ءتىل تيگىزىپ، «ۇلتىن ساتقان ساتقىن» دەگەنگە دەيىن بارىپ، ورتاسىنا وتىرىكتى ۇيىپ-توگىپ، ساياساتتىڭ ساداعىن بەزەپ، اعاش اتقا تەرىس مىنگىزەتىندەي مەن ساعان نە قىلىپ ەدىم؟ بولىسە الماي جۇرگەن دۇنيەمىز جوق ەدى-عوي. سەن ەكەۋمىز ومىردە ءبىر دە ءبىر رەت كەزدەسكەن دە ەمەسپىز. سويتە تۇرا تاپ ءبىر كەگى بار، ەسەسى كەتكەن ادامداي جەكە باسىما ءتىل تيگىزىپسىڭ. ماقالاداعى ءسوز ساپتاسىڭ مەن ءوز قولىڭمەن جازعان كىتاپتارىڭداعى ستيليستيكا ەكى باسقا. مۇمكىن قولداپ-قولپاشتاپ جۇرگەن اعالارىڭ قولۇشىن بەرگەن بولار. ەگەر عىلىمعا ەت جۇرەگىڭمەن جانىڭ اشىسا مەنى عىلىمي تالقىعا شاقىرۋىڭ كەرەك ەدى-عوي. ولاي جاساي الماپسىڭ. ءبىزدىڭ عىلىمي كوزقاراسىمىز ونسىز دا ەكى باسقا. قىزبالىققا سالىنىپ ىشكى قىجىلىڭدى توگىپ، بۇكىل وقىرمان الدىندا ءوزىڭدى كورگەنسىز ەتىپ كورسەتىپ ءتىل تيگىزۋ ادەپتىلىككە دە، عىلىمعا جانى اشىعاندىققا دا جاتپايدى.

 

شىڭعىس حان قازاق بولسا قازاقتار ول جايىندا ەپوس جازار ەدى

ءبىر اڭگىمەڭدە «اكەم ابەناي شەجىرەشى، ءارى اتاقتى مولدا بولعان» دەگەن ەدىڭ. اتاقتى مولدانىڭ بالاسى، مولدا بولا الماسا دا يمانىنا سۇيەنىپ، كورگەندىك تانىتىپ، عايبات ايتپاۋ كەرەك ەدى. حالىققا ۇسىنىپ وتىرعان ۇلكەندى، كىشىلى دۇنيەلەر، اۆتوردىڭ قولىنان شىققاننان كەيىن حالىقتىق بولادى. ءارى ءسوزىڭدى جەتكىزگىڭ كەلسە حالقىڭدى سىيلاۋ كەرەك. وسى جاعىنا كەلگەندە سەنىڭ كورگەندىگىڭ ەمەس كورگەنسىزدىگىڭ جەڭىپ كەتكەن. وعان مىنا ءسوزىڭ دالەل بولا الادى. ماقالاداعى: «ناسىباي» ءسوزىن ءىلىپ الىپ، ناسىبايىن يىسكەتىپ جىبەرگەن جوق پا، نەمەسە «ەكولوگ ميليسيا سىزگە ناسىبايىن يىسكەتۋمەن تىنباي ناسىبايىنىڭ «كورشىسىن» جالاتۋدان ەرىنبەس» دەگەن سوزدەردى تاربيە كورگەن ادام اردان اتتاپ ايتا الماس ەدى! وسى قىلىعىڭمەن مارقۇم مولدا اكەڭنىڭ ارۋاعىن تابانىڭمەن تاپتاپ ءوتىپسىڭ.

قارجاۋبايدىڭ بار ارمانى شىڭعىسحاندى «موڭعول ەتۋ» دەپسىڭ. باۋىرىم-اۋ! مەنەن بۇرىن، سەنەن بۇرىن شىڭعىس يمپەرياسى قۇرىلعاننان بەرى الەم شىڭعىس حاندى «موڭعول» دەپ تانىپ قويعان. مۇنى قارجاۋبايدىڭ «ارمانى» دەسەڭ، ول باياعىدا ورىندالىپ قويعان. شىڭعىس حان قازاق دەيسىڭ. ول زاماندا قازاق دەگەن ساياسي ءارى ەتنيكالىق اتاۋ بولىپ پا ەدى؟ ءبىز قازاق اقىن حالىق، جىرشى، كۇيشى حالىقپىز. ەگەر شىڭعىس حان قازاق بولسا قازاقتار سول داۋىردە  ول جايلى ەپوس، داستان جىردى ايتپاعاندا 4 جول ولەڭ قالدىرار ەدى-عوي. 1224-1360 جىلدار ارلىعىندا موڭعولدار شىڭعىس حان تۋرالى 100-دەن استام جازبا دەرەك قالدىرىپ، اتىن ۇرپاعىنان ۇرپاعىنا ۇلىقتاتىپتى.  ونىڭ ىشىندە جالايىر تايپاسىنان دەيسىڭ. شىڭعىس نەگە تۇرىكپىن دەمەي، «موڭعولمىن» دەپ جار سالعان. تۇركىلىك كەرەيدىڭ توعرۋل (ۋاڭ) حانمەن نەگە «موڭعولشا انت بەرىسىپ ەدىك-قوي» دەپ رەنىش بىلدىرەدى. (قۇپيا شەجىرە 5 ءبولىم، 175-185 تاراۋ)   قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان كەيىن «قازاق» اتانىپ وتىرمىز. كەزىندە «وعىز»، «قىپشاق»، «موعول» دەگەن ساياسي-ەتنيكالىق اتاۋمەن دە جۇردىك. قازاق حاندىعىنىڭ الدىندا ءابىلحايىر حاننىڭ قارماعىندا ءبىر كەز «وزبەك» اتالىپ تا جۇردىك-قوي.  شىڭعىس اۋلەتى بيلەگەن بۇگىنگى اۋعانستان، يران، يراك، وزبەكستان، ازەربايجان، گرۋزيا، تاتار، باشقۇرتتاردىڭ بارلىعى سەنىڭ تۇسىنىگىڭشە قازاق بولعانى ما؟ ولاي لاعىپ كەتۋ عىلىمعا تومپاق كەلەدى.

 

موڭعوليادا قازاقتى «شاعىن رۋ» ەمەس «ۇلت» دەڭگەيىنە كوتەردىم

ەندىگى كەزەكتە سەنىڭ ماقالاڭداعى جالعان دۇنيەلەرگە تۇسىنىك بەرەيىن.

ماقالاڭنىڭ قۇنىن كوتەرۋ ءۇشىن شىڭعىسحان پروبلەماسىن ايتا وتىرىپ ابايدى، قازتۋعاندى، سۇلتانماحمۇتتى، ماعجان، الكەي، قانىشتاردىڭ اتىن قوسىپ تۇزدىقتاپ وتىرىپسىڭ. بۇلاردىڭ شىڭعىس پروبلەماسىنا قانداي قاتىسى بار دەگەن سۇراق تۋادى. سونان كەيىن جالعان پاتريوتتىق-قازاقتىق ۇران كوتەرىپ، ساياساتتاندىرىپ كەلىپ، مەنى «قاعىنان جەرىگەن قۇلانعا» تەڭەپسىڭ.

وۋ، ابەناي ۇلى! سەن قىتايدا جۇرگەندە سونداعى حالقىڭا قامقور بولىپ كوردىڭ بە؟

قىتايدىڭ ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى قازاقتى كەمىرىپ جەپ جاتقاندا «ءاۋ!» دەپ باس كوتەرىپ ءبىر ءسوز ايتا الدىڭ با؟ ارينە، جوق. وندا تىڭدا! مەن ماقتان سۇيگىش ادام ەمەسپىن. ءبىراق وسىندايدا ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى دەگەندەي موڭعوليادا جۇرگەندە ءوز ۇلتىمنىڭ جوعىن جوقتاپ، قۇقىن قورعاپ كەلگەنىم قاقىندا ءبىرلى جارىم ءسوز قوزعايىن.

1991-1992 جىلدارى موڭعوليانىڭ العاشقى دەموكراتيالىق كونستيتۋتسياسىن جاساپ، تالقىلاپ، بەكىتۋ ىسىنە ۇلى قۇرالدىڭ دەپۋتاتى بولعاندىقتان ءبىر كىسىدەي ات سالىستىم. ءۇش ايعا جۋىق ۋاقىت ءار ءسوزىن، ءار ابزاسىن تالقىعا سالعاندا جان بەرىپ، جان الىسقان شايقاستار بولدى. ساياسي ايتىس تارتىستاردىڭ اۋىر بولعانى سونشالىق، جۇرەك تالماسىنا ۇشىراپ ۇلى جىڭگىر قۇرىلتاي ۇستىندە ەكى دەپۋتات كوز جۇمدى.

مەن ءوز باسىم موڭعولياداعى قازاق ۇلتىن «شاعىن رۋ» ەمەس «ۇلت» دەپ تانۋ، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىنە كوتەرىپ نەگىزگى زاڭعا (كونستيتۋتسيا) ەنگىزۋ ماسەلەسى بويىنشا قازاق دەپۋتاتتاردىڭ باسىن قوسىپ، سولاردىڭ قولداۋىمەن ۇلى قۇرىلتاي جينالىسىن تاستاپ شىعىپ، ءۇش تاۋلىك بويى بايكوت جاريالادىم. موڭعوليا پرەزيدەنتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن پارلامەنتتەگى پارتيالاردىڭ باسشىلارىن الدە نەشە مارتە كەلىسسوزگە وتىرعىزىپ، ايۋداي الىسا، دالەلدەي كەلىپ كونستيتۋتسيانىڭ 8^ب بابىنا «... ىرگەلى ءارى تىعىز ورنالاسقان باسقا ۇلتتار ءبىلىم، عىلىمىن، مادەني شارالارىن الەۋمەتتىك قاتىناس ىستەرىن ءوز انا تىلىندە جۇرگىزۋگە قۇقىقتى» دەگەن زاڭدىق اكتىنى ەنگىزىپ، موڭعوليادا قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىنە كوتەردىم. قازاقتار موڭعولدىڭ ءبىر شاعىن تايپاسى ەمەس، «ۇلت» دەگەن انىقتاما ەنگىزدىم. موڭعوليادا موڭعول، قازاق دەگەن ەكى-اق ۇلت بار ەكەنىن ەسكەرتە كەتەيىن. شەتتە ءجۇرىپ ءوز ۇلتىنىڭ الەۋمەتتىك جانە رۋحاني قۇقىعىن قورعاۋعا ات سالىسقان مەنىڭ سول كەزدەگى ارىپتەستەرىم قينايات ۇلى زاردىحان، باعلان ۇلى زارىكحان، قادىر سايران، قالي ءالىپ، ۋاتحان ءماۋلىت، قىلىش قۇزىكەي، اسقىنباي ساراي، سەيىتحان ءيىسحان، كوگەن قۇسمان، ناسىر سامات، جاپارحان بەردىمۇرات، اجحان بولات، كۇنتۋعان ميزامحان، جۇماباي ءجۇنىس، نۇعىمان قابىل، ا. راشادحان، يا.حۇرلەە، و.سەريەۆتەرگە ۇلت پاتريوتتارى اتىنان العىس ايتامىن. ونىڭ سىرتىندا قازاقتاردى اتامەكەنگە كوشىرۋگە مۇرىندىق بولعانىم، موڭعوليادا قازاق اۆتونومياسىن ورناتۋ تۋرالى باستاما كوتەرىپ اتسالىسقانىم  ت.س.س. ونداعان ازاماتتىق ىستەرىمنىڭ ءبارىن ءتىزىپ شىقسام بۇل ماقالانىڭ كولەمى كوتەرمەس. وسى فاكتىلەردى بىلمەي تۇرىپ، مەنى «ساتقىن» دەپ ءتىل تيگىزىپ، عايبات ايتقاندىعىڭ ءۇشىن ەگەر ازاماتتىق ارىڭ جەڭسە مەنەن كەشىرىم سۇراۋىڭ كەرەك.

 

اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا

سەنىڭ ماقالاڭنىڭ باسىندا ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 16-سى اقپان كۇنى جۇرىلگەن «اشىعىن ايتقاندا» توك-شوۋىندا «شىڭعىس حاننىڭ تەگى كىم؟» دەگەن تاقىرىپتا وتكىزىلگەن پىكىر-سايىستا شىڭعىس حان موڭعولدارىنىڭ اتاۋى «مونگۇ» اتالعانى تۋرالى ايتقان ەدىم. وسىعان ازداپ تۇسىنىكتەمە بەرۋدى ءجون كورەمىن.

1220-1221 جىلدارى قىتايدىڭ ءسۇن پاتشالىعى تاراپىنان «حۋايدۋ» شەكاراسىنىڭ باسشىسى چجاو حۋندى حەبەيدەگى موڭعول ارمياسىنىڭ قولباسشىسى مۇقالايعا ەلشىلىككە جىبەرگەن-دى.

ول يانسزين قالاسىنداعى مۋحلايدىڭ جانىندا بولىپ، كەلىسسوز جۇرگىزۋمەن قاتار موڭعول ارمياسىنىڭ دايىندىعى، اسكەري تاكتيكاسى، سوعىس ەرەجەلەرىن باقىلاپ، قۇپياسىمەن تانىسىپ ەلىنە كەلگەن سوڭ 1224 جىلى «مەندا بەيلۋ» (موڭعول تاتارلار تۋرالى ەستەلىك) اتتى تاريحي بەلگىلەۋىن جازىپ قالدىرعان. چجاو حۋننىڭ بۇل ەڭبەگىن 1857 جىلى ۆ.پ.ۆاسيليەۆ، 1975 جىلى ن.س.مۋنكۋيەۆ ورىس تىلىنە، 1980 جىلى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىپ باسقان. جۇڭگو تىلىندە 7 مارتە جارىق كورگەن. وسى تاريحي جازبادا شىڭعىس حان موڭعولدارىنىڭ اتاۋىن «مونگۇ» دەپ بەرگەن. 1233، 1235، 1236 جىلدارى ورحون بويىنداعى قاراقورىمعا كەلگەن قىتايدىڭ ءسۇن پاتشالىق ەلشىلەرى پەن دايا، سيۋي تين «حەيدا شيليۋە» (قارا تاتارلار وقيعاسىنىڭ شەجىرەسى) اتتى ەڭبەك جازىپ قالدىرعان. بۇل ەڭبەك جۇڭگو تىلىندە 5 مارتە، ورىس تىلىنە لين كيۋني، ن.س.مۋنكۋيەۆتىڭ اۋدارماسىمەن (1960)، اعىلشىن تىلىنە پ.ولبريحت، ە.پينكس (1980)، ە.حەنيش، سۋنۋ (1986) سياقتى عالىمداردىڭ اتسالىسۋىمەن ەۋروپانىڭ بىرنەشە تىلدەرىندە اۋدارىلىپ جارىق كورگەن. وسى ەڭبەكتە دە موڭعولداردى «مونگۇ» دەپ كورسەتكەن. «اشىعىن ايتقاندا» توك-شوۋىندا تەليەۆيزيادان سويلەگەندە مۋحالاي دەۋدىڭ ورنىنا «قۇبىلاي» دەپ جاڭىلىس جاساپپىن. وسى قاتەلىگىم ءۇشىن حالىقتان كەشىرىم سۇرايمىن. جوعارىداعى اتالمىش عالىمدار مەن قاتار پ.پەلليو، د.بانزاراۆتار تاريحي جازبادا قازىرگى ينشان تاۋىنىڭ ءبىر بولىگى «مون» تاۋىن سول داۋىردە «مونگۇ ۋۋل» (كۇمىس تاۋى)، «حەيدا شيليۋە»-دە «موڭعول» اتاۋىن «مونگۇ» (كۇمىس) دەگەندى بىلدىرەتىن يەروگليفپەن بەرىلگەنىنە پەن دايا تۇسىنىكتەمە بەرگەن (يۋان چاو بيشي. 10-داپتەر، 13ا بەتى؛ د. بانزاروۆ. 1955. 136، 171 بەتتەر؛ P.Pelliot. 1928. ر.228؛ ج.باياساح.2006. – 40-41).

شىعىس حالىقتارى حاندىقتى، پاتشالىقتى التىن، كۇمىس، اسىل تاستاردىڭ (گاۋھار، لاعىل، ت.ب.) اتاۋمەن اتايتىن ءداستۇر بولعان. مىسالى، مانجۇلەر كەزىندە «التىن» حاندىعى دەپ مەملەكەتىن اتاعان. سول سياقتى ينشان موڭعولدارى «مونگۇ ۋلس» (كۇمىس حاندىعى) دەپ اتاعان.

ابەناي ۇلى سەن ماقالاڭدا مەنىڭ «سارى گازەتتەردە» دەگەن ءسوزىمدى ءىلىپ الىپ ءبىراز ساياساتتاندىرىپسىڭ. ءدال وسى جەردە سەنىڭ ساياسي ساۋاتىڭ تىم جۇقا ەكەنىنە كوزىم جەتتى. ەندەشە تىڭدا، ساۋاتىڭدى اشا كەتەيىن.

«سارى گازەتتەر» دەگەنىمىز كوپشىلىك قولدى گازەتتەر. قوعام بولعان سوڭ ادامداردىڭ پىكىر الۋاندىعى، ۇستانىمى، تۇسىنىگى ءارتۇرلى بولادى. سول قوعامدىق پىكىرلەردى ەركىن بەرەتىن دەموكراتيالىق باعىتتاعى باسىلىمداردى «سارى گازەتتەر» دەپ اتايدى. مەنىڭ ماقالامدا گازەتتەردى كەمسىتكەن، قورلاعان ۇعىم جوق. وسى جاعىن جاقسى ءتۇسىنىپ الساڭ قۇبا-قۇپ بولار ەدى.

ەندىگى كەزەكتە سەنساسيا كوتەرىپ، اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا بولىپ، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» جۇڭگو يەروگليفىمەن، قازاق تىلىندە جازىلعان ەڭبەك دەپ جاريالاپ، الاياقتىق جاساپ جۇرگەن، «ىرگەلى ەڭبەگىڭدى» تالداۋعا بۇرىلايىن.

ەڭ اۋەلى وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»ء-نىڭ تاعدىرى حاقىندا قىسقاشا انىقتاما بەرۋدى ءجون كوردىم.

قىتايدىڭ مين ديناستيناسىنىڭ ءۇشىنشى يمپەراتورى يۋانلە (چەن-سزۋ) زامانىندا (1402-1425 جج) رەتتەلىپ پاتشا ارحيۆىنە «يۋنلە دا - ديان» (يۋنلە جىلناماسىنىڭ ۇلكەن ۇلاعاتى) دەپ اتالاتىن تاريحي قۇجاتتار اراسىندا 12 داپتەرلى ءبىر نۇسقا، 15 داپتەر تاعى ءبىر نۇسقاسى ساقتالعان. وسى نۇسقالاردان بىرنەشە كوشىرمە كەيىن جاسالعان. ول تۋرالى زەرتتەۋشىلەر ۇنەمى  تۇسىنىك بەرىپ كەلدى.

قۇپيا شەجىرەنى زەرتتەۋشىلەردىڭ دەنى بۇگىنگە دەيىن «گۋ» نۇسقاسىن تۇعىر دەرەك رەتىندە پايدالانىپ كەلدى.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» جازىلعان قۇجاتتىڭ ءار بەتىندە 6-9 جول، ءبىر بۇكتەمەسى 4-5 بەتتەن، بارلىعى 40-50 بۇكتەمە (بۇكتەمە  juan، ورىس گرافيكاسىمەن «سزيۋان» دەپ وقىلادى). ءبىر داپتەردە 4-5 بۇكتەمەدەن بارلىعى 12-15 داپتەردەن (قاراڭىز، گ-02831، ت-74. قىتايشا  benj، ben-zi، تۇرىكشە daftär (QBN 96₁₀)؛ uluγ däftär (U5_p 41₅)، دتس. 159) تۇرادى. ءبىر داپتەردە 347-488 جول، بارلىعى 4798 جول، 282 تارماقتان قۇرالعان.

وسى «تارماق» اتاۋىن سەن «ۇزىك» دەپ الىپسىڭ. بۇعان دەيىن الەم عالىمدارى «تارماق» دەپ اتاپ كەلگەن اتاۋدى (تەرمين)  قالايشا، نە سەبەپتەن «ۇزىك» دەپ العانىڭا تاڭىم بار. «ۇزىك» بولسا ماعىنالىق جاعىنان بىر-بىرىنە بايلانىسپايتىن دۇنيە بولۋى كەرەك-قوي. ال مىنا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» تاقىرىبىنان باستاپ بىر-بىرىمەن جالعاسىپ جاتقان تاريحي شەجىرە.

بۇل مەنىڭ اشىپ وتىرعان جاڭالىعىم ەمەس «قۇپيا شەجىرەنى» زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ساراپتامالارىنىڭ قورتىندىسى.

تاريح عىلىمىنىڭ دەرەكتانۋ سالاسىندا ا) ءتۇپنۇسقا، ب) ترانسليتەراسيا، ۆ) ترانسكريپسيا نەمەسە وقىلۋى،  گ) جاڭعىرتپاسى، د) سوزبە ءسوز اۋدارماسى، د)تىلدىك جانە تاريحي تۇسىنىكتەمەسى، ج) ماعىنالىق اۋدارماسى دەپ اتالاتىن 7 كەزەڭنەن (7 ساتىدان) ساراپتالىپ وتكەننەن كەيىن ناعىز عىلىمي  تاريحي قۇجاتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. عىلىمنىڭ قالىپتاسقان بەزبەنى وسىنداي.

ابەناي ۇلى، سەن «قۇپيا شەجىرەنىڭ اقيقي ءتۇپنۇسقاسى تۇرىكشە جازىلعان» دەپ تاۋدان تاس قۇلاعانداي پەرىپ كەپ جىبەرەسىڭ (ابەناي ۇلى. «قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇپياسى». 2010. – 3-بەت). بۇل ءسوزدى ايتۋ ءۇشىن ءبىز كورسەتكەن التى ساتىدان ءوتىپ شىعۋ كەرەك قوي. سەن ءويتىپ قينالمايسىڭ. سونان كەيىن: «... ول (شەجىرە) تۇرىكشە ءتۇپنۇسقادان بۇرمالاپ جاسالعان. ولار (كىمدەر؟)، اقيقي ءتۇپنۇسقانى تۇرىكشە-موڭعولشا اۋدارمالاردىڭ كومەگىمەن اۋەلى موڭعولشالاپ العان. سوسىن بارىپ موڭعولشا-قىتايشا اۋدارماشىلاردىڭ كومەگىمەن قىتايشاعا اۋدارعان. اقيقي ءتۇپنۇسقاداعى تۇرىكشە سوزدەر پىشىك (يەروگليف) جازۋىمەن موڭعولشاعا بەيىمدەپ بالامالانعان. موڭعولشالاۋداعى سەبەپ، .. شىڭعىس حاندى كىرىستىرۋ ارقىلى تۇرىك حالقىن ەل مەن جەرگە يەلىك ەتۋ ۇقىقتان تۇبەگەيلى ماقرۇم ەتۋ پيعىلى بولعان» (ابەناي ۇلى، 2010. – 4 بەت.) دەپ ۇرعىلايسىڭ.

ءبىرىنشى ءۋاج: مين داۋىرىندە قىتايلاردىڭ ماڭگىلىك جاۋى موڭعولدار بولعان. قىتايلار موڭعولداردىڭ ەزگىسىنەن جاڭا عانا قۇتىلعان كەزەڭ ەدى. سويتە تۇرا قىتايلار جايىندا جاتقان تۇرىكتەرمەن جاۋلاسىپ، موڭعولدارعا بولىساتىنداي اقىماق ەمەس قوي. كەرىسىنشە موڭعولداردى جەرگە تىعىپ تۇرىكتەردى كوتەرمەي مە؟

ەكىنشى ءۋاج: قۇپيا شەجىرە تۋ باستا تۇرىكشە جازىلعانىن دالەلدەيتىن تاريحي قۇجاتتى كورسەتشى. ول جوق بولسا سەنىڭ ءسوزىڭ جۇرمەيدى. سەنىكى قۇر بولجام عانا بولادى. ءبىزدىڭ ءسوز ەتىپ وتىرعان قۇپيا شەجىرە قىتايلارعا موڭعول ءتىلىن ۇقتىرۋ ءۇشىن جاسالعان نۇسقا ەكەنى بۇعان دەيىن وسى مۇرامەن اينالىسقان عالىمدار دالەلدەپ تۇجىرىمداعان. ال، العاشقى ءتۇپنۇسقاسى ازىرگە تابىلا قويعان جوق.

ءۇشىنشى ءۋاج: وسى ءبىر قۇندى دەرەكتىڭ ءتۇپنۇسقاسىن قولعا ۇستاپ وتىرىپ ءوز تىلدەرىنە اۋدارعان، ونداعان توم ەڭبەكتەر جازعان اۋەلى قىتايدىڭ جۇڭگو تەكتى ۆان گو-ۆەي سياقتى ونداعان عالىمدارى، ىشكى موڭعولدىڭ بايار، يرينچين، ب.بۋلاگ، چ.باتسايحان، رەسەيلىك پاللاديي كافاروۆ، كەڭەستەر وداعىنىڭ س.كوزين، ب.يا.ۆلاديميرسوۆ، سىرتقى موڭعوليانىڭ س.دامدينسۇرەن، سەندگۇن، گەرمانيالىق ە.حەينيش، فرانسيالىق پ.پەلليو، جاپوندىق كوباياسي تاكيشيرو، شيراتوري كۋراكيش، ۆەنگەرلىك ل.ليگەتي،  بەلگيالىق ا. موستەرت، اۆستراليالىق ي.دە راحيەۆيلز ت.س.س. كونە ماتىندەردى شەمىشكەدەي شاعىپ، ازۋىن ايعا بىلەگەن بىرنەشە ونداعان، دەرەكتانۋشىلار سەنىڭ ويلاعانىڭدى ويلاي المادى دەيسىڭ بە؟ الدە الەمنىڭ وسىناۋ ۇلى عالىمدارى تۇركى حالقىن جەك كورىپ، تۇركىلەردىڭ رۋحاني مۇراسىن قۇرتىپ، موڭعولدارعا الىپ بەرۋ ءۇشىن ءسوز بايلاسىپ، ءبىر اۋىزدان كەلىسىپ، كەسىپ-پىشىپ العان دەمەكسىڭ بە؟

 

 «قۇپيا شەجىرەنىڭ» اۋدارماسى حاقىندا

باتىستىق وركەنيەتتى الەم نازارىنا تۇڭعىش مارتە جەتكىزۋشى پاللاديي كافاروۆ قۇپيا شەجىرەنىڭ قىتايشا ماعىنالىق اۋدارماسىن 1866 جىلى ۇسىندى. سودان بەرى بۇگىنگە دەيىن 150 جىل بويى ورتا جانە ورتالىق ازيا تاريحىنىڭ الىپ ارقاۋىنا  اينالىپ وتىر.

ت.ابەناي ۇلى بۇل تاريحي قۇجاتپەن جۇمىس جاساۋ ءۇشىن بۇگىنگە دەيىن تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان اتاۋلاردى وزگەرتىپ، وزىنشە جاڭا ءبىر اتاۋلار قالىپتاستىرۋدى ويلاعان با، ايتەۋىر وقىرماندى شاتاستىرۋ ءۇشىن بۇرىن بولماعان اتاۋلاردى ەنگىزگەن.

ا) «اقيقي ءتۇپنۇسقا» دەگەن اتاۋ بەرىپسىڭ. بۇل ءىزى دە، كولەڭكەسى دە جوق سەنىڭ ارمانداعان تۇرىكشە ءتۇپنۇسقاڭ.

ب) «موڭعولشا بالاما» دەگەن اتاۋىڭ ورتا عاسىردا موڭعول تىلىندە جازىلعان قۇجاتتىڭ جۇڭگو يەروگليفىمەن تاڭبالاعان ءماتىنى. بۇل سەنىڭ ەڭبەگىڭنەن ورىن الماعان. وعان كوڭىل بولمەگەنسىڭ. ويتكەنى سەنىڭ ءتىسىڭ  باتپايتىن بولعان سوڭ اتتاپ وتكەنسىڭ.

ۆ) «تۇستىق اۋدارما» دەپ اتاعانىڭ بۇگىنگى عىلىمي اتاۋى ترانسليتەراسيا. بۇل دا سەنىڭ قولىڭنان كەلمەيتىن  ءىس.

گ) وسىدان كەيىن ترانسليتەراسيانى جاڭعىرتىپ ترانسكريپسيا جاساۋ كەرەك. ءتىل بىلىمىنەن حابارى جوق قۇرىلىسشى دەلدالدىڭ قولىنان كەلمەيتىنى تۇسىنىكتى.

د) «تۇتاس اۋدارما» دەپ ات قويىپ ءتۇپنۇسقاداعى ماعىنالىق اۋدارمانى سەن نەگىزگى ءتۇپنۇسقا رەتىندە الىپسىڭ. ونىڭ سىرتىندا سەنىڭ ەڭبەگىڭدە ءتۇپنۇسقا جوق. عىلىمي زەرتتەۋ ادىستەمەسىنىڭ اتاۋلارىن (تەرمين) وزگەرتۋگە باسقالار قالاي قارايدى؟ ال، ماعىنالىق اۋدارمامەن عانا (سەنىڭ اتاۋىڭ (تەرمين) بويىنشا «تۇتاس اۋدارما») جۇمىس جاساماق بولىپسىڭ. ونىڭ ءوزى شالا، ونى دا وڭدىرماعانسىڭ.

سوندا سەن دەرەكتانۋ عىلىمىنىڭ 7 كومپونەنتىنىڭ التى ساتىسىن  اتتاپ ءوتىپ، بىرەۋىنە عانا يەك سۇيەپ «ايدى اسپانعا قالاي شىعارماقسىڭ»؟

مىنە، وسى ماعىنالىق اۋدارماڭا تالداۋ جاساپ كورەيىك.

№1. سۋرەت. موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ ءبىرىنشى بەتى. ءتۇپنۇسقا

1. تاريحي مۇرانىڭ اتاۋى جانە باسقى تاقىرىبى. 2. موڭعول تىلىندە جۇڭگو يەروگليفىمەن تاڭبالانعان 4 جول ءماتىن ونىڭ قىتايشا سوزبە-سوز اۋدارماسى. 3. ءتورت جول ءماتىننىڭ ماعىنالىق اۋدارماسى.

تاريحي قۇجاتتىڭ 1-بەتىنە ساراپتاما جاسايىق. قۇجاتتىڭ جولى وڭنان سولعا قاراي نومىرلەنىپ وقىلادى. ۇلكەن (قالىڭ) شريفتىمەن جازىلعان 5 يەروگليفپەن جۇڭگو تىلىندە «juan-chao mi-shi» (يۋان ديناستياسىنىڭ قۇپيا تاريحى) دەپ جازىلعان. وسى جازبانىڭ ءدال استىنعى جاعىنا جىڭىشكە ءارى مايدا شريفتىمەن تومەندەگى سويلەم جۇڭگو يەروگليفىمەن تاڭبالانعان.

ترانسليتەراسياسى (تل): مانگ-hyo-لۋن نيۋ-چا تۋو-چا-ا-ان

ترانسكريپسياسى (تك) نەمەسە جاڭعىرتپاسى (رەكونسترۋكسياسى): مونعول-ۋن [1] نيعۋچا تو [ب] چان [2]

قىتايشا اۋدارماسى: موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى

وسى بەتتىڭ 2. جولىنا قۇجاتتىڭ ىشكى تاقىرىبى جازىلعان. وندا:

تل: چى-ەنگ-كى-سى حا-حان-نە حۋ-جا-عۋ-ەر

(تك): چىڭگىس [3] حاعان-ۋ حۋجاعۋر [4]

قىتايشا اۋدارماسى: شىڭعىس حاننىڭ تۇپ-تەگى.

تۇسىنىكتەمەسى:

تاريحي قۇجاتتىڭ ءبىرىنشى بەتىندەگى ءبىرىنشى  سويلەمدى قالاڭ شريفتىمەن موڭعول تىلىندە «mangol-un ni`uča tوbčan» دەپ جازعاننان كەيىن قىتايشا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەپ اۋدارعان سويلەمدى جىڭىشكە ءارى كىشكەنتاي شريفتىمەن بەرگەن. سوندىقتان بۇل جازبانىڭ جالپى اتاۋى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەپ اتالادى دا ىشكى تاقىرىبى «شىڭعىس حاننىڭ تۇپ-تەگى» دەپ جازىلعان دەگەن قورتىندىنى قۇپيا شەجىرەمەن اينالىسقان بارلىق عالىمدار ءبىر اۋىزدان قابىلداعان.

[1] «موڭعول»  اتاۋىنا ساراپتاما جاساساق:

945 جىلى جازىلعان كونە تاڭنامەدە (سزيۋ تاڭ –شۋ) « مەن-ۋ»  (199 ءبولىم 10^ا بەتى) 1045-1060 جىلدارى جازىلعان تاڭنامەدە «مەن-ۆا بۋ» مەن –ۆا تايپاسى (219 داپتەر 7^ا بەتىندە). 1224 جىلى جازىلعان «مەن-دa-بەي-لۋ (موڭعول، تاتارلار تۋرالى بەلگىلەۋ)» دەگەن چجاو حۋننىڭ جازبالارىندا «مونگۇ»، 1233-1235 جىلدارى قاراقورىمدا بولعان قىتايدىڭ ءسۇن پاتشالىعىنىڭ ەلشىسى پەن-دايا، سيۋي تيندەردىڭ، « حەيدا شيليۋە-قارا تاتارلار وقيعاسىنىڭ شەجىرەسى» ەڭبەكتە «مونگۇ» دەپ بەلگىلەنگەن. قىتايدىڭ بۇلاردان باسقا ءبىراز نۇسقالارىندا  مون-گۋ، مونگ-ۋ-ىر، مەڭگۋ دەپ جازىلعان.  ورتا جانە ورتالىق ازيا حالىقتارى مەن حاندىقتارىنا بايلانىستى جۇڭگو تىلىندە بەلگىلەنگەن اتاۋلاردىڭ كونە ءتۇپنۇسقادان كۇپياسىن اشىپ، تىلدىك جانە تاريحي جاعىنان تۇسىنىكتەمە جاساۋدا، الەم عالىمدارىنىڭ سەنىمىنە يە بولعان فرانسيالىق پ.پەللو  (ا. Propos des Comans…Paris 1920، p143؛ L’edition collective des oeuvres de Wong Kouo-wei؛ 1928 p 120؛ پ.پانچيكوۆسكيي (Les che-wei etaient-its des Mongols؟ 1966.pp.225-251؛  ۆ.ۆ. ۆاسەليەۆ (يستوريا ي دريەۆنوستي... 1857.س.159-161). ن. ۆ. كيۋنەر (كيتايسكيە يزۆەستيا...1961 .س. 60-64) د .بانزاروۆ (سوبرانيە سوچينەنيي. 1955. س. 167-174). ا.موستەرت (sur guelguels passage es de L’Histoire secret des Mongols.1950.p.292. ۆان گو-ۆەي (يسلەدوۆانيە و مونگولاح ت.IV.1940 1^ا-13^ب) عالىمدار ءبىر اۋىزدان «مونگول» دەپ ترانسكريپسيا جاساپ، بۇكىل الەمدى مويىنداتقان.

ال باتىستان قاراقورىمعا كەلىپ موڭعول حاندارىمەن جولىعىپ بىرگە بولعان پلانو كارپيني (يستوريا مونگولوۆ 1988. 23،32،33،65-بەتتەر) «موگول»، گ.رۋبرۋك (شىعىسقا ساياحات) 1988-80،88،91،-98، 118-126، 130-138 بەتتەردە) «موال» دەپ بەلگىلەگەن. ال راشيد-اد-ديندە، ءابىلعازى باھادۋر، م.ح. ءدۋلاتيدىڭ  تاريحي راشيديدە «موگول». باتىستىڭ جوعارىدا ءسوز ەتكەن عالىمدارى، جانە ورتا ازيا تاريحىنا بايلانىستى اراب، پارسى دەرەكتەردى ىزدەپ تاۋىپ، ولاردى نەمىس، ورىس تىلىنە اۋدارىپ، اسا ۇلكەن عىلىمي ەڭبەك قالدىرعان،تۇركى تاريحىنىڭ جاناشارى نەمىس تەكتى ۆ.ۆ. بارتولد «ورتا ازيادا «مونگول» اتاۋىن  «موگول» دەپ اتاعان» (ۆ.ۆ.بارتولد. سوچينەنيە م. 1964. ت.ءىى، چ.ءىى.س.35). ويتسە «ماول»، «موگول»، «مونگول» اتاۋىنىڭ باتىستىق جانە مۋسىلمان الەمىنىڭ ءوز تىلدەرىندە اتاعان اتاۋى دەگەن تۇجىرىم جاسالعان.  اراب، پارسى ەۋروپا تىلدەرىندە «ڭ» دىبىسى جوق. سوندىقتاندا ەۋروپا، مۇسىلمان دەرەكتەرىندە «موال»، «موڭعول» دەگەن اتاۋدىڭ «ڭ» دىبىسىن تاستاپ «موگول» دەپ جازىپ قالىپتاستىرعان. 1196 جىلعا دەيىن شىڭعىس حان بارشا موڭعول تايپالارىن ءبىر  تۋدىڭ استىنا باعىندىرىپ  العان سوڭ بارشا مونگۇ حاندىعىن جاريالاعان. ال 1206 جىلعا دەيىن كەرەي، نايمان، شىعىس تۇركىستانداعى ۇيعۋر (قارا جۇڭگو)لاردى قولاستىنا العان سوڭ «ۇلى موڭعول يمپەرياسى» قۇرىلعانىن جاريا ەتتى. «بۇل  ءبىر عانا مونعۇلداردىڭ حاندىعى ەمەس بۇكىل كيىز تۋىرلىقتىلاردىڭ يمپەرياسى» دەپ تۇسىنىك بەردى.

كەڭەس يمپەرياسىن ءبىر عانا ورىستار قۇرعان جوق قوي. ۋكرايندەر، قازاقتار، تاتارلار، گرۋزين، ازەربايجان، وزبەكتەر، قىرعىزدار، بەلورۋستار، ءسىبىر ت.ت.س.س. حالىقتارى قۇرعان يمپەريا. ءدال سول سياقتى كوشپەلىلىردىڭ  يمپەرياسى دەپ جاريالادى. وسىدان باستاپ «موڭعول»  اتاۋى ساياسي اتاۋ بوپ قالىپتاستى. 1206 جىلعا دەيىن «مونعول» دەگەن ەتنوس اتاۋى دا، ساياسي اتاۋى دا بولعان ەمەس. ت.ابەناي ۇلى: «شىڭعىس حاننىڭ اتامەكەنى جەتىسۋ، بۋرحان-حالدۋن دەپ  ايتىپ جۇرگەن جەر جاركەنت. م.ءدۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيديدە» موعولستان-جەتىسۋ، ىلە القابى، الاتاۋ، تيانشان دەپ اتاپ جۇرگەن تاۋلاردىڭ موگول تاۋى دەپ جازىلعان. دەمەك شىڭعىس حاندى موڭعول دەۋشىلەردىڭ سوزىندە ەشقانداي تاريحي قۇجاتتىق نەگىز، عىلىمي دەرەكتىلىك جوق» دەپسىڭ؛

تىلەۋبەردى تانابايىن-اۋ! اقوردادان ءبولىنىپ، 1348 جىلى توعىلىق-تەمىردىڭ قۇرعان موگول ۇلىسىن، شىڭعىس حان ورناتقان موڭعول يمپەرياسىمەن شاتاستىرىپ وتىرسىڭ-عوي. م.ح.دۋلاتي موگولستان ۇلىسىنىڭ تەرريتورياسىن بىلايشا كورسەتكەن: «موگولستاننىڭ جەرى كولەمى  (شىعىستان باتىسقا، تۇستىكتەن سولتۇستىككە دەيىن) 7-8 ايلىق جول. شىعىس شەكاراسى قالماقتاردىڭ بارس كولىنەن (باركول) ەمەل، ەرتىس، سولتۇستىك شەكاراسى كوكشە-تەڭىز (بالحاش)، بۋما، قاراتال،  وڭتۇستىگى فەرگانا ءۋالياتى، قاشقاريا، اقسۋ، چالىش، تۋرفان» دەپ موگولستاننىڭ شەكاراسىن سىزىپ تۇرىپ كورسەتە وتىرىپ ارى قاراي بىلاي دەيدى: «موگولستاندا سىرداريا، امۋداريا، ەرتىس، چۋيلۋك (شۋ) جانە نارىن وزەندەرى بار» دەيدى.

موگولستاننىڭ حالقىنىڭ قۇرامىندا دۋلات، ءۇيسىن، ارعىن، كەرەي، قاڭلى تاعى سول سياقتى تۇركى تايپارلارى جانە تۇرىكتەنگەن بارين، بارلاس، ارلات بۋلاعچى سياقتى موڭعول تايپالارى بولعانىن  م.ح.دۋلاتي جازىپ قالدىرعان. ال، بيلىك باسىندا تۇرىكتەنگەن شىڭعىس حان اۋلەتى وتىرعانىنا دەيىن جەرىنە  جەتكىزە ايتىپ كەتكەنىنە نازار اۋدارسايشى.

تاريحي ءتۇپنۇسقالاردا جازىپ-سىزىپ، الەم عالىمدارى ءبىر اۋىزبەن وسىلايشا دالەلدەپ وتىرعاندا قىتايدان كەلگەن شالا جۇڭگو ءتىلدى قۇرلىسشى-ابەناي ۇلى، عالىمداردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنە قانداي دالەلىمەن قارسى شىعادى. ءبىزدىڭ قىتايشا ساۋاتىمىزدىڭ  ازدىعىن پايدالانىپ، «يت جوقتا شوشقا ۇرەدى قوراعا» دەگەندەيىن اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا بولۋىن  قالاي قابىلداماقپىز.

[2] tobčan = tobča. Tobča – كونە جانە قازىرگى موڭعول تىلىندە «توۆچ» - قىسقاشا ءتۇيىن، قىسقاشا پايىم (سيەۆەل يا. موڭعول ءتىلىنىڭ قىسقاشا تۇسىنىكتەمە سوزدىگى. ۋب.1966. 532-بەت. ءارى قاراي متقتس دەپ قىسقارتىپ بەلگىلەنەدى). كونە تۇرىك تىلىندە كەزدەسپەدى. قازاق تىلىندە «توپشى» - ءتۇيىن، پايىم؛ «توپشىلا» - پايىمدا، تۇجىرىمدا (قازاق سوزدىگى (قس). 2013. 1263-بەت). «-n» موڭعول، قازاق جانە كونە تۇرىك تىلىندە ءسوز تۋدىراتىن جۇرناق.

[3]    شىڭعىس (چىڭعىس)-موڭعول يمپەرياسىنىڭ ۇلى قاعانى تەمۇجىننىڭ قاعان اتاعى. اكادەميك س.دامدينسۇرەن، ا. موستەرت قاتارلى ونداعان عالىمدار بۇل اتاۋدىڭ ماعىناسىنا تۇسىنىكتەمە بەرگەن. ولار «چىڭعىس»-تەنگيس (تەڭىز) دەگەن ماعىنا بەرەدى. باسقى «ت»  دىبىس-«چ»-عا، «ە» دىبىس، «ي» دىبىسىنى اۋىسقان (چەرەداۆانيە بولعان) (س.دامدينسۇرەن. 1947.-79 بەتى.  Mostaept  ا. 1953.82-بەت).

[4] huja`ur. قازىرگى موڭعول تىلىندە – «h» دىبىسى ءتۇسىپ قالىپ «uza`ur» (ۋزاعۋر) دەپ ايتىلادى. ماعىناسى «ءتۇبى»، «تەگى» (متقتس. 1966. -586 بەت).

سوندىقتان «huja`ur» ءسوزىن «تۇپ-تەگى» دەگەن جۇڭگو تىلىندەگى اۋدارماسى دۇرىس بولعان.

كونە تۇركى جانە بۇگىنگى ءتىرى تۇركى 38 تىلدە، سونىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە «قۇزاۋىر» دەگەن ءسوز جوق.

ال «قاۋزاۋ» دەگەن ءسوز قازاق تىلىندە بار. «قاۋزا» ءسوزىنىڭ قازاق تىلىندە ءۇش ماعىناسى بار: 1. وتتى كوسەۋ. 2. ارپا، بيدايدى تازالاۋ، سۇرىپتاۋ، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءبىلۋ؛ 3. تەزدەتۋ (قازاق سوزدىگى. 2013. 781-بەت).

مىنە، «قۇزاعۋر» مەن «قاۋزا» ءسوزىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي ەكەنىن ەندى تۇسىنگەن بولارسىڭ. ولاي بولسا ت.ابەناي ۇلى «قۇزاۋىردى» «قاۋزا» بولدىرام دەسە لينگۆيستيكالىق تالداۋ جاساپ، جاڭالىق اشىپ وقىرماندى مويىنداتسىن. «شىڭعىس قاعاننىڭ ءتۇپ تەگى» دەپ قويعان تاقىرىبى جۇڭگو تىلىندەگى اۋدارمادا بەرىلگەن.

ەندى وقىرمانعا قۇپيا شەجىرەنىڭ تاقىرىبىنان كەيىن بەرىلگەن ءتورت جول ءتۇپنۇسقا ءماتىندى ساراپقا سالايىق (ءتۇپنۇسقاسى جوعارىدا 2-نومەردە بەرىلگەن).

• جول. ترانسليتەراسيا (تل): ءتۇپنۇسقا

1.1.tie-e-rie teŋ-ke-rie-چe چa-يa-a-tu

t`ۋō-rie-k-سieن pei-eر-t`ie چi-نo- ā چu ۇۋ

ترانكريپسياسى (تك):  دەرە تەڭىرى-eچe-جاياعاتۋ تورىكسىن بورتە چينو اجۋعۋ.

اۋدارماسى: جوعارىدا تاڭىردەن شاپاعاتىمەن جارالعان بورتە ءبورى ەدى.

ت.ابەناي ۇلى: كوك ءتاڭىردىڭ امىرىنەن بورتە-شاينا ءازىم ەدى دە.

1.2. ءتۇپنۇسقا (تل): كe-كeي-ىنە  حۋو-اي  ما-ران لەا-چي aي. تەۋ –كى-سى

Tەۋ-كi-سi تū-لe-چۋ ءيى-رىي

ترانسكريپسياسى (تك) (جاڭعىرتپاسى)

گەرگەي-ىنە قۋا-اي مارال اجي -اي. تەڭگىس كەتۇلجي يرەبە

اۋدارماسى: زايىبى قۋبا- مارال  ەدى. تەڭىز كەشىپ كەلدى.

ابەناي ۇلى: جۇبايى قۋبا –مارال تەڭىز (كاسپي) تۋماسى    بولاتىن.   

1.3. ءتۇپنۇسقا تل: ۋo-نان mءۋ-رىeن-نe تie-رi-ۇۋ-نie

پۋ-eر-aن حa-لe-تۋن-نa نۋان-تۋ-ح-لa-چۋ

جاڭعىرتپا تك: ونان مورەن-ۇ تەرگۇن-ە بۋرحان حالدۋن-ە نۋنتۋقلاجي

اۋدارماسى:  ونون وزەنىنىڭ باسىنداعى بۋرحان حالدۋندى مەكەندەدى.

ابەناي ۇلى:  ولار ونەن-مۇراننىڭ (ىلە وزەنىنىڭ) باستاۋ الاتىن جەرىندەگى بۋرحان-حالدۋن اتتى جەرگە كەلىپ وردا تىكتى.

1.4.  ءتۇپنۇسقا (تل): تۋو-رىە-ك پا  ء-تا-چى-ھان ا-چۋ-ۇۋ

جاڭعىرتپا ( تك): تورىكسىن باتىچى حان اجۋعۋ

اۋدارماسى: سوندا تۋعان باتاچى حان ەدى.                            ابەناي ۇلى: سول ارادا باتاشى-قان دەگەن پەرزەنت ءسۇيدى.

ت. ابەناي ۇلىنىڭ اۋدارماسىنداعى جازباشا شريفتىمەن بەرىلگەن ءسوز سويلەمدەر ءتۇپنۇسقادا جازىلماعاندىقتان ءبىز ادەيلەپ ەرەكشەلەندىرىلىپ بەرىپ وتىرمىز.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اتتى تاريحى مۇرانىڭ اتاۋى، جازبانى العاشقى بولىمدەرىنىڭ تاقىرىبى («شىڭعىسحاننىڭ ءتۇپ تەگى» دەگەن) جانە ءتۇپنۇسقانىڭ العاشقى 4 جولىنداعى  ترانسليتەراسيا، ترانسكريپسياسىن   ت. ابەناي ۇلى سەن ءبىر دە بىرەۋىن ەڭبەگىڭدە جاساماعانسىڭ. جاساي الماعان سەبەبىڭ ءتىل بىلىمىنەن ساۋاتىڭ اشىلماعان، ءتىلدىڭ تەورياسىن مەڭگەرمەگەندىكتەن ءبىلىمىڭ جەتىسپەگەن. تەك قانا 1970-جىلدارى بەيجىندە جارىق كورگەن جاڭا قىتايشا وڭتايلاندىرعان (جالپىعا ارنالعان) يەروگليفپەن بەرگەن  ماتىنمەن جۇمىس جاساماق بولعانسىڭ. ەندى وسى 4 جولدى، ت.ابەناي ۇلى، قالاي اۋدارعانىڭمەن تانىسايىق. ت.ابەناي ۇلى: «كوك ءتاڭىردىڭ امىرىمەن بورتە-شاينا مەن جۇبايى قۋا-مارال (قۇبا-مارال) تەڭىز (كاسپي) اتتى سۋدان ءوتىپ شىعىپ ءونون (ىلە) دەگەن وزەن باستاۋ الاتىن بۇرحان اتتى تاۋعا مەكەن تەپتى. سول ارادا ءبىر پەرزەنت ءسۇيدى، ونىڭ اتى باتاش-قان قويدى» دەپ قىتايشا جالپىلاما اۋدارمادان قازاقشاعا  بۇرمالاپ  قاتە اۋدارعانسىڭ. جوعارىداعى جولما-جول اۋدارمانى سالىستىرىپ كورگەيسىڭ. ونىڭ ءوزىن جۇڭگو تىلىنەن دۇرىس اۋدارا الماعان.

ت.ابەناي ۇلى اۋدارماڭدا ءتۇپنۇسقاداعى «degere – جوعارىدا» (1.1) ءسوز مۇلدە جوق. ونىڭ ورنىنا «كوك» ءسوزىن ويدان قوسقانسىڭ. ءتۇپنۇسقادا «امىرىمەن، ... اتتى سۋدان، ... باستاۋ الاتىن، ... اتتى تاۋعا، ...سول ارادا ءبىر پەرزەنت ءسۇيدى، ... ونىڭ اتىن،... قويدى» دەگەن سوزدەر مەن سويلەمدەر ءتۇپنۇسقادا جوق. ول از دەسەڭىز «چينو» ءسوزىن «شاينا» دەپ، «ونون» اتاۋىن «ءونون» (ىلە)» دەپ وزگەرتكەنسىڭ. ونىمەن قويماي ونون وزەنىن ىلە وزەنى دەپ ويدان جاساعانسىڭ. ونون اتاۋى ىلە اتاۋىنا قالاي اۋىستى؟، ول جايىندا ەشقانداي دا عىلىمي ساراپتاما، تالداۋ اتىمەن جوق. دالەلسىز، دايەكسىز ايتا سالسا عىلىمي دۇنيە بولادى دەپ ويلاعان سياقتىسىڭ.

ءبىرىنشى تارماقتىڭ تۇسىنىكتەمەسىندە (ت.ابەنايۇلىنىڭدا «تالداما») دالەلسىز كوپىرمە سوزدەر مەن سويلەمدەر عىلىمي تۇسىنىكتەمەگە جاتپايدى. بۇل ارادا ت.ابەناي ۇلى سەن، لينگۆيستيكالىق، تاريحي  جانە پولەوەتنوگرافيالىق تۇسىنىكتەمەلەردى قۇپيا شەجىرەگە دەيىنگى جانە كەيىنگى ءتۇپنۇسقا دەرەكتەرگە، وسى سالامەن اينالىسقان الەمنىڭ بەلدى دە بىلىكتى عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ جوعارىدا ءبىز ۇلگى ەتىپ كورسەتكەنىمىزدەي تالداۋ كەرەك ەدى. ونداي بىلىكتىلىك بايقالمايدى. تاريحي مۇراداعى ادام ەسىمدەرى، رۋ تايپالار اتاۋىن كوبىندە ويدان جاساعانسىڭ. كوڭىلىڭە ۇناماعان ءسوز سويلەمدەردى «جاۋلار» (ول كىم؟) ويدان قوسقانسىڭ.  «ولار تۇرىكتەردىڭ جاۋى» دەپ تۇسىنىك بەرىپ وتىرعانسىڭ.

ەندى ب.ابەناي ۇلى سەنىڭ «تالداۋ» دەگەن تاقىرىپپەن ادام ەسىمدەرىنە جاساعان «ساۋەگەيلىكتەرىڭنىڭ»  ءبىرلى جارىمىن ءسوز ەتسەك:

«قۇپيا شەجىرەسىنىڭ قۇپياسى» اتتى ەڭبەگىڭ شىڭعىس  قاعاننىڭ ۇلى ىستەرىن بايانداۋمەن ءوربيدى. دالىرەك ايتساق: الشىن قاعان-تۇرىك قاعاناتى (ابەنايۇلىن. 2010-11 بەت).  «الشىن اشينا اۋلەتىنەن شىققان» دەپ باستايسىڭ قازاق تاريحىنا «بومبا» جارعان «ۇلى» ەڭبەگىڭدە  (ت.ءا.2010-13 بەت). بۇل ءسوزدى  ايتۋ ءۇشىن قانداي ءبىر دەرەككە جۇگىنىپ، لينگۆيستيكالىق تالداۋ جاساۋ كەرەك ەدى-عوي. قالايشا «اشينا» الشىنعا اينالعان؟ شىڭعىس حان وعان قاي جاعىنان بايلانىسادى؟ بۇعان جاۋاپ جوق.               -بورتە-شاينا  (بورتە-چينو بولۋ كەرەك س.ق) جايىق ارىستارىنىڭ تۋماسى. قۇبا  -مارال كاسپي (تەڭىز) ماڭىنداعى ارىستاردان شىققان (ت.ءا. 2010-13 بەت).  دالەلسىز، دايەكسىز، ساراپتامالار.  كۇلەسىز بە؛ جىلايسىز با؟ تاماشا دەگەن ادام ەسىمىنىڭ  «تام» بۋىنىنان جالايىر، جانىس تاراعان (-15 بەت)، دەپ سوعىپ جىبەرىپ كەيىن قۇپيا شەجىرەسىنىڭ  38-تارماعىندا «جارشوعلىدان ادام-قان، ودان ۇرانقاي، ۇرانقايدىڭ  جالايىردان تارايتىنىن ەسكەرسەك جارشوعىلىدان جالايىر بولۋعا ءتيىس» (-57 بەت) دەپ كوسىلەسىڭ. ول از دەگەندەي ياعما –دەگەنىمىز جالايىردىڭ ەسكى اتاۋى (-17 بەت) دەيسىڭ. وقىرمان قاۋىم بۇل ساندىراعىڭنىن قايسىسىن ۇستاپ الادى، قايسىسىنا سەنەدى؟ الان-قۇبانىڭ  كەنجە ۇلى «ماڭگۇرت» بودانچور (بودونچور مۇڭقاع) ەسىمىنە تالداۋ جاساعاندا «بادانجور مىڭقاع» دەپ العان. بودون-بۇقارا، حالىق (كونەتۇرىك)،-چور/چۋر-لاۋازىم.  ءتۇپنۇسقادا  «بودونچور-مۇنقاع» دەپ جازىلعان ءسوزدى «مىڭقاع» دەپ وقىپ  «مىڭباسى» دەپ (-35 بەت) اۋدارىپسىڭ. بايىرعى تۇرىك ماتىنىندەرىندە «مىڭباسى» دەپ قالىپتاسقان اتاۋ شىڭعىس داۋىرىندە «مىڭقاع» بولىپ وزگەرىپ كەتكەن بە؟ دەمەك بۇگىنگى تۇركى حالىقتارىنىڭ بارلىعىنىڭ تىلىندە  كوك تۇرىك داۋىرىندە قالىپتاسقان «مىڭباسى» اتاۋ سول قالپىمەن ساقتالىپ كەلدى-عوي. وسىنى نەگە ويلاماعانسىڭ؟

سول «ماڭگۇرت»  بودونچور (ابەنايۇلىنشا-بودانجور) ونون وزەنىنىڭ تۇڭكۇلىك عورقى (بۇلاق) باسىنا كەشىپ كەلگەن يەسىز، پانا بولار  باسشىسىز ادامدار توبىنا كەزدەسەدى. وسىلاردى «ماڭگۇرت» دەگەن لاقاب اتى بار بودونچور اعالارىمەن بىرگە كۇش قوسا قولاستىنا الادى.  سولاردىڭ ىشىندەگى اياعى اۋىر ءبىر بيشارا ءجونسىز ايەلدى بودونچور قاتىن ەتىپ الادى.  موڭعول تىلىندە ءماتىن «تەرە دۋندا كەگەليتەي ەم-ە بودونچور يرۆەي»-سولاردىڭ ىشىندە ءىشتى (كەگەلتەي-ىشتى) ايەلدى بودونچور الادى» (§40). ابەناي ۇلى بۇعان بىلايشا تالداۋ جاسايدى: «ءدۋندا-دۇمدى (بالعالى  دەگەن ءسوز دەيدى).  كەگەلتەي ەم-ە = كەلتەي ەنە. ماعىناسى الاسا بويلى ەنە. بۇل دومالاق-انا بولۋعا ءتيىس» دەيدى: ءماسساعان! بۇكىل قازاقتىڭ قۇرمەت تۇتىپ ەل-اناسى دەپ ۇلىقتايتىن ۇلى ءجۇزدىڭ  دومالاق اناسىن ءجونسال اياعى اۋىر (ءىشتى) ايەلدىڭ ورنىنا قويىپ  «ماڭگۇرت» دەگەن لاقاب اتى بار بودونچارعا وتىرعىزادى.  ءجونسال ايەل كىمنەن بالا كوتەرگەنى بەلگىسىز نەكەسىز بالاسىنا بوسانىپ ۇل تابادى. ونىڭ اكەسى بەلگىسىز بولعاندىقتان «جات» (جات) دەپ ات قويادى.  جاتلان رۋى وسىدان تارايدى. ودان جالايىر تايپاسى شىعادى (-58-60 بەت) دەپ ساۋەگەيلىك جاسادى. ۇلى ءجۇزدىڭ ارۋاقتى بايدىبەك اتاسى دا، دانا دومالاق-انا دا بەيشارا بوپ قالعان. وقىرمان قاۋىم قازاقستاننىڭ عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى اكادەمىگى سىزدەرگە وسىنداي تاريحي سىي ۇسىندى. قابىل الاسىزدار ما جوق پا ونى وزدەرىڭىز شەشىڭىزدەر. قازىرگى زاماندا قاي عىلىمدى الساڭىزدا ءوسىپ وركەندەپ دامىپ كەتكەن. ەگەر قانداي ءبىر عىلىممەن اينالىسساڭىز سول تاقىرىپتاعى وزىڭىزگە دەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ جاساعان ەڭبەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، جاڭا وي، جاڭا يدەالاردى ۇسىنۋ ارقىلى عىلىمعا ۇلەسىڭىزدى قوسا الاسىز.  وزىڭە دەيىنگى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن لاقتىرىپ تاستاپ جاڭا دۇنيە اشا قويۋ مۇمكىن ەمەس. ت.ابەناي ۇلىنىڭ  اتالمىش ەڭبەگىندە  ءمۇيىزى قاراعايداي، الەم مويىنداعان بىردە ءبىر عالىمعا سىلتەمە جاساماستان  «وسىلاي بولۋعا ءتيىستى» «ولار جاۋلار، دۇشپاندار، تۇركىلەردىڭ جاۋلارى» دەگەن سياقتى سوگىس ايتىپ جالا جابۋمەن بىرگە تاريحي اتاۋلاردى ءوزىنىڭ قالاۋىنشا وزگەرتىپ وتىرعان. بۇل وزگەرىستەرى ەڭ بولماسا ح-حVI عاسىرلار اراسىندا تۇركىلەر قولدانعان ءسوز قورىنا ءدوپ كەلسە راحمەت ايتار ەدىك. ولارى ورتا عاسىرعا دا، بۇگىنگىگە دە جات سوزدەر. وسىلايشا الەم قۇرمەت تۇتاتىن قۇپيا شەجىرەنىڭ 282 تارماعىنا جاساعان اۋدارماسى، تۇسىنىكتەمەلەرى تۇگەلدەي دايەكسىز، ويدان جاساعان دالباسا دۇنيەلەر. سولاردىڭ بىرلى-ەكىلى مىسالىن كەستەمەن كورسەتەيىك:

 

 

№	ءتۇپنۇسقا		ت.ابەناي ۇلىنىڭ «قۇپيا شەجىرە قۇپياسى» 2010 (قشق)
1	اشينا تۇركىلەرى		الشىن-قاعاناتى. 11،13-بەت.
2	يۋان اۋلەتى		ۇلى الاش ۇلىسى. 12-بەت.
3	جاياتۋ(مون)-جاراتقان		جايىق دارياسى. 13-بەت.
4	ونون ءمورون (مون)- ونون دارياسى		ونون = ىلە دارياسى . 11،14-بەت.
5	تەنگيس-تەڭىز		كاسپي تەڭىزى .  11،14-بەت.
6	بورتە –چينو (مون)-(بورتە ءبورى)		بورتە-شاينا.   11،14-بەت.
7	قورىچار مەرگەن		قۇلسارى- مەرگەن. 15-بەت
8	اعۋجام، بوروعۇل (مون)-كەڭپەيىل بوروعۇل		اعزام ءبورىچىملى.  15،18-بەت
9	مەنەن-تۋدۋن حاچي-كۇلىك حاچين حاچيعۋ حاچيگۋن حاچۋلا	ادام ەسىمدەرى	ءمىڭنىم-تۇتىن . 65-بەت. قاز-شورەك.   65-بەت قازىم   65-بەت قازاق     65-بەت قازار     65-بەت قازار     65-بەت
10
11
12
13
14
15	ادارعىن (§46)-(اشۋ شاڭ) ادارعىن رۋى اتاندى		ارعىن رۋى اتاندى   67-بەت
16	ۋرگۋداي، ماڭعۋداي رۋى		قورقىتاي، ماڭعىتاي رۋى  67-بەت
17	ولحۋنۋد		قۇلشىنتى (قوڭىرات ىشىندەگى) 83-بەت
18	وگەلۇن ءۇجين-ءولۇن انا		كەرىم-كوزەن  86-87 بەت
19	ساعلاعار مودۋن-بۇتاقتى اعاش (كەشەن اعاش، كيەلى اعاش)		كەرىم-كوزەن-مۇرت (ابەناي ۇلى ساقلاعار-ساقلاعىر؛ مۇت-ماڭگى) 88-بەت
20	تەمۇجىن		تەمۇجان (تەمەجان)  91-بەت

تاريحي جازبا مۇرالارمەن اينالىسقاندا ءتۇپنۇسقانىڭ بىردە-بىر دىبىسىن، گرافيكاسىن وزگەرتپەي ءتۇسىرۋ ارقىلى ترانسليتەراسيا  جاسالادى. ال، ونى تىلدىك دىبىس ەرەكشەلىگىنىڭ زاڭدىلىعىنا ساي ترانسكريپسيا نەمەسە جاڭعىرتپاسى جاسالۋ قاجەت. ونداي تەرەڭ ءاناليزدى ابەناي ۇلى جاساي المايتىن بولعاندىقتان  حالىقتىق قارا بايىر ەتيمولوگيانىڭ باتپاعىنا باتىپ كەتكەن.  ابەناي ۇلىنىڭ ەڭبەگىنىڭ  قۇنىن، ساپاسىن وسى بىرنەشە اتاۋلار عانا تولىق دالەلدەپ بەرگەنىن وقىرمان قاۋىم تۇسىنگەن بولار.  مىنە وسى سياقتى ءبىلىمسىز، پايىمسىز، ساۋاتسىزدىق بۇل كىتاپتا تولىپ ءجۇر. ونىڭ ءبارىن ايتا بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى بولعاندىقتان ازىرشە وسىمەن قىسقارتايىق.                                                         ەندىگى كەزەكتە تۇركىلەر مەن موڭعول  حالىقتارىنىڭ شىعۋ تەگى ءبىر ەكەنىن انىقتايتىن تىلدىك جانە  سالت-داستۇرلىك تاريحي دەرەكتەردىڭ جەڭىل عانا بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىك.

تۇركى، موڭعول تىلدەرى تۋىستاس ءتىل ەكەنىن تۇركىتانۋشى عالىمدار وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن دالەلدەپ تۇجىرىم، جاساپ قويعان. التايتانۋشى ءتىل ءبىلىمىنىڭ اتاقتى عالىمى ب.بازىلحان قازىرگى قازاق، موڭعول ءتىلىنىڭ ءتۇبىر ءسوزىنىڭ 40%، جالعاۋلىقتىڭ 60% بىردەي ەكەنىن عىلىمي تۇرعىدا انىقتاپ، دالەلدەپ ەڭبەكتەرىندە كورسەتكەن. دەمەك، بۇدان 800 جىل بۇرىنعى تۇركى، موڭعولداردىڭ تىلىندەگى ءتۇبىر ءسوز قورى، جالعاۋلىقتاردىڭ ۇقساستىعى قازىرگى كەزدەگىدەن دە مول بولعانى تۇسىنىكتى. الەمنىڭ بەدەلدى لينگۆيست عالىمدارى تۇركى، موڭعول تىلدەرى حۋننۋ (عۇن) يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىن الشاقتاپ كەتكەنىن دالەلدەگەن. ونىمەن قاتار تۇركىلەر ب.ز. ح عاسىردان باستاپ يسلام ءدىنىن، موڭعولدار ءحۇى عاسىردان باستاپ بۋدديزم ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن بۇرىڭعىدان دا كۇشتى الشاقتاۋ پروسەسسى ءجۇرىلدى.  بۇل دەرەكتەر مەن تالداۋلار تۇركىلەر مەن موڭعولداردىڭ ءتىلىنىڭ ارعى تەگى ءبىر ەكەنىن كورسەتەدى. وسى ەكى ەتنوستىڭ ءتىلى تەكتەس ەكەنىن گ.رامستەدت، ن. پوپپە، پ.پوۋحا پ.پەلليو، دورفەر، مەنگەس، ب.بازىلحان سياقتى ونداعان عالىمدار دالەلدەگەن. عىلىمي ماقالالاردى قاراۋىڭا بولار ەدى.

ەندىگى كەزەك جەر داۋى!                                                                                           ابەناي ۇلى!  «شىڭعىسحان: دەرەككە جۇگىنگەن ابزال»  (ءقا.№11.4-بەت.  4-10  ناۋرىز. 2016) دەگەن ماقالاڭدا: «موڭعولياداعى جەر، سۋ اتتارىن اتاپ كورسەتىپسىز.  الايدا سونىڭ ءبارى شىڭعىسحانعا قاتىستى تاريحي قۇجاتتاردا جوق قوي. ونى تاريحپەن ارناۋلى شۇعىلدانباعان قازاقتاردى الداۋ ءۇشىن جازدىڭىز با؟ الدە موڭعولدارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭىزدى ايگىلەۋ  ءۇشىن جازدىڭىز با؟ ورحون، كەرۋلەن، ونون دەگەن ءۇش وزەننىڭ اتى ۇقساس بولعانىمەن گەوگرافيالىق سيپاتتاماسى مۇلدە كەرەعار. باتىستىق پ. كارپيني ول وزەندەر باتىسقا قاراي اعاتىنىن كورسەتكەن. پ.كارپيني، گ.رۋبرۋك شىڭعىسحاننىڭ اتامەكەنىنە ىلەنىڭ بالقاشقا قۇيار ساعاسىنان وتە سالىپ كوپ ۇزاماي جەتەدى»-دەپسىڭ.

ابەنايۇلى-اۋ! مەن سەن سياقتى اسپاننان عايسا بوپ ءتۇسىپ، جەردەن ءمادى بوپ شىققان ادام ەمەسپىن. مەن بۇكىل ءومىرىمدى تۇركى حالقىنىڭ سونىڭ ىشىندەگى قازاق حالقىنىڭ كونە تاريحىن زەرتتەۋگە جان-تانىممەن بەرىلگەن تاقۋامىن. وسى سالا بويىنشا جوق ىزدەپ، جوقتاۋشى بولۋعا ءوزىمدى 50 جىل دايىنداعان اداممىن. عىلىم الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى  تەرەڭ سەزىنىپ، عىلىمي ەتيكانى بەرىك ۇستانىپ، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ اشىلماي جاتقان قۇپياسىن  اشىپ، كەلەر ۇرپاققا اق ادال نيەتىممەن قالتىرۋعا بەل بايلاعان بەيباقپىن. بىرەۋگە جاعىنۋ جالبارىنۋعا قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ جانى قاس ەكەنىن مەنى تانيتىن بۇكىل قازاق، موڭعول ينتەلەگەنسياسى ساعان دالەلدەپ بەرەتىنىنە سەنەمىن. سوندا  تۇسىنەسىڭ. الداۋ، الاياقتىق جاساۋ، جاعىنۋ ساعان عانا ءتان ەكەنىن سەنىڭ جوعارىداعى ءسوزىڭ، نيەتىڭ دالىلدەپ تۇرعانىن ءوزىڭ دە بايقاماي قالعان سياقتىسىڭ.

ەندىگى كەزەكتە قىتايى مىنەز كورسەتىپ، بىلمەستىك پيعىل تانىتىپ، بىلمەگەنسىپ: «..موڭعوليادا شىڭعىسحانعا قاتىستى جەر-سۋ اتتارى جوق-قوي» دەگەن سۇراعىڭا (راشيد-اد-دين باستاعان الپىس شەجىرەشىلەردىڭ جازىپ قالدىرعان مىنا سويلەمدەردى كولدەنەڭ تارتايىن: «موڭعوليادا بۋرحان-حالدۋن (كوورديناتى ە 108^و 01-109^و 45؛ ب. 48^و 48^و- 49 ^و61) دەپ اتالاتىن ۇلكەن تاۋجوتاسى بار. وسى تاۋدىڭ جان جاعىنان كوپتەگەن  وزەندەر باستاۋ العان. سول وزەندەر بويى تولعان ورمان  اعاش. شىڭعىس حان وسى جەردى ماڭگىلىك ورىنى (ءقابىرى) ەتىپ تاڭداپ الىپ: «ءبىزدىڭ ۇلىلاردىڭ جاتاتىن ورنى وسى بولسىن. وسىندا ءبىزدىڭ التىن ۇرپاعىمىزدىڭ مۇردەسىن جەرلەڭىزدەر» دەگەن ەكەن. شىڭعىس حان وسى جەرگە قىستاپ، جايلاپ جۇرگەن. تۋعان جەرى ونون دارياسىنىڭ تومەنگى ساعاسى بۋلۋك-بۋلداقتا [1] تۇعان.  بۋرحان-حالدۋننان التى كۇندىك جەر.  بۋرحان-حالدۋننان باس العان وزەندەردى اتاساق تومەندەگىدەي. وندا : [بۋرحان-حالدۋننىڭ] وڭتۇستىك بەتىنەن كەلۋرەن [2]، شىعىس بەتىنەن ونون [3]، سولتۇستىك جاعىنان  كيركاچۋ [4]، سولتۇستىك شىعىس جاعىنان كيرەكتۋ [5]، سولتۇستىك بەتىنەن  چيكۋ [6]، باتىس-سولتۇستىگىنەن قالاقۋ[7]، وڭتۇستىك-باتىس ورتاسىنان كارا [8]، تۇستىك-باتىس ورتاسىنان باراچيتۋ [9]، تۋرا وڭتۇستىك-باتىسىنان  دۋلي [10]  وزەندەرى باس الادى» (راشيد-اد-دين 1952. ت.ءى.كن.ءىى.س.233-234). ءراشيد-اد-ديننىڭ ءتۇپنۇسقاسىنا تۇسىنىكتەمە بەرەلىك:

[1]. بۋلۋك-بۋلتاك =دەلۋن-بولدوگ. ءتۇپنۇسقانىڭ وسى ءبولىمىن پاراسى تىلىنەن اۋدارعان ي.و.سميرنوۆ «دالۋن-بۋلداك» دەپ جەر اتىن جاڭعىرتقان. موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ (مقش) §59،97،211،282 تارماقتارىندا بەلگىلەنگەن. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن «دەلۇن-بولدوگ» دەپ اتالادى.  كوورديناتى  ە 110^و 37 ؛ ب.48^و 40: (شىڭعىس حان ەنسيكلوپەدياسى  (ارى قاراي شە) 2012-260-بەت).

[2]. كەلۋرەن=كەرۋلەن. مقش: §94،96،98،107،136،142،151،177،193،282.  بۇگىنگە دەيىن كەرۋلەن دەپ اتالادى. كوورديناتى: ە.109^و؛ ب480^و 49)

[3].ونون=ونون.مقش.§1،2،4،30،32،50،54،55،56،57،59،72،74،75،81،84،88،106،108،116،129،130،144،202،211.  كوورديناتى: ە 109^و-113^و؛ ب 480^و 25¹-49^و-40، (شە).

[4]. كيركيچۋ=قىرقاشى سايى. مقش. §88،107،122:  كوورديناتى: ە. 109^و 02؛ ب. 470^و 57؛ بۇگىنلە سولاي اتالادى.  (شە.-297 بەت)

[5].  كيرەكتۋ=كۇرلۇك. مقش. §89،94،122،129،141،،: ە.108^و 57' ب.48^و 03': بۇگىنگى كۇنى كۇرلىك دەپ اتالادى (شە.-303-بەت).

[6]. چيكۋ=چوك،   بۋرحان-حالدۋننىڭ سولتۇستىك جاعىنان باستاۋ الىپ روسسيانىڭ بۋريات رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكاراسىنا اعىپ كىرەتىن وزەن.  كارتادا «چيكۋ» بۋري ادتار «چوك» دەپ اتايدى. «ءحىى عاسىر كەزىندە ۇلكەن حيلگو، كىشى حيلگو دەپ اتاعان. كىشى حيلگونى چيكۋ  دەپ تە اتاعان.  چيكۋ مەن حيلگو  ەكى شاعىن وزەن قاتارلاسا اعىپ بۇگىنگى بۋرياد شەكاراسىنا كىرىپ بارعۋجين-توكومدى ءتىلىپ ءوتىپ  سەلەنگى دارياسىنا قۇيادى. (شە. 297-بەت).

[7]. حيلگو=حيلگو. كەزىندە ۇلكەن حيلگو اتانعان رەسەيدىڭ بۋريات رەسپۋبليكاسىنداعى بارعۋجين-توكومدى قيىپ ءوتىپ سەلەنگى دارياسىنا قۇيادى. مقش. §105،109. (شە.-297 بەت).

[8]. كارا =قارا وزەنى: مقش. راشيد-اد-ديندە ت.ءى.كن.ءى. 129-بەت. بۋرحان-حالدۋننان باستالىپ، تۋل دارياسىنا قۇيادى.

[9]. بۋراچاتۋ =بوروكەر(كەيىن بورو). مقش.  §105،109،152.  كوورديناتى: ە.106^و 40^و؛ ب.50^و 16'.

[10]. دۋلي =تۋل دارياسى. مقش. §96،104،115،164،177،261. كوورديناتى: ە109^و 01' ب. 48^و 20'-دەپ باس الادى (شە.-284-بەت). بايىرعى تۇرىك ماتىندەرىندە (ج.س.VIIء-ىح.عع) توعۋلا، ءحىى عاسىر ءتۇپنۇسقالارىندا  «توعۋلا» بۇگىنگى اتاۋى تۋل.

1305 جىلى جازىلعان راشيد-اد-دين  شەجىرەسىندە جانە 1240 جىلى جازىلعان  موڭعوليانىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە وسىلايشا جازىلىپ ساقتالعان.  شىڭعىس حانعا قاتىستى ما؟ قاتىستى.

«ول وزەندەر (جوعارىدا اتى اتالعان ونون، كەرۋلەن، تۋل) باتىسقا قاراي اعاتىنىن پ.كارپيني كورسەتكەن» دەپسىڭ. پ.كارپينيدىڭ «يستوريا مونگولوۆ» جولجازباسىندا بۇل تۋرالى ءبىر ءسوز جوق. پ.كارپيني جولجازباسىندا سول داۋىردەگى  موڭعول يمپەرياسىنىڭ يەلەنىپ العان تەرريتورياسىن  «جەر جاعدايى» تۋرالى §1 باپتا: «ولاردىڭ (موڭعول يمپەرياسىنىڭ) شىعىسىندا جۇڭگو،  كورەي جەرى، تۇستىگىندە  سارراسيندەر (مۇسىلمان ەلدەرى)، باتىس-تۇستىگىندە  ۇيعۋر، سولتۇستىگىندە نايماندار  ورنالاسقان.  سولتۇستىگى مۇحيتپەن قورشالعان (پ.كارپيني. 1993 الماتى-§21) دەپ جازعان.  سەنىڭ ايتىپ جۇرگەنىڭدەي شىڭعىسحاننىڭ استاناسى قاراقۇم ۇلىتاۋدا بولسا، اتامەكەنى جاركەنت بولسا،  شىعىستاعى 4000كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان ءشۇرشىتتىڭ (مانجۇرلەردىڭ) التىن حاندىعىنا نە ءۇشىن شابۋىلدايدى. 4000كم الىستاعى      التىن حاندىعى جاركەنتتەگى «موڭعولدارعا» كۇن سايىن شابۋىلدايتىن مۇمكىندىك بولا ما؟ ىرگەلەس، شەكاراسى ءتيىپ تۇرعان بولسا ءبىر ءسارى. قاراپايىم لوگيكاعا سيمايتىن وسىنداي جالعاندىقپەن اينالىسۋدىڭ قاجەتى قانشا؟  ونىڭ  جولبەلگىلەۋىندە بالقاش، جاركەنت  تۋرالى ءبىر ءسوز جوق.  ال، يميل (ومىل=ەمەل) قالاسى تۋرالى وسى ەڭبەكتىڭ 34، 64-بەتتەرىندە بەلگىلەنگەن. وعان 181،184،186 بەتتەرىندە  تۇسىنىكتەمەلەر بەرىلگەن. پ.كارپينيدىڭ بولعان ەمەل  (ومىل) قالاسىن شاۋەشەكتىڭ وڭتۇستىگىندە، جۇڭعار ويپاتىنىڭ باتىس سولتۇستىگىندە  دەپ كورسەتكەن. بۇل قالانى قارا جۇڭگو (باتىس لاو) حاندىعىن قۇرعان ەليۋي داشي 1125 جىلى  نەگىزىن قالاعان.  كەيىن وگودەيدىڭ  ۇلى قاداننىڭ وردوسى وسىندا بولعان. پ:كارپيني وسى ەمەل قالاسىنان  موڭعول قاعاننىڭ ورداسى ورنالاسقان قاراقورىمعا دەيىن ءبىر اي ءجۇرىپ جەتكەنىن ايتادى (پ.كارپينين 1993.س،64-65).  ەگەر قاراقورىمنىڭ ورنى سەن ايتىپ وتىرعان ۇلىتاۋ بولسا پ.كارپيني  ونى نەگە اشىق جازباعان؟

 

جۇرىنوۆقا ۇسىنىس

وسى اتالعان تاريحي دەرەكتەردىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ورتامىزداعا جەر داۋىن شەشىپ بەردى دەپ ويلايمىن.

مۇرات جۇرىنوۆ (ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى اكادەميك): «ءبىز عالىمدار، ساياساتپەن شۇعىلدانبايمىز، تەك عالىمي شىندىقتى ىزدەۋمەن اينالىسامىز. سوندىقتان ابەناي ۇلىنىڭ كەيىنگى تەرەڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى ءبىزدى قىزىقتىرادى. بۇرىن دا ميلليونداعان ادامى بار تۇرىك  الەمىنە شاعىن عانا ءالسىز موڭعول جۇرتىنان شىققان ادامنىڭ حان بولۋى تۇسىنىكسىز جانە شىندىققا ۇلاسپايتىن جاي بولاتىن.                                                   حان تەك قانا كۇشتى ەلدەن، كۇشتى تايپادان شىققان. شىڭعىس حاننىڭ تۋعان جەرى وسكەن ولكەسى بۇرحان جانە تۇرگەن جەرلەردى قازىرگى موڭعوليا اۋماعىنان دا، سولتۇستىك ءسىبىر ولكەسىنەن دە تابا المايسىز. ول جاقتا ونداي جەرلەر بۇرىن دا، بەرى دە بولماعان. كەرىسىنشە، ءدال سول بۇرحان مەن تۇرگەن دەگەن جەر-سۋ اتتارى جەتىسۋ جەرىندە ەجەلدەن بۇگىنگە دەيىن بار. ءبىز وسىنداي دالەلدەرگە كوڭىل اۋداردىق، بۇل زەرتتەۋدىڭ باستاماسى دەپ ويلايمىن. مۇنى موڭعول عالىمدارىمەن بىرگە تالقىلاپ، پىكىرتالاس جۇرگىزۋ كەرەك. شىڭعىس حاننىڭ كەڭسەلىك قۇجاتتارى تۇرىك تىلىندە جۇرگىزىلگەن. موڭعول بولسا، نەگە موڭعول تىلىندە جۇرگىزىلمەگەن؟ موڭعول عالىمدارى بۇل تۋرالى: «ويتكەنى ول تۇرىكتەردىڭ اراسىندا جۇرگەندىكتەن دە، ولارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن تۇرىك تىلىندە جۇرگىزدى»،-دەيدى. ال جارايدى دەلىك، وندا ولار پارسىلارمەن سوعىستى، نەگە پارسى تىلىندە جۇرگىزبەيدى؟ ارابتارمەن سوعىستى نەگە اراب تىلىندە جۇرگىزبەدى؟ رەسەيدى، قىتايدىڭ تەڭ جارتىسىن جاۋلاپ الدى، «نەگە ورىس، جۇڭگو تىلدەرىندە جۇرگىزبەدى؟» دەگەن سۇراقتاردىڭ تۋۋى زاڭدى.

شىڭعىس حاننىڭ ءوزى تۇرىك تىلىندە سويلەگەنى تاريحتان بەلگىلى.  موڭعول عالىمدارى شىڭعىس حاندى وزدەرىنىڭ باباسى رەتىندە ەسەپتەي بەرسىن. ءبىراق شىندىقتىڭ ەسىگىن اشىپ قويۋىمىز كەرەك. شىڭعىس حاندى تۇركى الەمىنىڭ كوسەمى رەتىندە تانۋعا كەلىسۋگە ءتيىسپىز. شىڭعىس حان- التاي، بالقاش، الاكول وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن ادام. قازىرگى  موڭعوليانىڭ اۋماعىندا تۇرماعان. وسىنى عالىمدارىمىز دالەدەپ، مويىنداتۋ كەرەك. بۇل تەز ارادا شەشىلە قوياتىن ماسەلە ەمەس. زەرتتەۋدى ءار ءتۇرلى تاسىلدەرمەن ارى قاراي جالعاستىرا بەرۋ كەرەك. ءدۋلاتيدىڭ،  ءبيچۋريننىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىر جەرىندە شىڭعىس حاننىڭ تۇرىك تىلىندە سويلەگەنى، مۇسىلمان دىنىندە بولعانى، ءبىر بالاسىنىڭ ورازا تۇتقانى، ءبىر  نەمەرەسىنىڭ اتى مۇحاممەد بولعانى ايتىلىپ كەتەدى.  موڭعولداردا مۇحاممەد دەگەن ەسىم جوق قوي. وسىنداي ناقتى دالەلدەر بار. سوندىقتان تىلەۋبەردى ابەنايۇلىن تىڭداپ، ەڭبەگىن عالىمداردىڭ تالقىسىنا سالدىق. ۇعا-نىڭ پرەزيدەۋم مۇشەلەرى  بۇل ەڭبەكتى ارى قاراي جالعاستىرىپ، زەرتتەۋ كەرەك دەگەن قورىتىنعا كەلدىك» (دەرەك – كوزى:http://ult.kz/؟ p=12991).  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇعا پرەزيدەنتى مۇرات جۇرىنوۆ وسىلاي دەيدى. ءارى ت.ابەنايۇلىنا قازاقستان عا-نىڭ  قۇرمەتتى اكادەميگى اتاعىن بەرگەن. ت.ابەناي ۇلىنىڭ ەڭبەگىن مەدييەۆيست قانداي عالىمداردىڭ تالقىسىنا سالعان؟  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ءعزي-نىڭ تالقىسىنا سالعان با؟ ونسىز دا بەلىن الدىرىپ اۋىر قالدە تۇرعان قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ بەدەلىن وسىنشاما تومەندەتىپ «جاركەنت اكادەمياسىنىڭ» دەڭگەيىنە تۇسىرگەنىڭىز قانداي ۇلكەن تراگەديا! م.جۇرىنوۆ  مىرزا ءسىز، حيميا عىلىمىنىڭ بەلگىلى دە بەدەلدى عالىمدارىنىڭ ءبىرىسىز. ءسىزدى الەم حيميكتەرى مويىندايدى. ال تاريحتان حابارىڭىزدىڭ ازدىعى بىردەن كورىنىپ تۇر. تىم اسىعىس قوزعالعان سياقتىسىز... ەڭ بولماسا بۇل سالادان حابارى بار ءبىر مامانمەن اقىلداسىپ العاندا بۇلاي بولماس ەدى.

جۋىقتا، «ايقىن» گازەتىندە (24.03.2016.№43)  جاپونيانىڭ «كيودو سۋسين» اگەنتتىگى جاپونيا عىلىم اگەنتتىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ، شىڭعىس حان كەسەنەسى تۋرالى جاڭا مالىمدەمە جاساعانى تۋرالى حابار جاريالاندى. سوندا، اقش-تىڭ نسا، جاپونيانىڭ GVC عارىشتى  زەرتتەۋ ورتالىقتارى شىڭعىس حان كەسەنەسى موڭعوليانىڭ بۋرحان-حالدۋن تاۋىندا ەكەنىن انىقتاپ، ەندى سول جەراستى كەسەنەنى قازۋ ماسەلەسىن قاراستىرىپ جاتقانى تۋرالى جازىلىپتى. بۇعان نە دەيسىز؟

ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى باق-دا  جاسى 60-تان اسقان، اتاق لاۋازىمىنان ات ۇركەتىن ءبىرلى-جارىم اعالارىمىز ت.ابەناي ۇلىنىڭ وتىرىگىنە ايرانداي ۇيىپ، قۇلاش-قۇلاش ماقالا جاريالاپتى. قازاعىمىز ايتادى «بەلگىسىز جەردىڭ بەدەرى مول»، «سىرىن بىلمەيتىن اتتىڭ سىرتىنان جۇرمە» دەپ، شىڭعىس حاننىڭ موڭعولدارى ايتادى: «سىرىن بىلمەيتىن تەسىككە ساۋساعىڭدى سۇقپا» دەپ. سوندىقتان ءوزى بىلمەيتىن  ىسكە ارالاسۋ اقساقالداردىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەتىنىن نازاردا بەرىك ۇستاعانىمىز اقساقالدىقتىڭ، پاراساتتىلىقتىڭ، مادەنيەتتىلىكتىڭ ءبىر سيپاتى بولماق.

ءتۇيىن.

1.    ج.س.ب.حح عاسىردان بەرگى تاريحي دەرەكتەر بويىنشا ەۋرازيانىڭ ۇلى دالاسى (شىعىسى حيانعان جوتاسىنان باستاپ دنەپر، دونعا دەيىن)، ساقتار، حۋننۋلار (عۇن)، تۇرىكتەر مەكەندەگەن.


2. حۋننۋ (عۇن) يمپەرياسى قۇلاپ ەكى بولىنگەننەن كەيىن حۋننۋ (سيۋننۋ)  توبى (تۇركىلەر) مەن دۋنحۋ توبىنىڭ (موڭعولدار) ءتىل ايىرماشىلىعى ايقىندالا باستادى ءسويتىپ VII-ح عاسىر اراسىندا موڭعول ءتىلى قالىپتاستى.  بۇگىنگى موڭعولداردىڭ اتا-باباسى وسى داۋىرگە  (VIII-X عع) دەيىن تۇرىك اتانىپ كەلسە، ودان سوڭ تاتار، مونعۋ ( مونگۋ، مۋنگۋ، موگول ) اتاندى.  جاڭا ەتنوس پايدا بولدى.

ارعى اتا-بابالارى ەجەلگى ساقتاردىڭ (سو، سە، سيا، چى، چي ت.ت.س.س) سالالانىپ،  قانات جايىپ، وسىپ-ونگەن تۇرىكتەر حۋننۋ (سيۋننۋ)، دۋنحۋ توبىن قۇرادى. دۋنحۋ توبىنىڭ دارلەكين، نيرۋن تايپالارى ەجەلگى داۋىردەن ب.ج.س. VIII-X عع كەزىندە جاڭا موڭعول ەتنوسىنىڭ نەگىزىن قالاعان. شىڭعىس حان سول نيرۋن توبىنىڭ قيات تايپاسىنىڭ بورجىعىن رۋىنان شىققان جاڭا موڭعول ەتنوسىنىڭ وكىلى.

3.راشيد-اد-دين ەڭبەگىندە شىڭعىس حان قۇرعان، «موڭعول» دەپ اتاعان يمپەريانىڭ ءبىر تۋدىڭ استىنا، ءبىر بيلىكتىڭ باسشىلىعىنا تۇركى تەكتى، تۇركى ءتىلدى ونداعان تايپالىق وداقتار مەن ۇلىستار كىردى (راا.ت.ءى.كن. ءى. 1،2،3ء-بولىم. – 92-152 بەتتەر). بۇل مەملەكەت كەزىندەگى سيۋننۋ، تاڭ، كەڭەس وداعى سياقتى كوشپەلىلەردىڭ مۋلتيۇلتتىق يمپەرياسى بولدى.

4. جوشى جانە ونىڭ ۇرپاقتارى بيلىك جۇرگىزگەن جوشى-قىپشاق ۇلىسىنىڭ حالقى تۇرىكتەر. جوشىنىڭ ءوزىنىڭ بابا تەگى – تۇرىك (ساقتاردان بەرى قاراي). دەمەك، قازاق حاندىعىن ورناتۋشىلار موڭعولدار ەمەس، موڭعول يمپەرياسىنىڭ قارماعىندا ءوسىپ جەتىلگەن تۇرىكتەر.


5. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەپ اتالعان تاريحي مۇرا تۋ باستا موڭعول تىلىندە جازىلعان.

 

قازاقستان عا-نىڭ پرەزيدەنت م. جۇرىنوۆ مىرزاعا ۇسىنىس.

شىڭعىس حاننىڭ تەگى، تاريحتاعى ءرولى قاقىندا سوڭعى 10-15 جىل بويى قازاق باق-تارىندا داۋ-دۋماي ۇزىلمەي كەلەدى. ەكى مۇحتار باستاپ سوڭى بىزگە جەتىپ، ءسىزدىڭ دە بەدەلىڭىزگە شىركەۋ ءتۇسىردى.  ەگەر قارسى بولماسىڭىز ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى  تاريح، ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ بازاسىندا، الەمنىڭ تۇركىتانۋشى، موڭعولتانۋشى  تاريحشىلارىنىڭ قۇرامىندا دوڭگەلەك ستول ۇيىمداستىرىپ وسى تالاسقا نۇكتە قويۋىڭىزدى سۇرايمىن.  گەرمانيا، فرانسيا، اقش، رەسەي، جۇڭگو، جاپون، موڭعول، قازاقستان تاريحشىلارىن قاتىستىرىپ جاساۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى. بۇل سونداي ءبىر قيىن جۇمىس ەمەس. تەك نيەت بولسا بولدى.

شىڭعىسحان قيات تايپاسىنىڭ بورجىگىن (ءبورى+تەگىن) رۋىنان. قياتتار شىڭعىس حانعا دەيىن تۇرىك قيات، موڭعول قيات بولىپ ءبولىنىپ كەتكەن. شىڭعىس يمپەرياسىنان كەيىن نايمان، كەرەي، جالايىر، قوڭىرات، مەركىت، قاڭلى، ۇيسىندەر تاعى دا ەكى ەتنوسقا ءبولىنىپ بۇگىنگى كۇنى وسى اتالمىش تايپالار تۇركى، موڭعول ەتنوستىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ەجەلگى اتاۋىمەن اتالىپ ، سول تىلدەردە سويلەپ، سول تىلدەردى ۇلتتىڭ ءتىلى ەتىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.

تاعى ايتامىن ءبىز قازاقتار شىڭعىس حاندى قازاق بولدىرامىز دەپ قىزىلجىنىك بولمايىق. بۇل باياعىدا دالەلدەنىپ بولعان ۇعىم. كەرىسىنشە كوك تۇرىك قاعاناتىن ۇلىقتاپ، وسىنى العا تارتىپ الىپ  جۇرسەك بىزگە اتا-بابالارىمىزدا، ارۋاق تا رازى بولادى. قازىرگى جاعدايدا تۇرىك تەكتى ۇلتتار مەن ۇلىستار وزدەرىنىڭ تاريحي باسشىسىن مەنشىكتەپ الىپ ۇلىقتاۋ ۇستىندە. ايتالىق، وزبەكتەر ءامىر تەمىردى، تاتارلىر التىن وردانى، تۇركيالىق تۇرىكتەر سەلجۇكتەردى، نوعايلار ەدىگەنى، ۇيعىرلار م.ءقاشقاريدى مەنشىكتەپ الىپ ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرىپ جاتىر. ءبىز كوك تۇرىكتەردى ۇلىقتاۋىمىز، مەنشىكتەۋىمىز كەرەك. كوك تۇرىكتەردىڭ بيلەۋشى تايپاسى قىپشاقتار بولعان ءحى-حىى عاسىردا قازاقتاردى «قىپشاق» اتاعان. كوك تۇرىكتەردىڭ ءسالت-داستۇرى، دۇنيەتانىمى بۇگىنگى قازاقتاردىڭ ورتاسىندا جاقسى ساقتالعان. ءارى كوك تۇرىككە تالاسىپ تۇرعان باسقا تۇركى حالىقتارىن كورمەدىم. سول ارقىلى ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن كوتەرەلىك. ۇلتىمىزدى ۇلىقتايمىز دەگەن جەلەۋمەن بىزدەر – تاريحشىلار، جازۋشىلار، جۋرناليستەر  سابيلىك اۋىرۋدىڭ سۇزەگىنە ءتۇسىپ كەتپەيىك.

 

قارجاۋباي   سارتقوجا ۇلى،

ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ. تۇركىتانۋ، التايتانۋ عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، حالىقارالىق كەمال اتاتۇرىك اتىنداعى تۇرىك تاريحى قۇرىمىنىڭ (اكادەميا) تولىق مۇشەسى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، ءتىلبىلىمى عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.