جاھاندىق جوسپارعا مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىگى اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ نەگىزىن قالادى. سونداي-اق ۇلتتىق مۇرا بولىپ سانالاتىن باي وسىمدىك جانە جانۋارلار الەمىن كوبەيتۋگە، ولاردى قورعاۋعا مۇمكىندىك بەردى.
شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ورمان شارۋاشىلىعى، جانۋارلار الەمىن، ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتارعا باقىلاۋدى، ولاردى قورعاۋدى اۋماقتىق ينسپەكسيا جۇزەگە اسىرادى. ول قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتىنە قاراستى.
– شقو مەملەكەتتىك ورمان قورىنىڭ الاڭى 3 ملن 843 مىڭ گا. سونداي اق 2 ملن 209 مىڭ گا ورمان القابى. ءوڭىردىڭ ورمان كورسەتكىشى 7،14 پايىزعا جەتەدى، – دەپ مالىمدەدى ينسپەكسيا باستىعى دىلدابەك ورازبايەۆ. – بىزدە قازاقستانداعى ورمان زاپاسىنىڭ جارتىسىنان كوبى ورنالاسقان. ولار – قاراعاي، شىرشا، بالقاراعاي، ءسىبىر قاراعايىنان تۇرادى. جالپى العاندا، تابيعاتتى قورعاۋ الاڭى 1 ملن 680 مىڭ 310 گا قۇرايدى. بۇل شىن مانىندە ەلىمىزدىڭ قۇندى بايلىعى.
وڭىردە ەكى مەملەكەتتىك تابيعي قورىق بار. ولار – باتىس-التاي قورىعى جانە تانىمال مارقاكول قورىعى. ەكى مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي ساياباق بار – قاتونقاراعاي جانە تارباعاتاي ۇلتتىق ساياباقتارى. ءبىر مەملەكەتتىك ورمان رەزەرۆاتى بار – «سەمەي ورمانى». رەسپۋبليكالىق ماڭىزداعى مەملەكەتتىك تابيعي قورىقتار ءتىزىمىن – تومەنگى تۇرعىسىن، قاراتال قۇمدارى، كۋلۋدجۋن (زوولوگيالىق)، تارباعاتاي (زوولوگيالىق)، «وڭتۇستىك التاي» (كەشەندى) قورىقتارى تولىقتىرادى. رەسپۋبليكالىق ماڭىزداعى تابيعي ەسكەرتكىش بار – «سينەگورسك شىرشا توعايى».
وبلىستا ءبىرىنشى بولىپ مارقاكول مەملەكەتتىك تابيعي قورىعى قۇرىلدى. قورىق ديرەكتورىنىڭ مىندەتتەرىن ۋاقىتشا اتقارۋشى الىشەر قۇرمانبايەۆ اتاپ وتكەندەي، قورىقتى قۇرۋدىڭ ماقساتى وڭتۇستىك التاي تابيعات كەشەنىن ساقتاپ قالۋ، سونىڭ ىشىندە التايداعى ءىرى سۋ ايدىنىنداعى بىرەگەي مارقاكول ءالپى كولىن ساقتاۋ. مارقاكول كولى الەمدەگى ەڭ تازا كولدەردىڭ ءبىرى. ونىڭ مولدىرلىگى 5 - 9 مەترگە جەتەدى. سۋدا حلورورگانيكالىق پەستيسيدتەر مۇلدەم جوق. مارقاكول كولىندە بالىقتىڭ 4 ءتۇرى بار، ولار – ءسىبىر لەنوگى، حاريۋس، گولەس، پەسكار. ءسىبىر لەنوگى مارقاكول تاريحىن بىلدىرەدى جانە قورىق ەمبلەماسىنا كىرگىزىلگەن. بالىقتىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى، ءبىرىنشى كەزەكتە ءسىبىر لەنوگىنە بايلانىستى كول ماڭايىنا ورنالاسۋ باستالعان بولاتىن.
قاتونقاراعاي مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي ساياباعىنىڭ ديرەكتورى جانبولات تىنىبەكوۆتىڭ حابارلاۋىنشا، ۇلتتىق تابيعي ساياباقتىڭ تابيعي-قورىق قورىنىڭ لاندشافتى جانە بيولوگيالىق وسىمدىكتەرى سان الاۋن، ساياباق اۋماعىنىڭ 34 پايىزى ورماندى القاپ، وسىمدىكتىڭ مىڭنان استام، قۇستاردىڭ 280 ءتۇرى، ولاردىڭ ىشىندە قىزىل كىتاپقا ەنگەن قۇستاردىڭ 25 ءتۇرى، سۇتقورەكتىلەردىڭ 69 ءتۇرى، ونىڭ ىشىندە قىزىل كىتاپقا ەنگەن ءتورت ءتۇرى بار. سونىمەن قاتار ساياباقتا بالىقتىڭ 8 ءتۇرى، قوسمەكەندىلەردىڭ 3 ءتۇرى جانە 10 مىڭنان استام ومىرتقاسىزدار مەكەندەيدى. سوڭعى جىلدارى قاتونقاراعاي ۇلتتىق ساياباعىندا بۇرىندارى بەلگىلى بولماعان، قۇستاردىڭ جاڭا ءتۇرى تابىلدى – ۇلكەن جاسىماق، گۋمەننيك، الاكوز قارا ۇيرەك جانە باسقالارى. سونىمەن قاتار، بىرەگەي وسىمدىكتەردىڭ التى جاڭا ءتۇرىن ىزدەۋ ءساتتى اياقتالدى.
قار بارىسىنىڭ مەكەندەگەن جەرىنە تۇراقتى مونيتورينگ جۇرگىزۋ بارىسىندا قاتونقاراعاي مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي ساياباعىندا ءبىرىنشى رەت ول وڭتۇستىك-التاي شاتقالىنان بايقالدى. 2020 جىلى قار بارىسىن ءۇش مارتە سارىمساقتى شاتقالىندا فوتوكامەرالار ءتۇسىردى.
«تارباعاتاي» ۇلتتىق تابيعي قورىعى تۋرالى قورىقتىڭ باس ديرەكتورى الىبەك توقىمتايەۆ ايتىپ ءوتتى. «تارباعاتاي» قورىعى وزگە قورىقتارمەن سالىستىرعاندا جاس قورىق، ول 2018 جىلى قۇرىلدى. ۇلتتىق قورىق ءۇرجار اۋدانىندا، تارباعاتاي تاۋى شاتقالىندا ورنالاسقان. ونىڭ اۋماعىندا تاريحي-مادەني گىساندارى، ەجەلگى تاريحي قورعاندار ورنالاسقان. سونلاي-اق بۇل جەرلەردە تاستاعى جازبالار مەن سۋرەتتەردە كەزدەسەدى. «تارباعاتاي» ۇلتتىق قورىعىنا تارباعاتاي جانە كۋلۋدجۋن زوولوگيالىق قورىقتارىن قورعاۋ جۇكتەلگەن. بۇل جەردە وسىمدىكتىڭ 1640 ءتۇرى وسەدى، ولاردىڭ 35 ءتۇرى قىزىل كىتاپقا ەنگەن، جانۋارلاردىڭ 376 ءتۇرى مەكەندەيدى، ولاردىڭ 40 ءتۇرى قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن. ۇلتتىق قورىقتا ەكولوگيالىق تۋريزم دامۋدا. بۇل ءۇشىن 4 مارشرۋت بەكىتىلگەن، قازىرگى ۋاقىتتا ونىڭ ەكى مارشرۋتى بويىنشا تۋريستەردى قابىلداۋدا.
باتىس-التاي قورىعى گەنەتيكالىق ءوسىم قورىن جانە باتىس التاي جانۋارلار الەمىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قۇرىلعان. قورىق ديرەكتورى قايردى ورسارينوۆتىڭ ايتۋىنشا، باتىس-التاي قورىعى فلوريستيكالىق بايلىعى جانە قانىقتىعى بويىنشا قازاقستانداعى جەتەكشى قورىقتاردىڭ قاتارىنا ەنەدى. بۇل جەردە وسىمدىكتىڭ 883 ءتۇرى بار، ولاردىڭ 27 ءتۇرى قىزىل كىتاپقا ەنگەن. ساڭىراۋقۇلاقتىڭ 237 ءتۇرى بار. قورىق فاۋناسى وتە باي. قورىق اۋماعىندا جانۋارلاردىڭ 214 ءتۇرى، قۇستاردىڭ 152 ءتۇرى، سۇتقورەكتىلەردىڭ 55 ءتۇرى، بالىقتىڭ 5 ءتۇرى، قوسمەكەندىلەردىڭ 2 ءتۇرى، باۋىرمەن جورعالاۋشىلاردىڭ 4 ءتۇرى مەكەندەيدى.
