ءبىلىم جولىندا وشپەس ءىز قالدىرعان، تالاي ساڭلاقتاردى مويىنداتقان عۇلاما ارينە، ءابۋ ناسىر ءال-فارابي.
ءال-فارابيدىڭ ەڭبەكتەرى مەن ءومىرى تۇتاس عىلىم. فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ءال-فارابي ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى جاقىپبەك التايەۆتىڭ ايتۋىنشا، فارابيتانۋ مۇراسىن زەرتتەۋدى 5 توپقا بولۋگە بولادى.
«ءبىرىنشى توپقا ورتاعاسىرلىق اراب، پارسى عالىمدارىنىڭ جازبالارى كىرەدى. ەكىنشى توپقا فارابيتانۋدىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن سالاسىن ءحىح-حح عع. مىسىر، سيريا، ليۆان، يران جانە اۋعانستان عالىمدارى تولىقتىردى. فارابيتانۋداعى ءۇشىنشى توپتى باتىس اۆتورلارى قۇرايدى. بۇل سالاداعى فارابي مۇراسىنا قىزىعۋشىلىق حV عاسىردان باستالادى. فارابيتانۋداعى ءتورتىنشى توپقا پاتشالىق رەسەي جانە كەڭەس زامانىنداعى شىعىستانۋشىلار جاتسا، فارابيتانۋ عىلىمىنىڭ بەسىنشى توبىنا تۇركىتىلدەس حالىقتار عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىن جاتقىزۋعا بولادى»،- دەپ جاقىپبەك التايەۆ جىكتەپ بەرگەن ەدى.
ءابۋ ناسىر ءال-فارابي عىلىمنىڭ سان سالاسىن مەڭگەرگەن كەمەڭگەر تۇلعا رەتىندە تاريح بەتىندە ەسىمى التىن ارىپتەرمەن جازىلعانى داۋسىز. ءال-فارابيدىڭ ءومىرى جايىنداعى ماعلۇماتتار ۇلى ويشىل، ءارى ۇلكەن ساياساتكەر، بىلگىر فيزيك، استرونوم، دارىندى ماتەماتيك، ءىرى فيلولوگ جانە مۋزىكانىڭ اتاسى بولعان دانا ءارى دارا جان ەكەنىن دالەلدەيدى.
ول سانالى عۇمىرىن ءبىلىم مەن عىلىمعا ارناعانى بارشاعا بەلگىلى. بۇگىنگى ەگەمەن ەلدىڭ ازيا مەن ەۋروپامەن قارىم-قاتىناس ورناتۋىنا كەشەگى وتكەن عۇلامانىڭ سارا جولى سەبەپكەر سىندى.
تىرشىلىگىندە ەۋروپا ەلدەرىنەن شىعىستىق ءىلىم الۋى وسىعان دالەل. سان عاسىر ارتتا قالسا دا شىعىسپەن رۋحاني بايلانىس ورناتۋىمىزعا دا ىقپال ەتكەن دانالاردىڭ ەڭبەكتەرى ەكەنى جاسىرىن ەمەس.
رۋحاني بايلانىستىڭ ناقتى كورىنىسىنىڭ ءبىرى، ءارى نەگىزگىسى – ادەبي بايلانىستار. باي قازاق ادەبيەتى شىعىستىق كوركەم ءسوز ونەرىندەگى جاقسىلىق نىشاننىڭ قاي-قايسىسىن دا جاتسىنباعان، بويىنا سىڭىرە بىلگەن. مۇنىڭ ءوزى قازاق ادەبيەتىنىڭ الەمدىك وركەنيەتكە قۇلاش ۇرۋىنىڭ، الەمدىك ادەبيەتپەن سۋسىنداۋىنىڭ جانە وزگەلەرگە تانىلۋىنىڭ كورىنىسى رەتىندە باعالانادى.
اريستوتەلدەن كەيىنگى ەكىنشى ۇستاز اتانعان عالىم ءوزىنىڭ ادەبيەتكە قاتىستى نەگىزگى تەوريالىق وي-پىكىرلەرىن: “ريتوريكا”، “پوەزيا ونەرىنىڭ كانونى تۋرالى تراكتات”، “پوەزيا ونەرى تۋرالى”، “عىلىمداردى كلاسسيفيكاسيالاۋ تۋرالى تراكتات”، “ولەڭ جانە ۇيقاس تۋرالى ءسوز” جانە ت.ب. ەڭبەكتەرىندە سارالايدى. ونىڭ وسى ايتىلعان ەڭبەكتەرىندەگى تەوريالىق ويلارى مەن كوركەمدىك-ەستەتيكالىق پىكىرلەرى ءالى كۇنگە ءمانى مەن ماڭىزىن جويعان جوق.
قايتالانباس مۇقرا قالدىرعان فاراب جەرىنەن شىققان ساڭلاقتىڭ «پوەزيا ونەرى جايلى»، ال ەكىنشىسى «پوەزيا ونەرىنىڭ قاعيدالارى» تراكتاتتارى پوەتيكاعا قاتىستى جازىلعان تۋىندىلارىنىڭ ىشىندەگى شوقتىعى بيىك ەڭبەگى.
تاقىرىپتارى جاعىنان ۇقساس كەلگەن قوس شىعارمانىڭ ءمان-مازمۇنى ەكى ءتۇرلى. ءبىر ويدى قايتالامايتىن ويشىلدىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ومىرشەڭ بولۋىنداعى سىردا وسىندا جاتىر.
ارسيتوتەلدىڭ شىعارمالارىنا قانىققان ءال-فارابي، تەمىرقازىعىنىڭ ويىن سارالاۋدان جالىققان ەمەس. عالىمنىڭ، اريستوتەلدىڭ «پوەزيا ونەرى جايلى» ەڭبەگىن تالداپ جازعان «پوەزيا ونەرىنىڭ قاعيدالارى» اتتى تراكتاتى سوزىمىزگە دالەل. ءال-فارابي بۇل تۋىندىسىندا ءوزى «حاكىم» دەپ اتاعان اريستوتەلدىڭ پوەتيكا بويىنشا تۇجىرىمدارى مەن ءىلىمىن تۇسىندىرەدى.
بۇل ەڭبەنگىندە سۇلۋ سوزدەن ساراي سوققان اقىنداردى ءۇش توپقا ءبولىپ قاراستىرعان. ءبىرىنشىسى، تەوريالىق تۇرعىدان اتالمىش ونەر تۋرالى حابار بولماسا دا تابيعي قابىلەتى بارلار. ەكىنشى توپتاعى اقىندار، ولار تابيعي دارىندارىمەن قاتار، پوەزيا ونەرىندە دە تەرەڭ بىلگىرلىگىمەن سيپاتتالادى. ۇشىنشىسىندە –العاشقى ەكى توپتاعى اقىندارعا ەلىكتەۋشىلەر دەپ زەردەلەگەن.
فارابي قاشاندا تەوريا مەن تابيعي تالانتتىڭ ۇشتاسۋىن ونەردىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكىزەتىن ۇلى كۇش ساناعان. ونىڭ پىكىرىنشە، «عاجاپ پوەزيا» جاساۋ ءۇشىن اقىنعا ەركىندىك قاجەت. ولەڭنەن ورنەك قۇرۋشى جان ءبىر جانردى جەتىك مەڭگەرگەن كەزدە عانا ونەرى كەمەلدەنە تۇسەدى دەگەن ويدى دالەلدەپ وتكەن.
ءال-فارابي «پوەزيا ونەرى جايلى» تراكتاتىندا نەگىزىنەن اراب مەتريكاسىنا سايكەس ماسەلەلەرگە — ءبايىتتىڭ سوڭعى دىبىسى، ۇيقاس، ءبىر بۋناق نەمەسە جولداعى قىسقا داۋىستىلار سانى، ولاردىڭ ولەڭ ولشەمىنە قاتىستى جانە ت.ب. تەك اراب پوەزياسىنىڭ وزىنە عانا ءتان سۇراقتارىن تالداپ، سونىمەن قاتار پوەزيانىڭ وعان جاقىن ونەر — ريتوريكادا قولدانىلۋ ەرەكشەلىكتەرىنە قاتىستى تۇجىرىم جاسايدى. ادەبيەت تەورياسىنىڭ «ەلىكتەۋ» تەورياسىنا جان-جاقتى، ءارى تەرەڭ تالداۋ جۇرگىزەدى.
ءال-فارابي تۇلعاسى اراب پوەزياسىنىڭ قىر-سىرىنا تەرەڭ بويلاعان. ياعني، بۇل ەكى ەڭبەكتىڭ اتاۋى ۇقساس بولعانمەن، ءبىرى كلاسسيكالىق گرەك پوەزياسى تۇرعىسىنداعى، ەكىنشىسى الەمدىك ادەبيەتتىڭ ەڭ كوركەم سالاسىنىڭ ءبىرى — اراب پوەزياسىنا ارنالعان تۋىندىلار بولىپ تابىلادى.
اقىندىق ونەر تۋرالى ءسوز قوعاپ، وي وربىتكەن ويشىل دا قارا سوزدەن جاياۋ ەمەس.
ءال-فارابيدىڭ زامانداستارى جانە ودان كەيىنىرەك ءومىر سۇرگەن شىعىس پەن باتىستىڭ اقىندارى، ادەبيەتشىلەرى مەن تاريحشىلارى عۇلامانىڭ اقىندىعى جونىندە كوپتەگەن مالىمەتتەر جازىپ قالدىرعان.
كەيبىر تۇستاس شايىرلار اراب-پارسى اقىندارىن التىن تۇيەگە بالاپ، سول تۇيەنىڭ باسى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ەدى دەپ شەبەر بەينەلەگەن.
عالىمنىڭ وسى جانە وزگەدە ەڭبەكتەرى دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ قوعامدىق-فيلوسوفيالىق ويلارىنا ىقپال ەتتى دەپ ايتۋعا بولادى. ح عاسىردان باستاپ قازىرگى تاڭعا دەيىنگى مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇلى بابامىزدىڭ ەڭبەكتەرى الەم عالىمدارىنىڭ سۋسىندار كاۋسار بۇلاعىنا اينالدى.
«عىلىمي مۇرا قالدىرماعان عالىم نايزاعاي ويناتىپ، كۇركىرەپ تۇرىپ، جاۋماي وتكەن بۇلتپەن تەڭ”، – دەگەن اراب حالقىنىڭ دانا ماقالى بار. وسىنداي قاناتتى ويدى تۋ قىپ ۇستاعان ءال-فارابي عىلىم مەن ونەردىڭ بارلىق سالاسىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ، ارتىندا وشپەس عىلىمي جازبالارىن قالدىرادى.
التى الاش پەن التى قۇرلىققا ەسىمى ەتەنە تانىس ءال-فارابيدى وزگە عالىمدار شىعىستىڭ اريستوتەلى دەپ اتاعانى بارشاعا ايان. ارتىندا قالعان عىلىمي مۇراسى وتە مول. ۇلى ويشىلدىڭ قالامىنان ەكى جۇزگە جۋىق تراكتاتتار دۇنيەگە كەلگەن.
عىلىمي جانە مادەني ەڭبەكتەرى عاسىرلار بويى ارداقتالىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ميراس بولىپ كەلە جاتقان قازاق دالاسىنىڭ اسىل پەرزەنتتەرىنىڭ ەڭ جارىق جۇلدىزى – ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ تۇجىرىمدارى تالاي تۇلعانى تاربيەلەيتىن باستى قۇرال.
