شاي موشە پيرون – ءيزرايلدىڭ تانىمال ساياساتكەرى، نەتانياحۋدىڭ ءۇشىنشى ۇكىمەتى قۇرامىنداعى ءبىلىم ءمينيسترى بولعان ازامات، راۆۆين، وقىتۋشى. ونىڭ ءبىلىم سالاسىندا قولعا العان باستامالارى تالاي سىن تەزىنە الىنسا دا، 2014 جىلى جەرگىلىكتى باق-تاردىڭ بىرىندە جۇرگىزىلگەن ساۋالناما بويىنشا، ەۆرەي حالقىنىڭ 46 پايىزى ونى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ ەڭ ءتيىمدى مۇشەسى رەتىندە تانىعان. تاياۋ ارادا قازاقستانعا ات باسىن تىرەيتىن ساياساتكەر وتاندىق ءبىلىم جۇيەسىندەگى جاڭاشىلدىقتار – «ءۇشتۇعىرلى ءتىل» مەن كاسىپكەرلىك بىلىمگە قاتىستى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋمەن قاتار، يۆريت ءتىلىنىڭ «ءولى تىلدەر» ساناتىنان قالاي شىققانى تۋرالى «ايقىن» گازەتىنە بەرگەن ەكسكليۋزيۆتى سۇحباتىندا تەرەڭىرەك توقتالدى.
– شاي موشە پيرون مىرزا، ءبىزدىڭ ءبىلۋىمىزشە، يزرايل قاشاندا شەتەلدىك ستۋدەنتتەر قىزىعاتىن ەلدەردىڭ قاتارىندا. سىزدەردىڭ ءبىءلىم جۇيەڭىز ستۋدەنتتەردى نەسىمەن قىزىقتىرادى؟
– يزرايل ەلى ءبىلىم سالاسىنداعى يننوۆاسيالار بويىنشا كوشباسشى سانالادى. ءبىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەمىز كاسىپكەرلىككە ماماندار مەن قۇرالداردى دايىنداۋعا ابدەن ماشىقتانعان، بىلايشا ايتساق، thinkingoutsidethebox ءۇشىن، ياعني، شەكسىز جانە بەيقالىپتى ويلاۋعا، سونداي-اق، ءمادەني جانە ەكونوميكالىق پروسەستەر مەن ۇردىستەردى بولجاۋعا باعىتتالعان. مەنىڭشە، يزرايلدىك ستۋدەنتتەر «ارمانداۋدى ۇيرەنەدى» جانە بۇل جايت الەمدەگى ءبىلىم جۇيەلەرى ءۇشىن ماڭىزدى تاۋار بوپ سانالادى.
مۇنىمەن قوسا، ءيزرايلدىڭ الدىندا تۇرعان گەوساياسي قيىندىقتارعا بايلانىستى بۇكىل ءبىلىم جۇيەسى الەۋمەتتىك ىنتىماقتاستىق، سايكەستىك ۇعىمى مەن الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتەن بولىنە المايتىندىعىن تەرەڭ ۇعىنادى.
– ءيزرايلدىڭ ءبىلىم مينيسترلىگىن باق-تار مەن قوعامنىڭ ىشىندە قانداي ماسەلەلەر بويىنشا جيىرەك سىنايدى؟ قاي سىندى ورىندى دەپ بىلەسىز، ال قايسىسىمەن كەلىسپەيسىز؟
– دەموكراتيا قۇرۋداعى ماڭىزدى نارسە – سىن. كەزىندە يزرايلدە تومەندەگىدەي رەفورمالار اسا قاتتى سىن تەزىنە الىندى: مەكتەپتەردەگى باستاۋىش جانە ورتا سىنىپتاردا مەيساۆ سالىستىرمالى ەمتيحاندارىنىڭ الىنىپ تاستالۋى، ەلدىڭ ءدىني ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە ەنگىزىلگەن جاڭاشىلدىقتار، تالاپكەرلەر ءۇشىن پسيحومەتريالىق تەستتەن ءوتۋدى بولدىرماۋ، سونداي-اق، اتتەستاتتى الۋ ءۇشىن جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىنا ءۇش جىل قاتارىنان قوعامدىق ومىردە بەلسەندى جۇمىس ىستەۋىن مىندەتتەيتىن باستاما، ماسەلەن، قايىرىمدىلىق ۇيىمىندا ەرىكتى بوپ جۇمىس ىستەۋ، تاعىسىن تاعىلارى. بۇل قوعامدا رەزونانس تۋعىزعان رەفورمالاردىڭ كەيبىرى عانا، ال مۇنداي باستامالار جەتەرلىك، سەبەبى، ءبىلىم جۇيەسى ءداستۇرلى تۇردە ەڭ كوپ سىنالاتىن سالاعا جاتادى.
مەنىڭشە، ءبىلىم ءمينيسترى سىنعا قۇلاق اسۋى كەرەك، ءبىراق سىننىڭ ونى باقىلاپ كەتۋىنە جول بەرىلمەسە ءجون. ول قوعامنىڭ ءارءتۇرلى كوزقاراستان تۇراتىن ءارتۇرلى بولىگىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋى ءتيىس. ءبىلىم ءمينيسترى مەملەكەتتىڭ رۋحاني كوشباسشىسى بولۋى كەرەك، ياعني، ءبىلىمدى رەتتەۋشى نە كلەرك بولماۋى ءتيىس، كەرىسىنشە، جاقسىلىق پەن پايدا اكەلەتىن ازامات بولسا يگى.
– قازاقستاننىڭ ءبىلىم جۇيەسىمەن قانشالىقتى تانىسسىز؟ قانداي وڭ جانە تەرىس جاقتاردى كورىپ وتىرسىز؟
– قازاقستاننىڭ ءبىلىم جۇيەسىمەن ءجىتى تانىسپىن دەسەم، اسىراسىلتەۋشىلىك بولار ەدى. مەن الدىن الا جەرگىلىكتى ءبىلىم جۇيەسىمەن تانىسىپ كوردىم. ەگەردە، ءسىزدىڭ مەملەكەتىڭىز بەن ونداعى جوو-لارمەن ۇنەمى بايلانىستا بولساق، وندا، ارينە، تەرەڭىرەك تانىسۋعا مۇمكىندىك تۋادى. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 8 قىركۇيەگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى مەن Almaty Management University ۇيىمداستىراتىن «ءبىلىمدى دامىتۋداعى بولاشاعى زور مودەلدەر» اتتى دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسپاقپىن. مەنىڭشە، بۇل ءسىزدىڭ ەلىڭىزدىڭ ءبىلىم جۇيەسىمەن تانىسۋعا زور مۇمكىندىك بەرەدى.
مەنىڭ بىلۋىمشە، قازاقستان بولون پروسەسىنىڭ جولىمەن كەلەدى، سوندىقتان، قازاقستاندىق ءبىلىم جۇيەسى ءۇشىن بۇكىل الەم ەلدەرىندەگى تۇيتكىلدەر مەن ماسەلەلەر اسا وزەكتى.
– ءيزرايلدىڭ اتىن Startup Nation برەندىمەن بۇرىننان بايلانىستىرادى. قازىرگى تاڭدا بۇكىل الەمدە يزرايلدىك ستارتاپ-يندۋستريانىڭ دامۋىنان ۇلگى الۋعا تىرىسادى. بۇل ارادا «ستارتاپ جوبالار ەلىنە» اينالۋ جولىندا ءبىلىم جۇيەسىنىڭ قانداي قىزمەتى بولدى؟
– ءيزرايلدىڭ «ستارتاپ ۇلتىنا» اينالۋىنا ساپالى ءبىلىم جۇيەسىنەن بولەك، كوپتەگەن جۇيەلى العىشارتتار نەگىز بولدى. بۇل دەگەنىڭىز – ينۆەستيسيالىق كليمات، تەحنيكالىق پوتەنسيال، باسشىلىقتىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرى، تاعىسىن تاعىلارى. ءبىراق، مىقتى ءبىلىم جۇيەسى بولماسا، مەملەكەتتىڭ قارىشتاپ دامۋى دا مۇمكىن بولماس ەدى. مەنىڭ ويىمشا، مۇنداي جۇيەنى قالىپتاستىرۋدا ءبىرقاتار اسەر ەتۋ سالالارىنا نازار اۋدارعان ءجون:
a) كاسىپكەرلىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ (ءوز كەزەگىندە بۇل جايت ۋاقىت وتكەن سوڭ ەل ىشىندە ستارتاپتار سانىنىڭ كوبەيۋىنە اكەلەدى). جاستاردى كاسىپكەرلىككە باۋلۋداعى باستى ماقسات – وسكەلەڭ ۇرپاققا مۇمكىندىكتەردى اشۋعا، ءوز بويىندا كاسىپكەرلىك قابىلەت-قارىمدى دامىتۋعا جانە ءىس جۇزىندە تاجىريبە الۋعا مۇمكىندىك بەرۋ.
b) كوپتەگەن ءبىلىم جۇيەلەرى «نە؟» جانە «قالاي؟» دەگەن سۇراقتارعا باسا نازار اۋدارسا، ءبىز «قالاي؟» دەگەن ماسەلەمەن جۇمىس ىستەيمىز.
c) باعا مەن اتتەستاسيانى باعامداۋدى وزگەرتۋ، ەستە ساقتاۋدى تەكسەرەتىن ەمتيحانداردان تۇسىنىكتى تەستىلەۋدى انىقتايتىن جۇيەگە كوشۋ. بۇل دەگەنىڭىز – ماعىناسىز جاتتاۋدان باس تارتۋ، ءوز كەزەگىندە بۇل وقۋشىلارعا جاڭا ماتەريالدى تانۋ مەن لابوراتوريالىق زەرتتەۋلەرگە كوبىرەك ۋاقىت بەرەدى.
d) وقۋ مەن ونىڭ وزەكتىلىگىن تەرەڭ ۇعىنۋ.
– بۇگىندە قازاقستاندا ستارتاپتاردى دامىتىپ، كاسىپكەرلىك ءبىلىمدى ەنگىزۋمەن قاتار، جاستاردىڭ ساناسىندا كاسىپكەرلىك ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋعا تىرىسىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزگە قانداي دا ءبىر اقىل-كەڭەس بەرە الاسىز با؟
– اقىل-كەڭەستەر بەرمەيمىن، ءبىراق ءسىزدىڭ ەلىڭىزگە ابدەن «زەردەلەنگەن وقىتۋ» باعىتىن ۇستانۋدى تىلەر ەدىم. مەنىڭشە، «زەردەلەنگەن وقىتۋ» دەپ اتالعان رەفورما وزگەرىستەردى جاساۋعا ۇلكەن نەگىز بولا الادى.
بۇعان قوسا، جاستاردىڭ وزدەرىنە ءتان ۇرىمتال قىرلارىن ۇشتاۋعا، ايرىقشا قارىم-قابىلەتتەرىن جەتىلدىرە تۇسۋگە، جەكە بوستاندىعى مەن تاڭداۋ سەزىمىن نىعايتۋعا دەن قويۋ كەرەك. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى شاكىرتتەردىڭ جەكە قىرلارىنىڭ كورىنىس تابۋىنا، باستاماشى بولۋعا، كاسىپكەرلىك ويلاۋدى ىنتالاندىرۋعا يتەرمەلەۋى كەرەك. بۇل ايتقاندارىمدى كاسىپكەرلىك ۋنيۆەرسيتەتتەردە جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. بىلۋىمشە، ەلدەرىڭىزدە ونداي وقۋ ورىندارى بار. مىسالى، ولاردىڭ ءبىرى – Almaty Management University، جاقىن كۇندەرى قازاقستانعا اتالعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ شاقىرۋىمەن كەلمەكپىن.
بۇدان بولەك، ءبىلىمدى جاي عانا بەرۋ ىسىنە قوسا، اقپاراتتى سانالى تۇردە قابىلداۋ مەن ونىڭ وزەكتىلىگىنە ءمان بەرىلۋى كەرەك.
اتالعاندارعا قوسا، پاندەردىڭ مازمۇنى مەن ۇيرەتۋ ادىستەمەلەرىن تولىققاندى ساراپتاۋدان وتكىزۋ كەرەك.
– قوعامداعى ۇلكەن سىن مەن نارازىلىققا قاراماستان، قازاقستاندىق مەكتەپتەرگە ءۇشءتىلدى جۇيەنى ەنگىزبەك. 2019 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ ءتورت ءپان (فيزيكا، حيميا، بيولوگيا، ينفورماتيكا) اعىلشىن تىلىندە، ال گۋمانيتارلىق پاندەر قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە وقىتىلماق. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇل قانشالىقتى دۇرىس باستاما؟ بۇل باعدارلامانى سىناۋشىلار قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا الاڭدايدى. بۇل رەفورمانىڭ ناتيجەسىندە كەڭەستىك زاماندا جوعالۋعا ءسال-اق قالعان ءارى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ زاڭدى تۇعىرىنا جەتە الماي وتىرعان مەملەكەتتىك ءتىل (قازاق ءتىلى) قايتادان تەپەرىش كورمەي مە؟
– قازاقتىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ الماي سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرۋىم ورىنسىز شىعار. مەنىڭشە، بۇل جەردە «نەعۇرلىم ازىراق بولسا، سوعۇرلىم جاقسى» دەگەن قاعيدانىڭ اراقاتىناسى ماڭىزدى، ياعني، ءبىر ۋاقىتتا تىم كوپ ماقساتتىڭ جەتەگىنە ەرمەي، ەكى-ۇش باستى ماقساتقا زەيىن قويۋ دۇرىسىراق.
مەنىڭ ويىمشا، تۇپتامىرمەن، ءتول ءمادەنيەت جانە تاريحپەن ساباقتاسپاي، قانداي دا ءبىر تابىسقا جەتەم دەۋ بەكەرشىلىك. ءوزىنىڭ وتكەنىمەن بايلانىسىن ۇزگەن قوعام بولاشاعىن دا قالىپتاستىرا المايدى. تەرەڭىنە ءۇڭىلىپ زەردەلەسەڭىز، ءتۇپقازىعىڭىز بەن ادەت-عۇرىپتارىڭىز شەبەرلىكتى ۇشتاۋ ءۇشىن باستى قۇرالدار بولاتىنىن اڭعارۋعا بولادى.
– ءتىل ماسەلەسى بۇگىنگى تاڭدا يزرايلدە سونشالىقتى وزەكتى ەمەس تە شىعار. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، يزرايل كونە ءتىل – ءيۆريتتى قايتا قالپىنا كەلتىردى. بۇل ءتىلدى قايتا جاڭعىرتۋ ءۇشىن قانشا جىل كەتتى؟ الەم بويىنشا قانشا ەۆرەي ازاماتى بۇل ءتىلدى بىلەدى؟
– XIX عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن يۆريت «ءولى» ءتىل سانالدى، دەسە دە ول تۇستا بۇل ءتىلدى مەديسينا مەن زاڭ ءتىلى رەتىندە عانا قولداناتىن. ءبىراق، ول ءوزارا سويلەسۋ ءتىلى رەتىندە قولدانىلمادى. جاعدايدى 150 جىل بۇرىن عانا وزگەرتۋگە مۇمكىندىك تۋدى. مۇنى جاساعان ەليەزەر بەن-يەحۋدا (1859-1922) بۇكىل ءومىرىن ءيۆريتتى قايتا جاڭعىرتۋعا ارناعان. ول زاماندا كوپتەگەن ەۆرەيلەر ءيۆريتتى بىلسە دە، بالا كۇنىنەن باستاپ، ەرتە جاستان يۆريتتە سويلەمەگەن. ياعني، ءيۆريتتى قايتا جاڭعىرتۋ ءۇشىن دۇنيەگە ءيۆريتتى انا ءتىلىم دەپ سانايتىن بالالار كەلۋى كەرەك ەدى. بەن-يەگۋدا مەن ونىڭ جۇبايى وزدەرى ءۇشىن ەرەجە جاسادى: ءوز ۇيىندە تەك يۆريت تىلىندە ءسويلەيمىز دەپ ۋاعدالاستى، ولاردىڭ ۇلدارى يتامار دۇنيەگە كەلگەندە، ول تەك قانا يۆريت تىلىندە سويلەيتىن بولدى. ولاردىڭ ۇلگىسىمەن باسقا دا ەۆرەيلەر جۇرە باستادى، ناتيجەسىندە، XIX عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي جاڭارتىلعان يۆريت پالەستينا جەرىنە سەنىمدى تۇردە تاراپ كەتكەنى سونشالىقتى، ءتىپتى، 1922 جىلدىڭ 29 قاراشاسىندا بريتان ۇكىمەتى پالەستينانىڭ ەۆرەيلەر تۇراتىن اۋماعىندا ونى رەسمي ءتىل رەتىندە بەكىتتى. 1948 جىلدان بەرى يۆريت ءيزرايلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ سانالادى.
دەسە دە، ءتىلدى قايتا جاڭعىرتۋ تاريحى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. ءيۆريتتى مەڭگەرۋ كۋرستارى (ۋلپاندار) ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان بويدا ءيزرايلدىڭ اعارتۋ جانە مادەنيەت مينيسترلىگى مەن ەۆرەي اگەنتتىگىنىڭ قولداۋىمەن كوپتەپ اشىلدى. ءبىرىنشى ۋلپان «ەسيون» يەرۋساليمدە 1949 جىلى اشىلدى. بۇدان كەيىن ۋلپانداردىڭ جەلىسى ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە، ءتىپتى، كيبۋستەرگە دەيىن (ءيزرايلدىڭ كووپەراتيۆتىك اۋىلشارۋاشىلىق كاسىپورىندارى) اشىلدى.
ءاربىر رەپاتريانت ءۇشىن يزرايل مەملەكەتى ۋلپاندى وقۋدىڭ بەس ايلىق قۇنىن ءوزى تولەيدى. ول ءۇشىن جاڭا رەپاتريانت ءمارتەبەسىن العاننان كەيىن ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ۋلپانعا وقۋعا ءتۇسۋى كەرەك. رەپاتريانتتىڭ ەلگە كەلگەنىنە ءبىر جىلدان استام ۋاقىت ءوتىپ كەتسە، وندا ول باسقا دا ءيزرايلدىڭ ازاماتتارى سياقتى جالپىعا ورتاق جۇيەمەن ۋلپاندا ءبىلىم الادى، ياعني، وقۋدىڭ قۇنىن ءوز قالتاسىنان تولەيدى.
بۇگىنگى تاڭدا يزرايل حالقىنىڭ جارتىسىنان استامى ءيۆريتتى ءوز انا ءتىلىم دەپ سانايدى. ءتىل – مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى دا سۇبەلى قازىناسى. جوعارىدا ايتقانىمداي، ءبىز ءتىلدى دامۋ مەن جاڭارۋعا كەدەرگى رەتىندە قاراستىرماۋىمىز كەرەك. مەنىڭشە، دۇرىس بالانس تابۋعا بولادى.
– ءسىز دىنگە جاقىن ادام ەكەنسىز، ءراۆۆينسىز. مەكتەپتەردە ءدىنتانۋ ءپانىن بەرۋ قانشالىقتى ماڭىزدى؟
– اركىم ءۇشىن ءوزىنىڭ تامىرى مەن ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن، ءدىلى مەن بىرەگەيلىگىن ءبىلۋ جانە تانۋ ماڭىزدى. سونىمەن قاتار ءار ادامعا تاڭداۋ قۇقىن دا بەرۋىمىز كەرەك. ءيزرايلدىڭ ءبىلىم جۇيەسى بارلىق ستۋدەنتتەردىڭ ءىنجىلدى ەۆرەي ءومىرىنىڭ نەگىزى رەتىندە تانۋ ءۇشىن وقۋدى مىندەتتەيدى.
– بىلۋىمىزشە، ءسىز كوپبالالى اكەسىز. ءسىزدىڭ بالالارىڭىز قايدا وقيدى؟
– مەنىڭ بالالارىم ءيزرايلدىڭ مەملەكەتتىك مەكتەپتەرىندە وقىپ-اق كوپتەگەن جەتىستىكتەر مەن تابىسقا قول جەتكىزدى.
مەنىڭ ويىمشا، مەملەكەتتىك ءبىلىم مەن شەبەرلىك، باسىمدىق اراسىندا ەشقانداي دا قاراما-قايشىلىق جوق. مىقتى مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قوعامنىڭ رۋحانياتىن كەڭەيتىپ، مادەني ءبولىنۋدىڭ الدىن الادى جانە الەۋمەتتىك ديففەرەنسيانى تەرەڭدەتىپ، ەڭ باستىسى، ۇلتتىق ءتىلدى دامىتادى.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان كامشات تاسبولات
