تاياۋدا الماتى وبلىسى بويىنشا «احىسكا» ەتنومادەني ورتالىعى فيليالىنىڭ جەتەكشىسى شاحيسمايل اسييەۆ مىرزامەن كەزدەسىپ سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى الماتى وبلىستىق فيليالىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ وسىپ-وركەندەۋى ءۇشىن كەز كەلگەن ەل ازاماتى ءوز ءىسىنىڭ پاتريوتى بولىپ ەڭبەك ەتسە، قازاقستان بيىك بەلەستەردى باعىندىرىپ، ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزە بەرەتىنىن العا تارتتى. تۇشىمدى وي ايتىپ، قازاقستانداعى ۇلتارالىق تاتۋلىق، قوعامدىق كەلىسىم توڭىرەگىندەگى سۇبەلى ويلارىن ورتاعا سالدى. ەندى سۇحباتقا نازار اۋدارساڭىزدار.
– شاحيسمايل احمەت ۇلى، قازىرگى جاستار قازاق جەرىندە تۇرىك اعايىنداردىڭ قالاي كەلگەنىن بىلمەۋى مۇمكىن. اڭگىمەمىزدىڭ ءاليقيسساسىندا باۋىرلاس تۇرىك اعايىنداردىڭ قازاقستانعا قالاي كەلگەنى جايىندا از-كەم مالىمەت بەرە كەتسەڭىز.
– 1941 جىلى گرۋزيانىڭ تۇركيامەن شەكارالاس بەس اۋدانىن مەكەندەگەن مەسحەد تۇرىكتەرىنىڭ جىگىتتەرىن مايدانعا اتتاندىرعان، وسى كەزدە 40 مىڭ تۇرىكتىڭ 26 مىڭى قازا تاپقان. تۇرىك ۇلتىنان جەتى ادام كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولسا، مىڭداعان ادام ءتۇرلى ماراپاتپەن ماداقتالعان. قازىرگى تاڭدا مەسحەد تۇرىگىنىڭ كوپشىلىگى كازاقستاننىڭ ونتۇستىگىنە شوعىرلانعان.
ۇلى وتان سوعىسىنا اتتانعان 27 مىڭ تۇرىك قاندى شايقاستا كوز جۇمسا، 16-17 مىڭداي ادام ءتۇرلى دەڭگەيدە جاراقات العان. ولار سوعىستان كەيىن ەلگە ورالعاندا، جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ وتباسىلارىنا قالاي قامقورلىق تانىتىپ، اجالدان اراشالاپ قالعانىن كورىپ، قاتتى قۋانعان ەكەن. تۇرىكتەر كەڭەس وكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن ەركىندىكتىڭ ءدامىن تاتتى. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ كورەگەندى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا وشكەنىمىز جانىپ، ولگەنىمىز تىرىلگەندەي كۇي كەشتىك.
قازىرگى تاڭدا تۇرىكتەر قازاقستاننىڭ تولىققاندى ازاماتىنا اينالىپ، ءوزىنىڭ مادەنيەتى مەن ءسالت-داستۇرىن دامىتىپ وتىر. وسىنداي مامىراجاي جاعدايعا جەتۋىمىز ءۇشىن تالاي زۇلماتتى باستان وتكەردىك. بۇگىندە قازاقستاندا 200 مىڭنان استام تۇرىك ءتاتۋ-تاتتى عۇمىر كەشۋدە. كەڭەس زامانىندا تۇرىكتەر ءوزىنىڭ تۇرىك ەكەنىن ايتا المادى. سول سەبەپتى كوپتەگەن تۇرىكتەر قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى وزدەرىنىڭ قۇجاتىنا ءازىربايجان دەپ جازدىرۋعا ءماجبۇر بولدى.
– تۇرىك اعايىنداردى ەلىمىزدىڭ بارلىق وبلىسىنان كەزدەستىرۋگە بولادى. جالپى، قاي وڭىردە تۇرىكتەر كوپ قونىستانعان؟
– دۇرىس ايتاسىز، قازاقستاننىڭ 10 وبلىسىندا تۇرىكتەر تۇرادى. قازىرگى تاڭدا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى جانىنان قۇرىلعان «احىسكا» ەتنومادەني ورتالىعىنىڭ كوپتەگەن وبلىستا فيليالدارى جۇمىس ىستەيدى.
– ءسىزدىڭ «احىسكا» ەتنومادەني ورتالىعىنىڭ الماتى وبلىسى بويىنشا فيليالىنىڭ جەتەكشىسى ەكەنىڭىزدى بىلەمىز. ءوزىڭىز جەتەكشىلىك جاسايتىن وسى ۇيىمنىڭ قانداي ماسەلەلەرمەن اينالىساتىنىن ايتىپ وتسەڭىز.
– ءبىزدىڭ «احىسكا» ەتنومادەني ورتالىعى ءتۇرلى باعىتتا جۇمىس ىستەيدى. ايتالىق، «احىسكا» ۇيىمى سپورت، ءبىلىم بەرۋ، ەلىمىزدەگى تۇرىك جاستارىنا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ىسىمەن جانە ءتۇرلى قايىرىمدىلىق شارالارىنا بەلسەنە قاتىساتىنىن اتاپ ايتۋعا بولادى. بۇگىندە ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز تۇرىك جاستارىنىڭ بويىنا وتانسۇيگىشتىك قاسيەتتى ءسىڭىرىپ، قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى. وسى باعىتتاعى جۇمىستارىمىزدى جۇيەلەپ ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ءجيى باس قوسىپ، كەڭەسىپ تۇرامىز.
قازاقستانداعى تۇرىكتەردىڭ كوشباسشىسى زياتدين كاسانوۆ سپورت پەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا ايرىقشا ءمان بەرەدى. وسى باعىتتاعى جوبالاردىڭ ۇزدىكسىز جالعاسۋىنا كۇش سالىپ كەلەدى.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن كۇننەن بەرى قازاق جەرىن مەكەندەيتىن تۇرىكتەر اۋىلدى جەرلەردە 27 مەشىت پەن 17 سپورتزالدىڭ اشىلۋىنا تىكەلەي اتسالىسقانىن ماقتانىشپەن ايتا الامىن. اشىلعان سپورتزالداردىڭ بارىنە قاجەتتى قۇرال-جابدىقتار ورناتىلعان. اۋىل جاستارىنىڭ قولدارى بوس كەزىندە سپورتپەن اينالىسىپ، دەنساۋلىعىن جاقسارتۋعا جاعداي جاساپ كەلەمىز.
الماتى وبلىسىنداعى قىزىلاعاش اۋىلىن سۋ باسقاننان كەيىن بىزدەر اۋىلعا گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتىپ، سۋ باسقان اۋىلعا سپورتزال مەن مونشا سالىپ بەردى.
«احىسكا» دەپ اتالاتىن گازەتىمىز دە كىدىرىسسىز شىعىپ كەلە جاتقانىن اتاپ ايتۋعا بولادى. وسىنىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى. سوندىقتان قازاقستانداعى تۇرىكتەر ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋدى باستى ازاماتتىق پارىزى سانايدى.
– شاحيسمايل «احىسكا» ەتنومادەني ورتالىعى تۇرىك جاستارىنا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ىسىمەن اينالىساتىنىن ايتىپ قالدىڭىز. وسى باعىتتاعى جەتكەن جەتىستىكتەرىڭىزبەن بولىسە وتىرساڭىز؟
– ءوز باسىم قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋدە قازاقستانداعى تۇرىكتەر وزگە ۇلت وكىلدەرىنە ۇلگى-ونەگە كورسەتۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. «احىسكا» ەتنومادەني ورتالىعىنىڭ قۇرامىندا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ىسىمەن اينالىساتىن ارنايى ءبولىم جۇمىس ىستەيدى. مىنە، ونداعان جىلدان بەرى ءبىز ۇزبەي قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋشىلەر اراسىندا وليمپيادالار ۇيىمداستىرىپ، جۇرتتىڭ قازاق تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ كەلەمىز. وسى ۋاقىت ارالىعىندا جۇزدەگەن ادام قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ، وزدەرىنىڭ تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتە ءتۇستى.
جالپى، تۇرىكتەردىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋى قيىن ەمەس. ويتكەنى قازاق ءتىلى مەن تۇرىك ءتىلى بىر-بىرىنە جاقىن ءتىل. سوندىقتان قازاق پەن تۇرىك بىر-بىرىمەن سويلەسكەندە ەركىن تۇسىنىسە الاتىنى بەلگىلى. تۇرىك بالالارىنىڭ قازاق ءتىلى مەن تۇرىك ءتىلىن ۇيرەتۋدى 4-5 سىنىپتان باستاپ قولعا الدىق. بۇل ءۇشىن ارنايى مۇعالىمدەر جالداپ، جۇيەلى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقانىمىزدى ماقتانىشپەن ايتا الامىن.
– سىزدەردىڭ ۇيىمدارىڭىز قازاقستان مەن باۋىرلاس تۇركيامەن اراداعى بايلانىستى نىعايتۋعا قانشالىقتى ۇلەس قوسۋدا؟
– «احىسكا» قازاقستان حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن ءوزارا بايىتۋعا، قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى جان-جاقتى مادەني بايلانىستاردى دامىتۋعا سەبەبىن تيگىزۋدە. تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋمەن، ءتىلىن، مادەنيەتىن، ءسالت-داستۇرىن ساقتاۋمەن، دامىتۋمەن جانە مادەني اعارتۋ قىزمەتىمەن پاتريوت ازاماتتار اينالىسۋدا.
قازاقستان تۇرىكتەرى اراسىندا «چيچەكلەر» اتتى بي ءانسامبلى قۇرىلعان. بي ۇجىمى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ۇيىمداستىراتىن بارلىق مەرەكەلىك ءىس-شارالاردا بەلسەندىلىك تانىتادى. 2001 جىلى «ءتاتتى بۇلاق» اتتى تۇرىك تىلىندەگى كوركەم فيلم جارىق كورىپ، كورەرمەندەردىڭ وڭ باعاسىن العان. بۇل كوركەم ءفيلمنىڭ سيۋجەتى قازاقستانداعى تۇرىك دياسپورىنىڭ ءسالت-داستۇرىن، ءومىرى مەن مادەنيەتىن كورسەتەدى. قازاق اۋەندەرىنە ساباقتاس كەلەتىن تۇرىكتىڭ مۋزىكا ونەرى بارىنشا دامىعان.
تۇرىك مۋزىكاسىڭدا حيدجاز، زەنگۋلە، كۋردى، گۋليستان سەكىلدى ماقام كوپ. تۇرىك حالىق ساز اسپاپتارى ءتۇرى جاعىنان اسا باي. شەكتى اسپاپتارى – مەيدان، ساراي سازى، بوزىق، باعلاما، تامبۋر، جۋرا، بۋلگاري، چالعى، چەكۋ، چوعىر دابىلعى، دامبۋرا، دىنعىرا، گابۋت، كەمانچا، كوجەسان، گۋمۋز، تار، رۇزبا، چەشتە، بۋنكار. بي مۋزىكاسىنىڭ تىنىسى بوپ ەسەپتەلەتىن ۇرلەمەلى، ۇرمالى اسپابىنا رەباب، تامبۋر، ۋد، كوۆار، ديۋديۋك، زۋرنا، دەف، داۆۋل جاتادى.
قازاقستاندا تۇرىك تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ پەن ليسەيلەر كوپ. الماتى وبلىسىنىڭ قاسكەلەڭ كەنتىندە سۇلەيمان دەميرەل اتىنداعى ۇلكەن عيماراتتا جانە الماتى قالاسىندا «كارەر» ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە قازاق پەن تۇرىك ستۋدەنتتەرى جوعارى ءبىلىم الۋدا. قالامىزدىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن تۇرىكتەردىڭ وتە تويىمدى ءارى ءدامدى دونەر ورتالىقتارىن كەزدەستىرۋگە بولادى.
ەلىمىزدە تۇراقتىلىقتىڭ، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمنىڭ ۇنەمى ساقتالۋىنا اتسالىسىپ، قوعامدا بەرەكە-بىرلىكتىڭ نىعايۋىنا ۇلەسىن قوسۋعا دايىنبىز. پرەزيدەنتىمىزدىڭ الدىمىزعا قويعان مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ تاپسىرماسى اياسىندا تولىققاندى جۇمىس اتقارۋدا. قازاقستاندا تۇراتىن تۇرىكتەردىڭ 80%-ى مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن. قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى ءاربىر ازاماتقا جەتكىزۋ، وسى باعىتتا تالىم-تاربيە بەرۋ ءبىزدىڭ بىرلەستىگىمىزدىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى. وسىنى جەتە تۇسىنگەن تۇرىك جاستارى جىل سايىن ەلوردادا باس قوسىپ، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مەرەكەسىن اتاپ وتەدى. كەزدەسۋ بارىسىندا ولار ۇلتتىق بي تۇرلەرىن بيلەپ، سونىمەن قاتار ءارتۇرلى ويىندارمەن كەشتى قىزدىرا تۇسەدى. قازاقستاندى پانا تۇتقان ءار ەتنوس وكىلىنە وسىنداي جاقسى جاعداي جاساعان قازاق ەلىنە قارىزدارمىز. تۇرىكتىڭ تىلەگى – قازاقتىڭ اماندىعى.
