XIX عاسىر قازاق رۋحانياتىنا تاڭ شاپاعى تۇسكەن كەزەڭ. بۇل ءداۋىر ۇلتتىق ساناعا سەرپىلىس بەرگەن ۋاقىت ەدى. وعان ساياسي بيلىك اسەر ەتپەدى، قوزعاۋشى كۇش –ءتىل، كوركەم ادەبيەت بولاتىن. زامانىنىڭ زاڭعارلارى اباي قۇنانبايەۆ، ىبىراي التىنسارين، شاكەرىم قۇدايبەردى ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى شەت ەل شىعارمالارىن كوركەم اۋدارماعا سۇيەنە وتىرىپ، قىر بالالارىنىڭ ساۋاتىن اشۋعا، وي بيىگىنىڭ قىرقاسىنا شىعۋىنا ىقپال ەتتى.
بابالار ءىزىن جالعاستىرۋشى جىگەرلى جاستار دا بار. ول XXI عاسىردا ۇزەڭگىلەستەرىنەن وق بويى وزىپ، كوركەم اۋدارمانىڭ ارناسىن كەڭەيتۋگە وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى.
قازاقستاننىڭ شىعىس بولىگى، ءۇرجار اۋدانى، تاسكەسكەن اۋىلىندا 1997 جىلى دۇنيە ەسىگىن اشقان سەرىكجان قاجىتايەۆتىڭ دا تاڭداۋى وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا تۇسكەن.
الەم ادەبيەتىنىڭ ءبىر تامشىسىمەن بولسا دا ءبىزدىڭ قوعام سۋسىنداسىن دەگەن ويدى باسشىلىققا العان ورەننىڭ ءسوز مارجانىن تەرىپ، تارجىمامەن اۋەستەنۋىنە التىن ۇياسىنداعى اكە تاربيەسى سەپ بولعان. «ا» دەپ اۋزىن اشقانىندا «كىتاپقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىمدى اتا-انام وياتتى، ولار باعىت بەردى»،- دەپ ءسوزدىڭ باسىن قوس تۇمارى تۋراسىندا ايتىپ باستادى. مۇنىسىنان الىپ تا، باتىر دا، عالىم دا، دانا دا انادان تۋىلىپ، اكەنىڭ قانجارداي وتكىر كوزقاراسىنىڭ نىساناسىندا بۋىنى بەكيتىنىن تاعى دا اڭعاردىق.
قاراپايىم شارۋا ادامدارىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن اۋىل بالاسىنىڭ ادەبيەتكە دەگەن قۇشتارلىعى كىشى كەزىنەن قالىپتاسقان. ءتول تاريحىن، ءسالت-داستۇرىن، ۇلت بولمىسىن زەردەلەگەن جاستىڭ ەندىگى ماقساتى اۋدارما ارقىلى الەم حالىقتارى وقىپ جاتقان تۋىندىنى قازاق ءتىلدى وقىرمانعا جەتكىزۋ.
نەگىزگى ماماندىعى «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى. ءازىلحان نۇرشايىقوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، شاكەن ايمانوۆتار وقىعان وقۋ ورداسى، مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى سەمەي پەداگوگيكالىق كوللەدجىندە ءبىلىم العان.
بىلىمگەر شاقتا دا، توپ جارىپ جۇرگەن التىن تۇياق، اردا ازامات ستۋدەنتتەر اراسىنداعى حالىقارالىق ەسەنين وقۋلارى، ساكەن سەيفۋلليننىڭ 125 جىلدىعىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق اقىندار ءمۇشايراسىندا باس جۇلدەگە قول جەتكىزسە، قانىش ساتبايەۆتىڭ 120 جىلدىعىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق اقىندار ءمۇشايراسىنىڭ ءىىى ورىن يەگەرى، تۇمانباي مولداعالييەۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق اقىندار ءمۇشايراسىنىڭ ارنايى جۇلدەگەرى اتانعان.
2016-2017 جىلدار بوزبالانىڭ تاعدىرىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى. «جۇزىك» اتتى شىعارما ينەنىڭ كوزىنەن وتەتىندەي جۇپ-جۇمىر تۋىندىنىڭ جازىلۋىنا تۇرتكى بولدى. ايگىلى ستيۆەن كينگتىڭ بۇل جازباسى، سەرىكجاننىڭ جانسەرىگىنە اينالعان اۋدارماعا كەلۋىندەگى العاشقى باسقالداعى بولدى.
«ستيۆەن كينگتىڭ «جۇزىك» دەگەن شىعارماسىن اۋداردىم. ونى دوستارىما وقۋعا بەردىم. ولاردىڭ پىكىرىنشە، ءساتتى اۋدارما بولىپ شىقتى. ودان كەيىن، وسى ءۇردىستى جالعاستىرۋ كەرەك دەگەن وي پايدا بولدى. ءسويتىپ، شاعىن اڭگىمەلەر، سۇحباتتاردى اۋدارا باستادىم»،-دەيدى سەرىكجان قاجىتايەۆ.
كوبىنە ورىس تىلىنەن اۋداراتىن جاس جىگىت، ءتارجىمالاعان كەزدە سوزدىكتىڭ كومەگىنە جۇگىنەتىنىندە جاسىرمادى. اۋىسپالى ماعىناداعى سوزدەردى قارايدى ەكەن. قازىرگى تاڭدا ءوزىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا اعىلشىن تىلىنەن دارىستەر الىپ جۇرگەن ورەن، دەنيەل كيزدىڭ الەمدىك بەستسەللەرگە اينالعان «ەلدجەرنونعا ارنالعان گۇلدەر» شىعارماسىن قازاقي مەنتاليتەتكە نەگىزدەپ، وقىرماندارمەن قاۋىشتىرۋعا ازىرلەپ جاتىر.
«شىعارما اۋدارار كەزدە جۇرەگىمە جاقىن، كوڭىلىمە جاتاتىن تۋىندىنى تاڭدايمىن. ىسكە كىرىسپەس بۇرىن، اۆتور جايلى زەرتتەيمىن. ول كىم؟ بۇنى قالاي جازدى؟ شىعارمانى جازعاندا قانداي قيىندىقتارعا تاپ بولدى؟ وقيعا ورنىندا نەندەي ەرەكشەلىكتەر بار ەكەندىگىنە ۇڭىلەمىن. حالقىنىڭ مەنتاليتەتىن زەرتتەيمىن. مىسالى، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى تۋرالى جازسام تۇرعىندارىنىڭ مىنەز-قۇلقى جايىندا ىزدەنەم، كەڭەس كەزىندە قانداي ادامدار تۇردى دەگەن سۇراقتارعا وزىندىك جاۋاپ ىزدەيمىن. ونىڭ بارلىعىن جازىپ، جۇمىس ۇستەلىمە ءىلىپ قويامىن. اۋدارما كەزىندە ماعان كومەك بولادى. ءبىر تۋىندى جارتى جىل اۋدارىلۋى مۇمكىن، بالكىم 1 ايدا اياقتاۋىم ىقتيمال. ونىڭ قيىندىعى باسقا ۇلت وكىلىنىڭ مىنەزىن بەرۋ، قازاق مەنتاليتەتىنە كىرىكتىرۋدە.»،-دەپ اعىنان جارىلدى كەيىپكەرىمىز.
سەرىكجاننىڭ ەڭ ۇزاق ۋاقىت اۋدارعان جۇمىسى تۋۆە يانسسوننىڭ «مۋمي-ترولل جانە بارلىعى» پوۆەسى. 136 بەتتىك تۋىندىعا ەكى جىلعا جۋىق ۋاقىتىن سارپ ەتكەن. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، بالالار پسيحولوگياسى ەڭ قيىن دۇنيە. كىشكەنتايلاردىڭ وي-ورىسىنە سكانديناۆيا ەلىنىڭ جازۋشىسىنىڭ ويىن الىپ كەلىپ جەتكىزۋ، قازاقتىڭ بالاسىنىڭ تىلىندە سويلەتۋ اۋىرتپالىق تۋدىرعان.
بۇگىندە 1 جىل 9 اي بويى ءبىر شىعارما اياسىندا تەر توككەن جىگىتتىڭ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى كورىنىس تاپپاق. ءدال وسى « مۋمي-ترولل» الەم بالالارىنىڭ ەرتەگىلەرى دەگەن تاقىرىپپەن باسپاعا دايىندالىپ جاتىر. اۆتورلىق قۇقىقتى العاننان سوڭ، ءوز قاراجاتى ەسەبىنەن العاشقى اۋدارما جيناعى جارىق كورمەك. تۇڭعىش رەت اۋدارماسى كىتاپ تۇرىندە جارىق كورگەلى جاتقاندىعىمەن، سەركىجاننىڭ قورجىنىندا قازاق تىلىنە اۋدارىلعان 8 جازبا بار. ءبىلىمدار تالانتتىڭ تالايىنا جازىلىپ، تاس ماڭدايدىڭ ارتىنداعى تاماشا ويدان اق قاعازدىڭ بەتىنە تۇسكەن شەت ەلدىك شىعارمالاردى وقىرمان قاۋىم، ادەبيەت پورتالدارى مەن اۆتوردىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جەكە پاراقشاسىنان وقي الادى.
قالامنىڭ ۇشىنان، ىشكى جاننىڭ تەبىرەنىسىنەن شىعاتىن تۋىندىنى ءوز قيالىڭنان جازۋ بولەك. ال، وزگەنىڭ كوزقاراسىن، جان دۇنيەسىندەگى سەزىمدى وزىڭنەن وتكىزىپ، باسقاعا سەزدىرۋ ەكى ەسە اۋىر. بۇل اۋدارماشىنىڭ توزىمدىلىگىن، پسيحولوگيالىق تۇرعىدا قايراتتىلىعىن تالاپ ەتەرى اقيقات. تازا جۇرەكتەن عانا ادەمى ءسوز شىعاتىنىن ەسكەرسەك، اۋدارماعا كەلۋ ۇشىندە ۇلكەن جۇرەك قاجەت. سەرىكجان قاجىتايەۆتىڭ بويىنان ارىندىلىق پەن جاستىق جالىن قاتار ۇشتاسىپ، كەشەگى اباي سالىپ كەتكەن تارلانداردىڭ تانىمدىق جولىندا ءجۇرۋ دەگەن ەكىنىڭ ءبىرى، ەگىزدىڭ سىڭارىنا بەرىلمەيتىن ب ا ق اياعىنا تۇراقتادى.
تەمىردىڭ سالماعى، سوزدەن اۋىر ەمەس. كەز كەلگەن جان بەلىنە بايلاي بەرمەيتىن «ءتىل قۇدىرەتى» اتتى شوقپاردى كوتەرگەن كەيىپكەرىمىز وزگەدەن بيىك بولۋدى كوزدەمەگەن. ونىڭ «سوزدىك قورىم تولىسقان وتە ءبىلىمدى اداممىن دەپ ايتا المايمىن»،-دەگەن وسى ءبىر اۋىز سوزىنەن ۇلىلىق-قاراپايىمدىلىقتا ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
ول بارلىعى تاجىريبەمەن كەلەتىن العا تارتۋدا. «كىتاپ اۋدارۋ كەزىندە، تۋىندىمەن جاقسىلاپ تانىسىپ شىعامىن، قازاق تىلىندەگى سوعان ۇقساس شىعارمالاردى وقيمىن. اۋدارماعا ۇلكەن دايىندىقپەن كەلەمىن»،- دەپ، ءوز ىسىنە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىندىعىن بايقاتۋدا.
«اۋدارمامەن اينالىسۋ تەك ماعان عانا تيەتىن پايدا ەمەس. مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ ەلگە پايدالى دۇنيە. بۇگىندە قازاق ءتىلدى وقىرمان سانى ازايىپ بارادى. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ادامنىڭ بارلىعىنا ءمالىم جايت. كىتاپ نارىعىن شەتەل شىعارمالارى باسىپ كەتتى. ءبىز الەۋمەتتىك جەلىدە ءساۋىر-مامىر ايلارىندا ساۋالناما جۇرگىزدىك. 290 ادام قاتىسىپ، ونىڭ 70 پايىزى قازاقستاندىق جازۋشىلاردىڭ قانداي شىعارمالارى بار ەكەنىن بىلمەيتىندىگى انىقتالدى. وسى تۇستا وقىرماندار تىلدىك قولدانىس اياسىن تارىلتقانى بايقالادى. الەم بالالارى وقىپ جاتقان دۇنيەنى، قازاق ءتىلدى ورتا وقۋعا ءتيىس جانە لايىقتى. ال ولارعا شىعارمانى اۋدارىپ بەرۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز»،-دەيدى سەرىكجان قاجىتايەۆ.
جاس اۋدارماشى، تۋىندىنىڭ مازمۇنىندا ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، قادىر-قاسيەت، وتباسىلىق قۇندىلىقتارعا اسا ءمان بەرەدى. ونىڭ ءبىر دالەلى، تاڭداۋى تۇسكەن «مۋمي-ترولل» شىعارماسىندا وتباسى قۇندىلىقتارى تۋراسىندا ءجيى ايتىلۋى. سەرىكجاننىڭ پىكىرىنشە، ينتەرنەت زامانىندا بالا ساناسىنا وتباسىنىڭ ماڭىزى تۋراسىندا ماعلۇمات ءسىڭىرۋ تۇرارلىق نارسە بولىپ وتىر.
شىعىستىڭ تۋماسى، شىعارما اۋدارعان كەزدە ومىرلىك ساباق الاتىن، ساناڭدى سەڭگىر كوككە اپارىپ، تۇمشالانعان ويدىڭ ورامدارىنان شىعارىپ، يا بولماسا، بار مەن جوقتىڭ، قىمبات پەن ارزاننىڭ ارا جىگىن اجىراتىن بەرەتىن جاعدايلار تۋىندايتىنىن دا اشىپ ايتتى.
ول ستيۆەن كينگتىڭ «جۇزىك» تۋىندىسىن اۋدارار كەزدەگى ءۇزىندىسىن وقي وتىرىپ، ومىردەگى باستى قۇندىلىعىن ايشىقتاپ العان.
ستيۆەن كينگ وتباسىن قۇرعان كەزدە نەكە جۇزىگىن ساتىپ الادى. كۇندەردىڭ كۇنى ونى جوعالتادى. ول كەزدە جالاڭاياق ستۋدەنت ەدىم، ءقازىر مەن الەمدەگى ەڭ تانىمال جازۋشىمىن جاعدايىم بار. ءبىراق، ادام ومىرىندە باعا جەتپەس اسىلى بولادى. مەن ءۇشىن ول –جۇزىك. ەگەر ونى تاۋىپ الىپ، مەنەن كەز كەلگەن نارسەنى سۇراسا بارىمدى بەرەمىن دەپ جازعان تۋىندى دا. وسى ءبىر سويلەم سەرىكجاننىڭ ومىرىندەگى باعا جەتپەس اسىلىن انىقتاۋعا سەبەپشى بولعان.
بۇگىندە ول: «ستيۆەن كينگ ءۇشىن جۇزىك قىمبات بولماسا، مەنىڭ اسىلىم-ادەبيەت»،-دەيدى.
ەڭبەكقور جىگىت، اللا قۋات بەرسە، ءومىرىمنىڭ سوڭىنا دەيىن اۋدارمامەن اينالىسامىن دەگەن ويدا. «وسى باعىتتاعى جۇمىسىمدى جالعاستىرۋعا ءبىلىم، ەڭبەك، تالاپ كەرەك. قالعانىن ەڭسەرۋ وڭاي»،- دەۋدە.
سەرىكجان، ءوز ماقساتىنان، ويىنان ءبىر ساتتە باس تارتاتىن ادامداردى كەشىرە المايمىن دەيدى. سۇيىسپەنشىلىك، قۇلشىنىس، تالاپ جانە ەڭبەكقورلىق دەگەن قاسيەتتەر ادام بالاسىن شىڭعا شىعارادى دەپ كوكەيىنە تۇيگەن.
دانا حالقىمىز، «جاسىندا بايقارى كوپتىڭ، ەسەيگەندە ايتارى كوپ» دەسەدى. بۇل اتالى ءسوز سەرىكجانعا قاراتىلىپ ايتىلعانداي. ءوزىنىڭ 24 جاسىندا جالىن اتىپ، الەم حالىقتارىنىڭ ادەبيەتىن، ۇلتتىق بولمىستىڭ قالپىنا سالىپ، ەلەۋىنەن وتكىزىپ، كۇبىسىندە ءپىسىرىپ جۇرگەن جىگەرلى جاستىڭ كەلەشەگى كەمەل بولارىنا ەشكىم ءشۇبا كەلتىرمەيدى. قازاق بالالارىنىڭ ساۋاتتىلىعىمەن قىر اسۋىنا تىلەكشى بولعان ۇلاننىڭ، ۇلار شىڭنىڭ ۇشىنا ەسىمىن قاشاپ قالدىرارى انىق. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆشا ايتقاندا، بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز «قاراڭعىلىقتىڭ كوگىنە كۇن بوپ شىعار» ءبىر ساۋلە.
