1972 جىلى كەڭەس ۇكىمەتى كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان ي.برودسكييدى تارپا باس سالىپ ۇستاپ، ۇشاققا سالىپ ۆەنانىڭ ءمالىم ءبىر اۋەجايىنا لاقتىرىپ جىبەرگەن. سودان ول كەلەسى كۇننىڭ كەشىندە سوندا كوزى ءتىرى، اعىلشىن تىلىندە جازاتىن داڭقى جەر جارعان اقىن ۋ.اۋتوننىڭ (1907-1973) قارسى الدىندا وتىرادى. ۋ.اۋتون ونىڭ اقش-قا بارىپ تابان تىرەۋىنە جول قاراستىرادى. ي.برودسكييدى قولتىقتاي ءجۇرىپ لوندوندا وتكەن قالامگەرلەردىڭ حالىقارالىق باسقوسۋىنا قاتىسادى. تىلشىلەر سوندا «ادەبيەتشىلەردىڭ حالىقارالىق ۇلكەن كەزدەسۋىندە ۋ.اۋتون جۇرتتىڭ نازارىن وزىنە ەمەس، قاسىنا ەرتىپ جۇرگەن ي.برودسكييگە اۋداردى. سول ورتادا جۇرت كوپ جۇلدىزدىڭ ىشىندە شولپانداي جارقىراعان ي.برودسكييدى كوردى» دەپ جازدى. ۋ.اۋتون ونىمەن قويماي، ي.برودسكييدىڭ جارىق كورۋگە ءتيىس جىر جيناعىنا ءالعىسوز جازباقشى بولادى (بۇعان دەيىن ول كەڭەس وداعىندا ايداۋدا جۇرگەن ي.برودسكييدىڭ باتىس ەلدەرىندە العاش اعىلشىن تىلىندە جارىق كورگەن جىر كىتابىنا ءالعىسوز جازعان بولاتىن). كوپ جىلداردان كەيىن وسى تۋرالى ءسوز بولعاندا ي.برودسكييدىڭ «داڭقتى اقىننىڭ بالاپان جىردىڭ يەسى – مەنىڭ ولەڭدەرىمە ءالعىسوز جازىپ بەرۋى ابەستىك بولار ەدى. ءساتىن سالعاندا مەن وعان جول بەرمەدىم» دەگەن.
وسىلايشا ۋ.اۋتوننىڭ كۇش سالا قولداۋى، كەڭەستىك جۇيەگە قارسى ءونىمدى جۇمىس ىستەي باستاعان باتىس دۇنيەسىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن ي.برودسكيي ءوزى ايتقانداي «ەركىن تىنىستايتىن اعىلشىن ءتىلى مەن اقش ءتولقۇجاتىنىڭ يەسى» بولىپ شىعا كەلەدى. ءبىراز زەرتتەۋشىلەر ي.برودسكيي، مىنە، وسى ساتتەن باستاپ سىنشى بولىپ قايتا تۋدى دەپ قارايدى. ايتسا ايتقانداي، 1972 جىلعا دەيىن اقىن جالپى وركەنيەتتەر مەن مادەنيەتتەر تۋرالى، باتىستىڭ ۇلكەن اقىندارى، ايتالىق، ت.س.ەليوت، ر.فروست، ت.ب. تۋرالى ارناۋ ولەڭ جازسا، كەيىن باتىسقا بارعان سوڭ پوەزيانىڭ ءتابيعاتىنا جانە ۋ.اۋتوندى قامتىعان جوعارىدا اتى اتالعان اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى تەرەڭ تولعاپ، اتىن الەمگە تانىتقان سىن ماقالالار جازدى.
باتىسقا بارعان سوڭ ي.برودسكيي ولەڭدەرىن كوپتەگەن تىلگە اۋدارتىپ جارىققا شىعاردى. سونىڭ ىشىندە اعىلشىن تىلىندە جارىق كورگەن «ءتىلدىڭ بولشەگى» (A Part of Speech. 1977 ج.) جيناعىن ەرەكشە اتاۋعا بولادى. وسى كىتاپ ونى اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىن ەلدەرگە اقىن رەتىندە تانىتتى. كىتاپتا ءدال جيناقپەن اتتاس «ءتىلدىڭ بولشەگى» دەگەن ولەڭ بار. جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلعان ولەڭدى قازاقشالاساق بىلاي بولىپ شىعادى.
«سەلەۋ مەن جۋساننىڭ باسىن جەل سۇزگەن، تاتارلاردىڭ اتىنىڭ تۇياعى دۇبىرلەگەن سايىن دالا، سەن ماعان جات ەمەسسىڭ. جازىلعان تۇكتى كىلەمدەي، كوز جەتكىسىز كوكجيەككە دەيىن بۇركەلگەن دالانىڭ قىزعىلت رەڭى، جاپىراقتار ماعان ءوز قانىنا بويالعان باياعى حانزادانى ەلەستەتەدى. جاڭبىر توبەدەن جاۋعان قيساپسىز جەبەدەي توگىلۋدە. شاعىن اعاش ءۇيدىڭ قابىرعالارى جاۋىندا قاقىراپ ايىرىلاتىنداي ءۇن قاتادى. قايتقان قازدىڭ گاككۋىنە ءۇن قوسىپ التىن كۇز وسىلايشا جاس توگەدى. توبەدەگى تەرەزەدەن كوك اسپانعا كوز تاستايمىن. قۇلاعىما باياعىنىڭ اسقاق اۋەنى كەلەدى. ول مەنىڭ دالانى قانعا بوياعان سوعىستى اڭساعانىم ەمەس، قايتا قازاقتار ارداقتاعان ەسىمنىڭ ءبىر ۇلتتىڭ ۇرانىنا اينالعان رۋحتىڭ تاماعىنا تىعىلعانىنان دەپ بىلگەيسىڭ».
ولەڭنەن سايىن دالا، تاتارلاردىڭ اتىنىڭ ءدۇبىرى، دالانىڭ سىركىرەگەن جاۋىنى، قاڭقىلداعان قازدىڭ ءۇنى («قازاق» دەگەن ات «قاز» دەگەن سوزدەن كەلدى دەپ جاتامىز)، اقىن ماقتانىشپەن اۋىزعا العان قازاقتىڭ جۇمباق رۋحى (ۇرانى) كەزىگەدى. وسىدان سوڭ ويعا «ي.برودسكييمەن قازاق بايلانىسا ما؟» دەگەن سۇراقتىڭ تۋىندايتىنى بەلگىلى. جوعارىداعى ولەڭ اقىن مەن قازاقتىڭ بايلانىساتىنىن اڭعارتادى. ي.برودسكييدىڭ ومىرىنەن از حابارى بار ادام ونىڭ اننا احماتوۆامەن تىعىز بايلانىستا بولعانىن بىلسە كەرەك. اقىن اكەلى-بالالى گۋميليەۆتەردى، ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن، ورتالىق ازيانىڭ وتكەن تاريحىن جاقسى بىلگەن. ودان قالسا، ي.برودسكيي 1955 جىلى وقۋدان قول ۇزگەننەن كەيىن، ءبىر مەزگىل كەن بارلاۋشىلاردىڭ قاتارىندا جۇمىس ىستەگەن، ناقتىلاپ ايتقاندا، ۋران ىزدەۋشىلەرمەن بىرگە كەڭەس ەلىنىڭ ءبىراز جەرىن شارلاپ شىققان. بۇل كەزەڭ قانىش ساتبايەۆتىڭ قازاق توپىراعىنداعى كەن بايلىعىن كارتاعا تۇسىرگەن كەزىنە تۇسپا-تۇس كەلەدى. مۇمكىن، ي.برودسكيي جۇمىس ىستەگەن توپ ۋران ىزدەپ، بۇگىندە وسى ەلەمەنت شىعىپ جاتقان ءبىزدىڭ بايتاق سارىارقانىڭ توسىنە دە تابانى تىرەگەن شىعار. بۇعان ەندى ناقتى جاۋاپتى ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋشىلەر بەرۋگە ءتيىس.
ءبىزدى ويلانتاتىنى، ولەڭنىڭ نەنى مەڭزەگەنى بولىپ وتىر. مەنىڭشە، ولەڭ دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ، الەمدى بويسىندىرعان شىڭعىس حان جانە ونىڭ ەشتەڭەدەن قايمىقپايتىن، ءتىپتى اكەسى شىڭعىس حاننىڭ وزىنەن دە ىقپاعان، تۇركى تايپالارىنان قۇرالعان جۇرتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ءوز الدىنا ەلدىك تۋىن تىككەن، ەكى عاسىردان سوڭ قازاق دەگەن تۇتاس ءبىر حالىققا مەملەكەت بولۋعا جول سالعان جوشى حان تۋرالى ايتادى. وسىدان كەيىن ي.برودسكييدىڭ قازاق دالاسىندا بولعانىنا، جوشى حاننىڭ كۇن قاقتاعان مازارىنا قاراپ تۇرىپ، ۇلى تاريح تۋرالى ويعا كەتكەنىنە تولىق سەنەسىڭ. ءتۇپ-تامىرىن، تەگىن باعالايتىن، سودان تۋىنداعان بوستاندىق رۋحى جولىندا ەشتەڭەمەن ەسەپتەسىپ جاتپاعان حانزادانى ولەڭگە قوسۋ ارقىلى اقىن ءوز تاعدىرىن، الىپ يمپەريالاردىڭ مۇددەسىنىڭ الدىندا قاشاندا قۇرباندىققا شالىنىپ كەتە بەرەتىن كىشى حالىقتاردىڭ تاريحىنداعى استە ۇمىتپاۋعا ءتيىستى ۇلىلىقتى جىرلاعان. كەڭەس قوعامىندا جاساعان ەۆرەي ۇلتىنىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە ي.برودسكيي از حالىقتاردىڭ تارتقان تاقسىرەتىن كىمنەن بولسا دا ارتىق ءبىلدى. «مەن 7 جاسىمدا ءوزىمنىڭ ەۆرەي ەكەنىمدى سەزدىم. ساباقتاستارىم سەزدىردى» دەپ جازادى اقىن. ءوزىنىڭ «وزگە» ەكەنىن سەزگەننەن كەيىن كوپ ادامدار بارىن سالىپ وسى «وزگە» بولۋدان قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەيدى. كەڭەس قوعامىندا باسىم سانداعى ەۆرەيلەر دە، قازاقتار دا، باسقالار دا سولاي ىستەگەن (باياعى ف.فانون ايتقان «ءقازىر، مەن بارلىق جاعىنان اق ءتاندى سياقتى ساۋاتتىمىن، شىركىن، تەرىم اق بولىپ قالساشى!» دەپ اۋىرىپ قالاتىن كوڭىل-كۇي). الايدا، ي.برودسكيي جوعارىداعى تۇسىنىكتەن مۇلدە باسقاشا كوزقاراس ۇستانادى. كۇشتىلەردىڭ الدىندا بۇگەجەكتەمە، قايتا ءوزىڭنىڭ «وزگە» ەكەنىڭدى سەزىن، بۇگىنگە دەيىن قانىڭدا ويناعان رۋحىڭدى، تەگىڭدى ۇمىتپا، سونىمەن ماقتانا ءبىل دەيدى ول. بۇل ويىنان ي.برودسكيي، ءتىپتى اقش-تا ءومىر ءسۇرىپ، ەركىندىككە شىققاننان كەيىن دە اينىماعان. سودان دا بولار، ول ءوزىنىڭ اعىلشىن تىلىندە جارىققا شىققان ەڭ تاڭداۋلى جىر جيناعىنا جوعارىداعى ولەڭنىڭ تاقىرىبىن بەرگەن.
ارداق نۇرعازى ۇلى
P.S.
ي.برودسكيي ءتىل – رۋحتىڭ تىلسىم مەكەنى، پوەزيانىڭ قۇدىرەتى سوندا جاسىرىنعان دەپ قاراعان. وسى تۇرعىدان كەلگەندە جوعارىداعى ولەڭنىڭ تاقىرىبىن «رۋحىمنىڭ ءبىر بولشەگى» دەپ تۇسىنگەن دۇرىس. 1987 جىلى «ادام مەن ول جاساعان قوعامدىق ورتانىڭ قاقتىعىسى داۋىرىندە ەستەتيكالىق تالعام مەن مورالدىق قۇندىلىقتىڭ تارازىسىن شايقالتپاي ۇستاپ، ءوز ءداۋىرىنىڭ تاريحى بولمىسىن پوەزيا قۇدىرەتىمەن كەڭ ءپىشىپ، تەرەڭ تولعاپ، جەرىنە جەتە كورسەتكەنى ءۇشىن» ي.برودسكييگە نوبەل سىيلىعى بەرىلدى. وكىنىشتىسى، بوستاندىق پەن ادامعا ءتان ار-نامىستى بارىنەن جوعارى قوياتىن اساۋ جۇرەكتى اقىن 56 جاسىندا كەنەتتەن جۇرەك تالماسىنان اقش-تا ومىردەن وزدى. 28-قاڭتار اقىننىڭ تۋعان كۇنى.
