– بىلتىر پرەزيدەنت توقايەۆ «قوعامدىق ديالوگ» تاقىرىبىنداعى جولداۋىندا «تۇراقتىلىق پەن وركەندەۋگە جەتەلەيتىن قوعامدىق ءوزارا ديالوگ» ەكەنىنە باسا نازار اۋدارعان. بيىلعى جولداۋدا ازاماتتاردىڭ پەتيسيالار مەن رەفورمالار جونىندەگى ۇسىنىستارىن جەتكىزۋگە ونلاين ينستيتۋت قۇرۋدى تاپسىردى. ەلدە، قوعامدىق ديالوگ قالىپتاستى ما، قالىپتاسىپ كەلە مە؟
– قوعامدىق ديالوگ دەگەنىمىز ءبىر مەزەتتە بولا سالاتىن ارەكەت ەمەس قوي. بۇل – ۇدەرىس. جۇرتقا، حالىققا قۇلاق اساتىن مەملەكەت دەگەن كونسەپسيا ۇسىنىلدى، اكىمدەرگە، باسقا لاۋازىمدىلارعا الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى حالىقتى تىڭداۋ دەگەن سياقتى.
بۇل بيلىكتى مويىندامايتىن، سىنايتىن ازاماتتاردىڭ دا ايتارىن تىڭداۋ عوي. وسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە حالىقتىڭ، ازاماتتىق توپتاردىڭ ايتقانىنا قۇلاق اسۋ ەسەلەپ ارتتى دەۋگە بولادى. بيلىكتى جەك كورەتىن، قىجىلى بار ازاماتتاردىڭ دا كوزقاراسى وزگەرگەنىن ايتا الادى. ويتكەنى مادەنيەتتى بولۋ، تاربيەلى بولۋ دەگەندى قازىردەن ەسەپتەۋ قيىن. 10% مادەنيەتتى دەگەن، 10% يناباتتى دەگەن بولمايدى. بۇل ۇلكەن مادەنيەتكە جول باستايتىن دۇنيە. بۇل كۇرىش نەمەسە تارى ەگۋ ەمەس قوي.
بۇنى «بيلىك نەگە ىستەپ وتىر» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. ءداستۇرلى مۇنايعا باعىتتالعان ەكونوميكانىڭ ۋاقىتى وتكەنىن بيلىك مويىندادى. «مۇنايدىڭ باعاسىنا نەگىزدەلگەن داۋىرمەن قوشتاسايىق، ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتۋىنە ەڭبەكتەنۋىمىز كەرەك» دەگەندى ايتىپ جاتىر. الەمدەگى دامىعان ەلدەردى الىپ قاراساق، ولاردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى قوعامنىڭ ايتقانىنا قۇلاق اسىپ، قوعامنىڭ قالاۋىمەن جۇرەتىن بيلىك پەن مەملەكەت ەكەندىگى.
جاڭا ەكونوميكانىڭ ورناۋى، ەلدە سەنىم ورناۋى دەگەندەر تەك وسىنداي قادامدار، ءوزارا ديالوگ ارقىلى كەلەدى.
ديالوگ دەگەندە و باستان توقايەۆتىڭ ءوزىن مويىندامايتىن، بيلىك ءالى نازاربايەۆتىڭ قولىندا دەپ ارپالىسىپ جۇرگەن توپتار بار.
ولاردىڭ پيعىلى، ساناسى ءبىر كۇندە وزگەرە قويمايتىن شىعار. سەنبەيمىز دەپ كوپ سىن اڭگىمە ايتادى. ءويتىپ ايتۋعا قاقىسى بار. ويتكەنى ۇزاق ۋاقىت بويى شىنايى رەفورمالار بولعان جوق. ۇزاق ۋاقىت بويى كوپتەگەن ماسەلەلەر بىرەسە سابوتاج، بىرەسە سيىرقۇيىمشاقتانىپ، ۇزاعىنان سوزىلىپ كەتتى.
ەندى بۇگىنگى زاماننىڭ، توقايەۆ بيلىگىنىڭ نازاربايەۆ داۋىرىنەن ايىرماشىلىعى نە دەپ سۇرايتىن بولساق، بۇگىنگى كۇنى وسىنىڭ ءبارىن سۇرايتىن قوعام، ەسەپ تالاپ ەتەتىن قاۋىم بار.
اينالىپ كەلگەندە، بۇگىنگى رەفورمالاردىڭ ىسكە اسىپ-اسپاۋى مەملەكەتتىڭ ءولىم مەن ءومىر ماسەلەسى. بۇنى اسىرەسە شەنەۋنىكتەر ءتۇسىنۋى كەرەك. بۇگىنگى رەفورمالاردىڭ جۇزەگە اسۋى قازاق ۇكىمەتىنىڭ، قازاق بيلىگىنىڭ عانا ەمەس قازاق مەملەكەتىنىڭ تاعدىرىن شەشەدى.
ءبىز يا جۇرتتىڭ قالاۋىن، ەنەرگياسىن، قاجىر-قايراتىن ءبىر جەرگە توپتاستىرىپ، اشىق ىسكە اسىرا الاتىن ەكونوميكا مەن مەملەكەت قۇرامىز، يا بىرتە-بىرتە قۇردىمعا كەتەمىز. بۇل قازاق مەملەكەتى ەرتەڭ جويىلادى دەگەن ءسوز ەمەس. ءبىراق تۇڭعيىققا باتا باستاۋى مۇمكىن. ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرىنەن ايىرىلىپ، دامۋدىڭ تەرىس جولىنا، تومەن ەكونوميكالىق كورسەتكىشكە ءتۇسۋى مۇمكىن.
بۇگىنگى كۇنگى ەكونوميكا قانداي؟ سيفرلىق-ساندىق ەكونوميكا دەيمىز، جاڭا ەكونوميكا، وسىنىڭ ءبارى – اينالىپ كەلگەندە، سەنىم ەكونوميكاسى.
ءبىزدىڭ تەڭگەنىڭ تاعدىرىنىڭ ءوزى سەنىم ەكونوميكاسىنا بايلانىستى. ءبىز تەڭگەگە سەنبەيتىن بولساق، ونىڭ قۇنى قۇلدىرايدى دەگەن سياقتى. ساياسي تاعدىر دا سول سەنىم ماسەلەسىندە. ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى بار. ونىڭ ماقساتى دا سول ورتاق اڭگىمەگە تارتۋ، قوعامدىق ديالوگ قالىپتاستىرۋ.
– وسى جولداۋدا تاعى ءبىر تىڭ دۇنيە ءسوزسىز اكىمدەردى سايلاۋ. ءالى مەحانيزمدەرى بەلگىلى بولماسا دا جۇرتقا ۇناپ جاتىر. ءسىز قالاي باعالايسىز؟ بۇل دا حالىقتى تىڭدايتىن مەملەكەت فورمۋلاسى ما؟
– ەستيتىن ۇكىمەت دەگەنىمىز ءيا، ءبارىن ەستۋى كەرەك. ءبىراق، ءبارىن ىستەۋگە مىندەتتى دەگەن ءسوز ەمەس. قوعامنىڭ ىشىندە ءارتۇرلى اڭگىمە بار. كۇڭكىل دە، قارعىس تا، لاعىنەت تە بار.
بىرەۋ اسىلىپ ءول دەسە ونى ەستيسىڭ، ءبىراق اسىلۋىڭ مىندەتتى ەمەس قوي. سول سياقتى بۇگىنگى كۇنى وسىنداي جاقسى مۇمكىندىكتەر اشىلىپ جاتقاندا، بيلىككە مەيلى جانىڭ اشىماي-اق قويسىن، ءبىراق باسقا نارسەلەرگە جانىڭ اشۋى كەرەك قوي، ەكولوگياعا، بالانىڭ تاربيەسىنە، بالانىڭ دەنساۋلىعىنا دەگەن سياقتى.
بۇگىن دوگماتيكالىق تۇرعىدان ەشقانداي رەفورما ەشكىمگە تاڭىلىپ جاتقان جوق. مەملەكەتتىك باسقارۋ رەفورماسىن عانا بيلىك وزى-وزىنە كۇشتەپ تاڭىپ جۇزەگە اسىرا باستادى. قالعان بارلىق سالادا ەسىك اشىق.
ديالوگ ەكى جاقتىڭ بىر-بىرىنە كەرەمەت ماحابباتى دەمەي-اق قويايىن، ءبىراق بار ەكەنىن مويىنداۋدان باستالادى. جاقىندا ازاماتتىق قوعامداعى بەلسەندى دەگەندەردىڭ اككاۋنتتارىن قاراپ شىقتىم. كوبىندە باياعى ءبىر اڭگىمە – مويىنداماۋ. ءبىراق، ولارعا دا جەتۋى، ولار دا ءوز جاۋاپكەرشىلىكتەرىن سەزىنۋى كەرەك قوي. بيلىك بۇعان دەيىن داۋىسى قاتتى شىعاتىن، اششى ايتاتىندارعا جاۋاپ بەرۋمەن كەلسە، ەندىگى ساتتەن قوعامعا ءوز كۇن ءتارتىبىن ۇسىنىپ، ونى جۇزەگە اسىرايىق، كەلىڭدەر دەگەن شاقىرۋمەن جۇمىس ىستەپ كەلە جاتىر.
ەكىنشى جاعى، اكىمدەردى سايلاۋ دەگەن ۇلكەن ماسەلە. مەن ءالى 5-10 جىل وبلىس اكىمدەرىن سايلاماۋ كەرەك دەپ قاسارىسىپ تۇرىپ الامىن. نەگە دەسەڭىز، سەپەراتيزم، ترايباليزم جاعىن ەسكەرەمىن.
ەكىنشىدەن، الداعى جىلدارى 1990 جىلدارداعىمەن پارا-پار ۇلكەن ەكونوميكالىق رەفورمالارعا كوشەمىز. ءدال وسىنداي كەزدە ءىرى قوعامنىڭ ىشىندەگى ايماقتىق سۋبەكتىلەردى پوپۋليستەردىڭ، باسقالاردىڭ قولىنا بەرىپ قويا المايمىز. ولارعا مىناداي رەفورما جاسايىق دەسەڭ، مەنى حالىق سايلادى دەپ قارسى شىقسا، وندا ەشقانداي رەفورما وتپەيدى. ءبىراق، قوعامنىڭ پىسكەنى، قوعامنىڭ دامىعانى انىق.
مەنىڭ بىلەتىنىم، قازاقستاندا بىر-بىرىنە ۇقسايتىن بىردە ءبىر وبلىس جوق، ءبىر وبلىستىڭ ىشىندە بىر-بىرىنە ۇقسايتىن بىردە ءبىر اۋدان جوق. ءار وبلىستىڭ، ءار اۋداننىڭ وزىندىك جاعدايى، ازاماتتىق بەلسەندىلىگى، الەۋەتى بار. ەگەر وسىنى ەسكەرەتىن بولساق، ءدال ءقازىر بۇكىل اۋدان اكىمدەرىن، قالا اكىمدەرىن سايلايدى دەيتىن بولساق، تالاس-تارتىس بولادى.
وتكەن اپتادا جازعان ماقالامدا دا ايتقانىمداي، قازاقستاندا ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتەتىن 1000 اۋىل بار. ياعني ءتورتىنشى بيۋدجەتتى يەلەنگەن، ءوز سالىعى وزىنە قالاتىن اۋىلدار. مەنىڭشە، اكىمدەردى سايلاۋدى وسىدان باستاعان دۇرىس سياقتى. بۇنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟ بيلىك بولعاننان كەيىن بيلىكتىڭ قولىندا بيۋدجەت بولۋى كەرەك. ول جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەسى. وسىدان كوپ ماسەلە تۋىندايدى. بۇگىن پرەزيدەنت سوزىندە دە «بىزگە جەرگىلىكتى ءوزى-وزى باسقارۋ جۇيەسىن دامىتاتىن ناقتى تۇجىرىمداما كەرەك. سونىڭ نەگىزىندە ءبىراز زاڭدار قابىلدانۋى كەرەك» دەپ ايتتى عوي. پرەزيدەنتتە تىرەك بوپ تۇرعان بيلىكتىڭ كوزى، وكىلەتتىلىگى بار، ول – پارلامەنت. وبلىس اكىمىنىڭ وبلىستىق ءماسليحاتى بار. اۋدان اكىمىنىڭ ءوزىنىڭ ءماسليحاتتارى بار.
اۋىل اكىمىن كىم تىرەپ تۇرادى؟ حالىقتىڭ جەكەلەگەن توپ رەتىندە زاڭدىق كۇشى جوق. مۇمكىن كەڭەس دەگەن ءبىر فورما كەرەك شىعار. ءار اۋىل 5-7 ادامنان تاعايىنداپ، اكىمنەن ەسەپ سۇرايتىن، ازدى-كوپتى جينالعان اقشانىڭ قايدا كەتكەنىن تالاپ ەتىپ وتىراتىنداي. ناعىز ۇلكەن دەموكراتيا – بار رەسۋرستى دۇرىس پايداعا ءتۇسىرۋ. قازاق قاۋىمى وسىنداي ەندى تۇسىنە باستاعان سياقتى.
اينالىپ كەلگەندە، قازاقستانداعى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ايماقتا تۇرادى. ەگەر بيلىكتىڭ جەمقورلىعىن، باسسىزدىعىن، باسقا دا جامان قىلىعىن كورسە، ورتالىق بيلىكتىڭ جاماندىعىن كورمەيدى، جەرگىلىكتى جەردەگى بيلىكتىڭ جاماندىعىن كورەدى. بۇگىنگى جولداۋدىڭ ەڭ باستى اڭگىمەسى ءار پوليسەيدە ۆيدەو كامەرا بولۋى كەرەك، ولار اقشا الىپ جاتسا، بىرەۋدى ۇرىپ-سوقسا قوعام كورىپ وتىراتىنداي دەپ. پوليسەي دەگەن – زاڭ مۇقتاجىنا ساي وتان قورعاۋ ءۇشىن باسىمدى تىكتىم دەيتىن ازامات. ولاردىڭ جۇمىس كابينەتىندە، قىزمەت ۇستىندە باقىلاۋلى بولۋى كەرەك. ءار جەردە سول سياقتى باقىلاۋشى جۇمىس كەرەك. ەڭ قاراپايىم نارسە وسىدان باستالادى.
بيۋروكراتيانىڭ دەسپوتەياسى دەگەن جەكە ادامنىڭ دەسپوتەياسىنان دا جامان نارسە. بيلىك ءوزى جاساعان جۇمىستى ءوزى باعالاپ، ءوزى ساناپ، ءوزى ەسەپتەمەۋى ءتيىس. سىرتتان باقىلاۋشى كۇش كەرەك. بيلىكتىڭ ءار ساتىسىن قوعامدىق باقىلاۋ مەن جۇيە بايلاپ-ماتاپ تاستاۋى كەرەك.
جازىپ العان: نۇرعالي نۇرتاي
