ەلىمىزدەگى ەكستراكورپورالدى ۇرىقتاندىرۋ (ەكۇ) ءادىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، بەدەۋلىكتى ەمدەۋ «ەكومەد» كلينيكالارى جەلىسىنىڭ جەتەكشىسى، ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسى-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى گازەت تىلشىسىمەن ەمەن-جارقىن وتىرىپ اڭگىمەلەستى.
«ەلشى بولۋىم مۇمكىن ەدى»
– قازاقستاندا ءسىز ەڭ ءبىرىنشى قۇتىداعى بالا اۆتورى، مەديسيناداعى وسى جاڭاشىل باعىت باستاۋىندا بولعان، ءبىرىنشى تولقىنداعى رەپرودۋكتولوگ-ەمبريولوگ رەتىندە تانىمالسىز. وتكەن جىلداردى كەيىن شەگەرسە، قاي ماماندىقتى تاڭدار ەدىڭىز؟ سول 1996 جىلى ەكستراكورپورالدى ۇرىقتاندىرۋ ارقىلى دۇنيەگە ەسىك اشقان ەڭ ءبىرىنشى قىز بالا بولماسا؟
– ءومىرىمنىڭ وتىز جىلىن كەرى قايتارسا، شارتتى تۇردە دەلىك، مەن سول بەدەۋلىك ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جۇرەر ەدىم. نەگە دەسەڭىز، 19 جاسىمدا تۇرمىس قۇرىپ، سول سۇمدىق دەرتكە تاپ بولدىم. جەتى جىل كۇتۋدەن كەيىن انا بولدىم.
ەكىنشى ۇلىمدى اراسىنا 15 جىل سالىپ تۋدىم. ايتا كەتەيىن، بالا كەزىمنەن كوپبالالى انا بولۋدى ارماندايتىنمىن، سەبەبى كوپبالالى وتباسىدان شىقتىم. اللانىڭ جازعانى بولار، پەشەنەمىزگە ەكى بالا عانا بۇيىرعان ەكەن...
مەديسينا – مەنىڭ تاعدىرىم. ءوز ىقىلاسىمدى بالا كەزىمنەن-اق تۋرا تاۋىپ، سوعان بوي ۇردىم. مەديسينانى جاقسى كورەمىن. ءومىرىم وسى سالاعا عانا ارنالعانىن بىلەمىن.
1988 جىلى مەن الماتىداعى «براك ي سەميا» – «نەكە جانە وتباسى» كونسۋلتاسياسىندا قىزمەتىمدى باستادىم، ەرلەر بەدەۋلىگىن زەرتتەۋمەن اينالىستىم: سول جىلدارى-اق كۇيەۋىنىڭ، دونور ۇرىعىمەن جاساندى جولمەن ۇرىقتاندىرۋ تار شەڭبەردە مامانداندىرىلعان ماسەلەلەرمەن اينالىستىم.
90-جىلدارى، جوعارى تەحنولوگيالاردى ايتپاعاندا، كۇندەلىكتى قاجەتتى زاتتاردىڭ تاپشىلىعىن باستان وتكەردىك قوي، سوندىقتان ويىمدى مەديسيناعا جاڭا رەپرودۋكتيۆتىك تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ يدەياسى جاۋلاعان مەنى اينالامداعىلار قالاي تۇسىنەرىن بىلمەي، كوزقاراستارى ءارتۇرلى بولدى. الايدا جاراتىلىسىم سولاي: ويىما كەلگەندى ىسكە اسىرماي، توقمەيىلسىنە المايمىن.
قالادا ەلەكتر توگى بار ما، جوق پا، كينوتەاترلار جابىلىپ جاتىر ما، اۋىلدار قۇلدىرادى ما، جاپپاي جەتىسپەۋشىلىك ورنادى ما – مەن ءۇشىن ءبارىبىر ەدى.
مەن جۇمىس ىستەگەن ەمحانادا قالا بويىنشا جالعىز ۋزي اپپاراتى بار ەدى. وسىنداي زاماندا بەدەۋلىكتى ەمدەۋدىڭ جاڭا ادىستەرىمەن شۇعىلدانعىم كەلدى. كەلەشەكتە نەعۇرلىم كوپتەگەن پەرزەنتسىز جۇپتارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن. سول كەزدە بىزگە كەلگەندەردىڭ 85%-ىنا ەكستراكورپورالدى ۇرىقتاندىرۋ (ەكو) قاجەت ەدى. مەن جاسامپاز بولۋدى ۇناتامىن. ەكو-مەن اينالىسقانىما وكىنبەيمىن – ول مىڭداعان وتباسىلاردى باقىتقا جەتكىزدى. شىن مانىندە، مەن سۋپەركوپبالالى انامىن. ويتكەنى ەمبريونداردىڭ پايدا بولىپ، دامۋىنا ءوز قولىممەن كوپ ەڭبەك جاسادىم.
سول ەمبريوندار بولاشاقتا نارەستە بولىپ دۇنيەگە كەلدى. ول بالالار ءقازىر الەمنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە تۇرادى. كوپشىلىگى، ارينە، قازاقستاندا. وسىنىڭ بارلىعى مەنى ءتۇسىنىپ، ءاردايىم قولداپ وتىرعان جۇبايىممەن تاندەمىمىز ارقاسىندا ىسكە استى. بىرلەسىپ، «ەكومەد» كلينيكالارىنىڭ كەڭ تارالعان جەلىسىن قۇردىق.
جارىم باتىر بەكمۇسايەۆتىڭ مورالدىق، ماتەريالدىق قولداۋىنسىز ەشتەمە شىعارا الماس ەدىم، سەبەبى ءىستى باستاۋ ساتىندە بارلىعى قاباتتاسىپ كەتتى: قارجى دا، ساياسات تا، مەديسينا دا.
مىنەز-قۇلقىمنىڭ ەرەكشەلىگى – مەن ديپلوماتپىن. كىم بىلەدى، مەديسيناعا جان-تانىممەن بەرىلمەسەم، ديپلومات بولار ما ەدىم؟
ءتىپتى ماسكەۋ مەملەكەتتىك حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتى – بىرەگەي جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسۋگە دايىندالىپ جۇرگەنمىن. ءالى ەسىمدە، اكەم مگيمو-نى بىتىرگەن دوسىنان اقىل دا سۇراعان: «قىزىم ءومىرىن مەديسيناعا ما الدە ديپلوماتياعا ارناسىن با» دەپ.
مەديسينانى وزگەدەن ەرەكشە جاقسى كورەمىن، مىنەزىم بولسا ديپلوماتقا لايىق. كوپتەگەن شيەلەنىسۋگە جاقىن جاعدايلاردىڭ بەتىن قايتارىپ وتىراتىن ادەتىم بار، ۇستامدى بولۋعا تىرىسامىن، تەز اسەرلەنگىش بولسامداعى. اكەمە دوسى ايتقان اقىلى – شەكارالار ول كەزدە جابىق ەدى، جۇمىسقا ورنالاسار جەرىم ءارى كەتسە يەمەندەگى ەلشىلىكتەردىڭ ءبىرى عانا بولار. ال بويجەتكەندەر ول جەردە تەڭىن تاۋىپ، وتباسىن قۇرۋى ەكى تالاي. مىسال رەتىندە ءوزىنىڭ ديپلوماتيانى تاڭداعان قىزىنىڭ جاعدايىن كەلتىردى: جاسى 30-دان اسقان، ءومىر سەرىگى بولار ادامدى تاپپاعان. ءسويتىپ، 40 جىل بۇرىن اكەم مگيمو-عا ءتۇسۋىمدى تالاپ ەتپەسە، ەلشى بولۋىم دا ىقتيمال ەدى.
– 2017 جىلى ەسىمىڭىز «قازاقستاننىڭ 100 جاڭا ءتۇلعاسى» تىزىمىنە ەنگەن. سىزگە ون مىڭ ادام ءوز داۋىستارىن بەردى. قالاي ويلايسىز، ولار كىم بولدى ەكەن؟
– «100 جاڭا تۇلعا» تىزىمىنە قالاي تۇسكەنىمدى كەزدەيسوق ءبىلىپ قالدىم. مەنىڭ كانديداتۋرامدى كىم ۇسىنعانى دا وسى كۇنگە دەيىن مەن ءۇشىن قۇپيا.
30 جىل بويى جاساعان جۇمىسىم وسىنداي قولداۋعا لايىقتى كورىنگەن شىعار؟ ۇمىتكەرلەر سانىنىڭ كوبىنە قاراماستان جەڭىپ شىقتىم. ماعان داۋىس بەرگەن 10 مىڭ ادامنىڭ ىشىندە دۇنيەگە كەلۋىنە مەن سەبەپشى بولعان بالالاردىڭ اتا-انالارى، ءومىر جولى قاۋىشتىرعان جاناشىرلار دا بار دەپ ويلايمىن.
«ءوزىم!»
– نەگىزگى ماماندىعىڭىزعا قوسا اعارتۋشىلىقپەن اينالىساتىنىڭىزدى، عىلىمي-كوپشىلىك ماقالالار جازاتىنىڭىزدى، تەلەديدار باعدارلامالارىنا قوناق رەتىندە قاتىساتىنىڭىزدى اركىم بىلە بەرمەيدى. وسىنداي قىزمەتتى ءبىر بورىشىم دەپ سانايسىز با؟
– بالا كەزىمنەن بەلسەندى بولدىم، «ءوزىم ىستەيمىن!» دەگەن ءسوز اۋزىمنان تۇسپەيتىن. مەكتەپ تابالدىرىعىنان 6 جاستا اتتاسام دا، بويىمنىڭ بيىكتىگىنەن كلاستاستارىم قاتارىنداي كورەتىن. مەكتەپتە دە، جوعارى وقۋ ورنىندا دا، جۇمىستا دا كوشباسشى بولدىم. «نەكە جانە وتباسى» كونسۋلتاسياسىنا دەيىن... كاسىپوداق جۇمىسىنا اتسالىسقانمىن.
ادەتىم – جاي انشەيىن وتىرا المايمىن، پايدالى ىسپەن شۇعىلدانۋىم كەرەك. يدەيالارىم تاسىپ جاتادى.
كەلىنىم بىردە: «ءسوزىڭىزدىڭ وتەتىنى، جانداندىراتىندىعى سونداي، ءسىز ءسوز قىلعان زاتتى دەرەۋ بارىپ ساتىپ العىم كەلىپ كەتەدى»، – دەگەنى. كۇتپەگەن جەردەن جۋرناليستىك ورتاعا كىرىپ كەتتىم. ورىس مەكتەبىن ءبىتىرىپ، جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ورىس بولىمىندە وقىسام دا، انا ءتىلىن جەتىك بىلەمىن. وتباسىمىزدا قازاق ءتىلىن جوعارى تۇتاتىنبىز.
سوندىقتان جۇمىسىم جايلى سۇحباتتارىمدى ەكى تىلدە بەرەتىنمىن. 2000-جىلداردىڭ باسىندا مەنىڭ «حابار» ارناسىنا دەنساۋلىققا ارنالعان باعدارلامانىڭ جۇرگىزۋشىسى رەتىندە شاقىردى. پروديۋسەرلەردىڭ سوزدەرىن ەستىسەڭىز عوي! ومىرىمدە سونشا قوشەمەت كورگەنىم سوندا بولدى: «ءسىز ءتىپتى جاڭالىقتاردى جۇرگىزە الاسىز، كامەرا ءسىزدى سۇيەدى، قازاق تىلىندە سويلەيسىز، مەديسينانىڭ مايتالمان مامانىسىز، اسقاق ءمۇسىندىسىز، اياعىڭىز ءمىنسىز...». (كۇلەدى) مەن بولسام، جاڭا عانا ەكىنشى بالامدى تۋىپ، ۇيدەگى جانە تۇزدەگى جۇمىسىم باسىمنان اسىپ جاتقان: رەپرودۋكتولوگ تا، زەرتحاناشى دا، باسشى دا، جار دا، انا دا ءوزىم...
شامام كەلگەنشە قارسىلىق كورسەتتىم، جايىما قالدىرمادى. بالا ەمىزەتىن انا تەلەديدار باعدارلاماسىن جۇرگىزۋشى كەيىپىن كيىپ، بەدەلدى دارىگەر تەلەبيكەش بولدى دا قالدى. ناتيجەسىندە، تاڭعى ساعات 7-دە جۇمىسقا بارىپ، وتا جاساپ، الىنعان انالىق جاسۋشالاردى ينكۋباتورعا، ەمبريونداردى توڭازىتقىش قۇرىلعىلارىنا سالىپ، ساعات 10-عا دەيىن «حابارعا» جەتىپ ۇلگەرۋ كەرەك. ودان بالانى ەمىزەتىن ۋاقىت تا كەلىپ قالادى، ودان كەيىن قايتا جۇمىسقا اسىعامىن... وسىلايشا، جۋرناليستەر قاتارىنا دا بەلسەندى كىرىپ كەتكەنىمدى بايقاماي قالدىم، ەرەكشە ميسسياسى بولسا بار شىعار.
– ءسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسى-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولىپ تا تابىلاسىز. ۇلتتىق كوميسسيا جۇمىسى تۇرعىسىنان قانداي ماسەلەلەرگە جەتەكشىلىك جاسايسىز؟
– ۇلتتىق كوميسسيا قۇرامىندا بولعانىما 11 جىل، ونى ماقتان تۇتامىن، سەبەبى پرەزيدەنتىمىزدىڭ جارعىسىمەن تاعايىندالعانمىن. مەن رەپرودۋكتيۆتى دەنساۋلىق، انا جانە بالا دەنساۋلىعىن قورعاۋ ماسەلەلەرىنە جەتەكشىلىك ەتۋدەمىن. جانە دە مەن مەديسينا سالاسىنان جالعىز وكىل ەمەسپىن. وزىمە جۇكتەلگەن مىندەتتەمەلەر اياسىندا تۇرعىنداردىڭ، جاسوسپىرىمدەردىڭ جانە بالالاردىڭ رەپرودۋكتيۆتى دەنساۋلىعى سالاسىن دامىتۋ بويىنشا جۇمىس اتقارامىن.
اڭگىمە مىنادا: وبلىستاردا گينەكولوگتار كوبىنە اكۋشەرلىكپەن اينالىسۋدا، ال بەدەۋلىك ماسەلەلەرى مەن رەپرودۋكتيۆتى دەنساۋلىقتى ساقتاۋ نازارلارىنان كوبىنەسە تىس قالادى. ياعني جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزۋدەمىز.
«جاستاي ەڭبەككە باۋلىعان»
– ءسىز جامبىل وبلىسىنا تانىمال قوعام قايراتكەرى، كورنەكى ۇيىمداستىرۋشى بەردەن بايقوشقاروۆتىڭ كوپبالالى وتباسىنانسىز. سول كەزدەگى «التىن جاستار» ساناتىنا ءسىزدى جاتقىزۋعا بولا ما؟ پارتيانىڭ بەدەلدى قىزمەتكەرلەرى داۋلەتتى وتباسىلارىنان شىققان كەيبىر بويجەتكەندەر سەكىلدى قونىشىنان باسىپ ءجۇردىڭىز بە؟
– اكەم – باسشى لاۋازىمىنداعى پارتيا قىزمەتكەرى، جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى، اتام ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسۋشى، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، كولحوز پرەدسەداتەلى بولعان.
مەن اكەم مەن اتامنىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەيتىن جانۇيا تۇڭعىشى، نەمەرە بولۋعا تىرىستىم. ءۇش ءىنىم جانە ءۇش سىڭلىمە قارايلاسۋعا كومەكتەستىم. وتباسىمىزدا جەتى بالا. ءيا، اكەم جوعارى قىزمەت اتقاردى، وڭىرىمىزدە جانە بۇكىل قازاقستانعا اتى ايگىلى تۇلعا. ءبىراق ول ءبىزدى ەشقاشان ەركىمىزگە جىبەرىپ، ءوزىمىزدى «التىن جاستار» دەپ ساناۋعا جول بەرۋگە بارماعان.
ودان باسقا، تۇرمىستارى ناشار تۋىستارىمىزدىڭ بالالارىن اكەم بىزبەن بىرگە تاربيەلەيتىن، ءسويتىپ، ۇيىمىزدە ءبىر ۋاقىتتا 15-20 ادام تۇراتىن. اكەم ءبىر جاي اقيقاتتى ەسىمىزگە سالۋدان جالىقپايتىن: سابىرلىق پەن ەڭبەكتىڭ جەڭبەيتىن نارسەسى بولمايدى.
ءيا، مەن داۋلەتتى دە بەرەكەلى ءۇي قىزىمىن. مىسالى، 60-جىلدارى ەڭ ءبىرىنشى تەلەديدار ءبىزدىڭ ۇيدە بولدى، سول ۋاقىتتاعى ەڭ كەرەمەت دەگەن ماشينا مىندىك، ونىڭ سەبەبى – اكەم ءوز قاتارىنىڭ الدىندا بولىپ، بارلىعىنا ءوز ەڭبەگىمەن، اقىلىمەن قول جەتكىزگەن.
الايدا كۇندەلىكتى اكەمنەن، اتامنان ەستيتىنىمىز: «پارتيالىق باسشى بالاسىمىن دەپ داندايسىماڭدار، ماستانباڭدار. ەل سەندەردىڭ ءجۇرىس-تۇرىستارىڭا قارايدى، سوندىقتان وزگەگە ۇلگى بولۋ كەرەك. مۇرىندارىڭدى كوككە كوتەرمەڭدەر».
جازدا ءبىزدى، بالالاردى ءۇش ايعا اۋىلعا جىبەرەتىن. مەن 12 جاستا بولاتىنمىن. جالاڭ اياق سابان قوسىلعان بالشىق يلەپ، كىرپىش قۇيىپ، كەپتىرىپ، ءۇي قۇرىلىسىنا جاردەمدەسەتىنبىز.
ۇيدە قوي سويعاندا، ەت بۇزا الاتىنبىز، اتامىزعا قويدى توعىتىپ، ءجۇنىن قىرقۋعا دا كومەكتەسەتىنبىز... جاستاي ءبىزدى ەڭبەككە باۋلىعان. اكەمىزدىڭ اقىلى ارقاسىندا ەڭبەك ەتكەن ادام الدىنا قويعان ماقساتىنا جەتەتىنىن ۇعىپ الدىق. ءبىر قىزىعى، اكەم دارىگەر بولۋدى ارمانداعان ەكەن، ال اۋىل اقساقالدارى بولسا ودان... ماشينا دارىگەرى بولۋىن سۇراپتى، ينجەنەر-مەحانيك بولۋىن.
اكەمنىڭ ارمانى بولار، ماعان اۋىپ، مەديسينا شىڭدارىنا جەتەلەگەن. اكەمنىڭ قولىنان كەلمەيتىنى جوق بولاتىن: ەسىككە قۇلىپ ورناتۋ، كيىز ءۇي تىگۋ، ىستەن شىققان زاتتاردى جوندەپ، قالپىنا كەلتىرۋ.
مىسالى، الىستا كەلە جاتقان تراكتوردىڭ گۇرىلىنەن «دياگنوزىن» قويىپ، قانشالىقتى جوندەۋ جۇمىستارىن تالاپ ەتەتىنىن بىلەتىن. باسشى ەكەنمىن دەمەي، بارلىق تەحنيكانى ءوزى جوندەيتىن.
ءبىز ءوزىمىزدى «التىن جاستار» دەپ سانامايتىنبىز، اكەمىزدىڭ قولىنان كوپ نارسە كەلىپ تۇرسا دا، ول كىسى ءبىزدى ءوز ەڭبەكتەرىڭمەن جەتەسىڭدەر دەپ ارتىق ەركەلەتپەيتىن. سوندىقتان جەتىستىكتەرىمىز ماڭداي تەر ارقاسىندا كەلەتىن. مەن مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ، جوعارى وقۋ ورنىن قىزىل ديپلوممەن ءتامامدادىم. ۇيدە سيىر ساۋىپ، نان جاپتىم.
انامىز ءمۇعالىم بولاتىن، ال ۇيدە كەلىپ-كەتەر قوناقتاردى كۇتۋدەن قولى بوسامايتىن. ءجونسىز ايمالاپ، ەركەلەتىپ كورگەن ەمەس. ءبىرىنشى نەمەرە بولعاندىقتان، اپام مەن اتامنىڭ قولىندا ءوستىم، سوندىقتان بولار، اناما دەگەن ءبىر ۇستامدىلىق قالىپتاستى.
ەندى اتام مەن اپامنىڭ بىزگە، نەمەرەلەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىندە شەك جوق ەدى! ءتىپتى تۇرمىس قۇرىپ، ۇيىمە اندا-ساندا ءبىر كەلگەندە اپام باسىمنان اياعىما دەيىن ءسۇيىپ، جۇرەگى ءۇزىلىپ كەتەردەي ساعىنىش سوزدەرىن ايتىپ، ەمىرەنىپ، بار مەيىرىمىن توگەتىن. ءقازىر سونداي اپالار بار ما دەسەڭىزشى؟
– باۋىرلارىڭىز، سىڭلىلەرىڭىز قانداي ماماندىق يەلەرى بولدى؟
– پەريزات بايقوشقاروۆا، – دارىگەر، ەلىمىزدەگى العاشقى رەپرودۋكتولوگتاردىڭ ءبىرى. بالا كەزىندە وعان ايتۋشى ەدىم: «سەن دارىگەر بولاسىڭ!» – دەپ. ول دا مەكتەپتى التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ، مەدينستيتۋتقا ءتۇستى. حيميا مەن بيولوگيا پاندەرى ەمتيحانىنا ءوزىم دايىندادىم. قالعان باۋىرلارىم مەن سىڭلىلەرىم بيزنەس جانە مەملەكەتتىك قىزمەت سالالارىندا.
«بالانى باعۋ مەن تاربيەلەۋ ەكى بولەك ۇعىم»
– قازىرگى كوپبالالى انالارعا بەرەر كەڭەستەرىڭىز بار ما؟
– كوپبالالى انا بولۋ – ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. ادامنىڭ جانۋاردان ايىرماشىلىعى نە؟ ساناسى مەن ۇرپاعى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى. جانۋارلار دا تولىنە قامقور بولىپ جاتادى.
الايدا ۇرپاعىنا دەگەن قامقورلىق ادامدا جاۋاپكەرشىلىكپەن، تاربيەمەن ۇشتاسۋ كەرەك. مىسالى، مەنىڭ ەكى ۇلىم بار، ولار ءۇشىن زور جاۋاپتىمىن دەپ سانايمىن. مورالدىق تا، ماتەريالدىق تا. مەنىڭ مىندەتىم – ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قاجەت نەعۇرلىم مول ءبىلىم، تاربيە بەرۋ.
بالانى باعۋ مەن تاربيەلەۋ ول ەكى بولەك ۇعىم، ءبىز وسى ەكى ۇعىمدى بۇگىندە كوبىنەسە شاتاستىرىپ العانبىز. تاماعى توق، كيىمى ءبۇتىن بولسا بولدى دەپ ويلايتىن اتا-انالار دا بارشىلىق.
دۇنيەگە پەرزەنت اكەلۋدەن بۇرىن ونى دۇرىس تاربيەلەي الاسىڭ با، ماتەريالدى جانە رۋحاني قۇندىلىقتاردى پاش ەتە الاسىڭ با، – تارازىلاپ، ءجۇز ويلانۋ قاجەت.
ەرتەڭگى كۇنى ۇرپاعىڭ باقىتتى ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىگى بولا ما؟ ارينە، وسىنداي ويعا بەرىلىپ، سارىۋايىمعا سالىنسا، ادام ۇرپاق جالعاستىرۋدان باس تارتۋى دا مۇمكىن.
كوپبالالى انا بولۋ – مەنىڭشە، بالاسى تۋرالى تاۋلىگىنە 24 ساعات ويلاۋ. ومىرگە كەلۋ نارەستەنىڭ قالاۋى ەمەس.
ءيا، بالا ماحابباتتان جارالادى، ونىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپشى – اتا-اناسى. الايدا ادام بالاسى وزىمشىلدىگى جەتەگىندە كەتە بارۋى قاتە. جاس نارەستە سونداي ءتاتتى، سونداي سۇيكىمدى، ولارمەن وينايمىز، ايمالايمىز، يىسىنە تويمايمىز. وسە كەلە تالعامدارى دا ۇلعايا تۇسەدى، كوپ نارسە تالاپ ەتەدى.
«انا بالادا ءبارى بار، مەندە جوق، مەن سەندەرگە مەنى تۋ دەگەن ەمەسپىن. كيەر كيىمىم جوق. كينوعا بارعىم كەلەدى...» تاعى سوندايلاردى ءجيى ەستۋگە بولادى. ال وسى زاماندا كينوعا بارىپ كور: ءبىر بالاعا كەم دەگەندە 3 مىڭ تەڭگە قاجەت. ءبىز جاپپاي باسەكەلەستىك جانە نارىقتىق قاتىناستار زامانىندا ءومىر سۇرۋدەمىز.
ەل ءالى ونى تۇسىنە قويعان جوق، اسىرەسە كسرو زامانىن ەستە ساقتاعاندار: ولار شەكارانىڭ تاستاي بەكىتىلگەن، ارتىق اقپارات جوق زاماندا، مەملەكەت جۇمىسپەن، مەديسينامەن، اقىسىز ءبىلىم بەرۋمەن، بالاباقشامەن قامتيتىنىنا ۇيرەنگەندەر.
ول كەزدە كيىم-كەشەك پەن ازىق-تۇلىكتىڭ الۋان تۇرلەرى بولماعان دا. كاراوكە-كلۋب سەكىلدى قىزىقتىرىپ ۇرىندىرار ساۋىق تۇرلەرى دە بولماعان. بىزگە ءومىر ءسۇرۋ جەڭىلىرەك بولاتىن، ويتكەنى ول زاماندا ازعا قاناعات بولاتىن، تاماق، كيىم تاڭدايتىن مۇمكىندىك بولمايتىن، ازداپ جەيتىن تاماق، ءبۇتىن كيىم بولسا سونىمەن ءبارى تەڭ بولىپ جۇرە بەرەتىن.
مەنىڭ كيگەن كويلەكتەرىمدى سىڭلىلەرىم توزدىراتىن. پەچەنە، ۆافلي دۇكەنگە تۇسسە ءماز بولاتىنبىز، ايتپەسە ولاردى دا، تورتتاردى ۇيدە پىسىرەتىنبىز. ال بۇگىندە بارشىلىق زامانى، ينتەرنەت ارقىلى دا، شەتەلگە بارعاندا دا كورەتىنىمىز مۇلدەم باسقا ءومىر، باسەكە، نارىق.
سول ءۇشىن وسى بۇگىنگى زاماندا اتا-انانىڭ تاربيەسى ەڭ باستى ورىندا تۇرۋ كەرەك، ءبىراق وكىنىشكە وراي، ءبىراز اتا-انالار ونى تۇسىنبەيدى، بالاباقشا، مۇعالىمدەر تاربيەلەۋ كەرەك دەپ جاۋاپكەرشىلىكتى سولارعا جۇكتەيدى.
بۇرىنعى زاماندا بالانى تاربيەلەۋ جەڭىلدەۋ ەدى، ۇرىسىپ، سوعىپ تاربيەلەۋگە بالالار كونىپ جاتاتىن. بۇگىندە تاۋەلسىزدىك زامانىندا بالالار وتە ساۋاتتى، ولار دۇنيەجۇزىنەن سارقىراپ قۇيىلىپ جاتقان نەشەتۇرلى وڭ دا، كەرى دە اقپاراتتى وقيدى، بۇرىنعى ەسكى تاربيە ادىسىنە كونبەيدى. سوندىقتان اتا-انالارى بالالارىن تەك جىلى سوزبەن، پەرزەنتىنە دەگەن ەرەكشە ماحابباتپەن، ولارعا سەنىم كورسەتىپ، ويىن تىڭداپ، ولارمەن ساناسىپ، ەڭ جانىن تۇسىنەتىن دوسى رەتىندە بولسا عانا بالالار تاربيەلەۋگە كونەدى.
– بۇكىل الەم وسىنداي كۇن كەشۋدە، بىزگە نەگە بولماسقا؟
– ءومىر ءسۇرۋ جانە ومىرگە ۇرپاق اكەلۋ – زور جاۋاپكەرشىلىك.
ارينە، سول جاۋاپكەرشىلىكتى اتا-انالارمەن مەملەكەت دە بولىسۋگە ءتيىس، لايىقتى جاردەماقى تولەۋ جانە باسقا دا الەۋمەتتىك كومەك ارقىلى.
مەملەكەت ءۇشىن ەمەس، ءبىرىنشى كەزەكتە ءبىز بالانى ءوزىمىز ءۇشىن تۋامىز، سونى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.
بالاعا «سەنى مەملەكەت ءۇشىن تۋدىم، قاجەتتىلىگىڭدى سول وتەيدى» دەي المايمىز عوي؟
تاعى ويلاندىراتىن ءبىر ماسەلە – نەسيە مەن داستۇرلەرگە دەگەن ساناعا سالىنباعان كوزقاراسىمىز. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ادامدار اقشا ساناۋدى جانە مۇمكىندىكتەرىنە شىنداپ قاراۋدى بىلمەيدى.
باسقا جۇرتتان نەم كەم دەپ، جوسپارسىز قيمىل، ارەكەت جاساپ، نەسيەنى ەسەپسىز الىپ، بوسقا ارتىق شاشىلىپ، ارتىنان قيىن جاعدايلارعا تاپ بولىپ جاتقانداردى كورىپ جاتىرمىز. «كورپەڭە قاراي كوسىل» دەپ بەكەر ايتىلماعان عوي.
ادامدار تەرەزەسى تەڭ بولىپ جاراتىلمايدى. بىرەۋ جاراتىلىسىنان ويشىل، فيلوسوف بولسا، ەندى ءبىرى ماتەماتيكاعا قابىلەتتى، ءۇشىنشىسى – مەديسيناعا... زەرتحانامىزدا تىپتەن ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن ۇرىقتاندىرىلعان سەگىز ەمبريوندى ميكروسكوپ ارقىلى قاراعان كەزدە دامۋلارىنىڭ تۇرلىلىگىن اڭعارامىز: ءبىرى قالىستا، ەكىنشىسى ولەدى، ءۇشىنشىسىنىڭ ءبولىنۋى دۇرىس ەمەس، ال ءتورتىنشىسى بولسا بارىنەن وزىپ شىعادى.
جالپى العاندا، 10 انالىق جاسۋشانىڭ ورتا ەسەپپەن العاندا تەك ەكەۋى عانا تىرشىلىككە قابىلەتتى. جاراتىلىستىڭ قاتاڭ زاڭى سونداي.
– نەسيە مەن داستۇرلەرگە دەگەن ساناعا سالىنباعان كوزقاراسىمىزدى قالاي وزگەرتۋگە بولادى، سول جونىندەگى پىكىرىڭىزدى بىلدىرسەڭىز؟
– توي مەن قۇدالىقتا وتىرىپ بوس وتكىزگەن ۋاقىتىمىزدى ايايمىن. جاس تۋىستارىمىزدى ۇيلەنۋ تويىنىڭ شىعىسىن ۇنەمدەۋدى، تەاترلاندىرىلعان قويىلىم-كورىنىستەر قاجەتتىلىگىنىڭ جوقتىعىن تۇسىندىرۋمەن ءجۇرمىن.
بىردە كورشىمىزدىڭ ۇلىنىڭ ۇيلەنۋى شارالارىنا قاتىستىق. جاقىن ارالاساتىن بولعاندىقتان، جۇبايىم ەكەۋىمىز 7-8 رەت ەكى جاقتىڭ قۇدا ءتۇسۋ، قۇدالىق، سىرعا سالۋ، ۇزاتۋ توي، ۇلكەن توي، ەرتەڭىنە قۇدا كۇتۋ كىشى تويلارى سىقىلدى راسىمدەرىنە قاتىسۋمەن قالادان-قالاعا بارىپ، ءبىر اپتادان اسا ءجۇرىپپىز. كىشى ۇلىم بولسا قاراۋسىز قالعانى.
سوندا بالامنىڭ ايتقانى: «ءبىر ادامدى نەشە رەت ۇيلەندىرە بەرۋگە بولادى؟ ءوزىم مۇندايعا جول بەرمەيمىن: تۋعان كۇنىمدە جاساپ، كەشكە دەيىن بارلىعىن بىتىرەمىن».
بايقاساڭىز، كىشكەنتاي بالالاردىڭ وزدەرى دە قازاق تويىنىڭ راسيونالدى ەمەسىنە كوزدەرى جەتتى. سونشا اۋرە بولىپ ءجۇرىپ ۇيلەندىرگەن جاستارىمىز 3 اي بولماي مىنەزدەرى كەلىسپەي اجىراسىپ كەتتى، سوندا ىشتەي قىنجىلدىم، بالامدى قاراۋسىز قالدىرىپ، بوسقا وتكەن بەكەر ۋاقىتىمىزعا.
تاعى دا ءبىر ماسەلە – كوپ بالا تۋىپ، كەيىن بىرى-ەكەۋىنە بارلىق اۋىرتپالىقتى جۇكتەپ قويۋ. قازاعىمىزدا ادەتتە وتباسىداعى ونشاقتى بالادان جارامدىسى – بىرەۋى، ءارى كەتسە ەكەۋ-ۇشەۋى.
ءسويتىپ، ولار ءومىر بويى باۋىرلارىن تارتۋمەن وتەدى. تانىس جاعداي ما؟ تاجىريبەمدە جاسى ۇلعايعان، ۇيلەنبەگەن، بالاسى جوق ءبىراز ايەلدەر كەزدەستى. جاسى 40-45-تەن اسقان ولار نارەستەلى بولۋعا نيەتتى ەكەنىن ايتتى. جاستىق شاعى قالاي ءوتتى دەسەك، وزىنەن كىشى باۋىرلارىنىڭ جاعدايىن جاساۋمەن ۋاقىتتى وتكىزىپ العاندارىن ايتادى. باسقا مىسال.
كلينيكالارىمىزدىڭ بىرىندە قىزمەتتەگى 39 جاستاعى مەيىربيكەنىڭ جالعىز ۇلى بار. بىردە: «كلينيكا مۇمكىنشىلىگىن پايدالانىپ، تاعى ءبىر بالا تۋىپ الساڭ قايتەدى»، – دەپ ەدىم، – «مەن تۋىپ العىم-اق كەلەدى، ءبىراق كۇيەۋىم 13 بالانىڭ ۇلكەنى، وتباسىلىق ماسەلەلەردەن ابدەن شارشاعان»، دەگەن جاۋاپ ەستىدىم.
«ءوزىڭ كوتەرە قالساڭ، تۋ، قارسىلىعىم جوق. بالا تۋۋ ءۇشىن ەكو جاساۋعا ادەيىلەپ بارمايسىڭ. ۇلىم باۋىرلارىن پريسەپ سەكىلدى تارتىپ جۇرگەنىن قالامايمىن. 5-6 بالانى تاۋىپ، تاۋىپ، ءبىرىن بىرىنە ءىلىپ قويعاندى تەك ءبىزدىڭ قازاقتان كوردىم»، دەپ اشىق ايتقان ەكەن.
– تاپ مۇنداي كوپبالالى وتباسىلار بولعانىنا قارسىسىز با سوندا؟
– مەن قارسى ەمەسپىن. شامالارىڭىزدى بايقاپ، اياقتارىنان تىك تۇرعىزىپ جىبەرۋگە جەتەتىنە كوز جەتكىزىپ تۋىڭىزدار. كەيىن بالالارىڭىز «كەدەيلىككە ۇشىراتقاندارىڭ قالاي؟» دەپ جۇرمەسىن. مەملەكەت ەڭ قاجەتتى نارسەلەرمەن عانا قامتيدى، قالعانى – اتا-انانىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندە.
مىسالى، گەرمانيا تۇرعىندارىنىڭ 60 پايىزىنىڭ جەكە تۇرعىن ءۇيى جوق. جۇمىس بار جەرگە قونىس تەبەدى. ءبىز بولساق ءۇي سالىپ، سول جەرگە بايلانىپ قالامىز. مەنىڭ پايىمداۋىم بويىنشا، ادام ۇرپاعى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ 30 پايىزى مەملەكەت، قالعان 70 پايىزى ءوز مويىنىندا بولۋى ءتيىس.
ءبىز، قازاقتار، شەكتەن تىس مەيمانجاي، كوڭىلىمىز اشىق، قۋلىقتى بىلمەيتىن حالىقپىز، سوعىس جىلدارى جانە ودان كەيىن دە كوپتەگەن حالىقتارعا پانا بولعانبىز. ىندەت، اشارشىلىق، سوعىس، قۋعىن-سۇرگىن، قيىن-قىستاۋ جىلدارىن باستان كەشىرگەنبىز.
سوعان قاراماستان، بايتاق كەڭ دالامىزدى يەمدەنىپ، وسىپ-وركەندەپ كەلە جاتىرمىز، بۇگىنگى زامانعا ساي ءومىر سۇرۋگە تالپىنىپ جاتىرمىز، بۇل قۋاناتىن جاعداي.
ءبىراق ءبىز بىرەۋدىڭ كوڭىلىنە عانا قاراپ قالماي، ءوزىمىز وزىمىزگە جاقسىلىق جاساۋدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك، باسقان قادامىمىزدى بايقاپ، ەسەپپەن ادىمداۋىمىز قاجەت.
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
اڭگىمەلەسكەن سايا زاعيپوۆا
