ەرلان ساعادييەۆ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى جوعارعى جانە جوعارعىدان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋ ماماندىقتارىنىڭ كلاسسيفيكاتورى» دەگەن قۇجاتىنىڭ جاڭا نۇسقاسىن 01،02،2017 ج. قولدانىسقا ەنگىزدى. اتالعان قۇجاتتىڭ «باكالاۆريات ماماندىقتارى» دەگەن 7.1. بولىمىندە قازاق ءتىلى جانە قازاق ادەبيەتى ماماندىعى اتىمەن جوق. ونىڭ ورنىنا «مۇعالىمدەردى تىلدەر مەن ادەبيەت بويىنشا دايارلاۋ» (پودگوتوۆكا ۋچيتەلەي پو يازىكام ي ليتەراتۋرە) دەپ جازىلعان. ءسويتىپ، بجعم «قازاق ءتىلى» مەن «قازاق ادەبيەتى» ماماندارىن دايىنداۋدان باس تارتىپتى. بجعم-نىڭ بۇنىسىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ساعادييەۆ مىرزانىڭ مينيسترلىگىنىڭ قازاق ۇلتىن، ءتىلىن جويۋعا باعىتتالعان باستاماسىنا نارازىلىق ءبىلدىرىپ قازاقستاننىڭ ءبىر قاۋىم عالىمى اقورداعا حات جازىپتى.
ەلباسىنىڭ ءوزى ۇلتىمىزدىڭ ادەبيەتىندەگى جاۋھارلاردى، رۋحاني مۇرالاردى، ءتىلدى، ءدىلدى تۇگەندەپ جاتقاندا مۇنداي ماماندىقتاردان باس تارتۋ كىمگە كەرەك بولدى؟ ءبىز ۇنەمى مويىن سوزا كوز سۇزەتىن باتىستىڭ گارۆادىندا، وكسفوردى مەن كەمبريدجىندە ساعادييەۆ مىرزا كەرەكسىز دەپ تاپقان «ادەبيەتتانۋ»، «لينگۆيستيكا»، «تاريح»، «شىعىستانۋ» دەگەن پاندەر وقىتىلادى. مينيستر ساعادييەۆ مىرزا احمەتتىڭ الىپپەسىن «ءولتىرىپ» بولىپ، ەندى مەملەكەتتىك تىلگە شۇيلىككەنى قالاي؟
مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق تىلىنەن باسقا قانداي ءتىل بولۋى مۇمكىن؟
ايگۇل ءىسماقوۆا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
– ءبىر ايتا كەتەرلىك ماسەلە، ماماندىقتار تىزبەگىندە «اۋدارما ءىسى، ىلەسپە اۋدارما» دەگەن بار. بۇل فيلولوگيا – ادەبيەتتانۋ مەن ءتىلتانۋ سالاسىنىڭ ءبىرى. ونى ءبولىپ الۋ ارقىلى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ەندىگى كەزەكتە تەك اۋدارماشىلىق ماماندىقتى عانا دايارلايتىن بولىپ وتىر. قازاق ءتىلى، قازاق ادەبيەتى، ادەبيەتتانۋ، تۇركىتانۋ، شىعىستانۋ ءتارىزدى عىلىم سالالارى قايدا قالدى؟ ءتىپتى بۇل قۇجاتتا فيلولوگيا دەگەن ءسوز جوق. وسى رەتتە مىناداي زاڭدى ساۋال تۋىندايدى: فيلولوگيا سالاسىن باسقا تىلدەردىڭ اۋدارماشىلارىن دايارلاۋمەن عانا شەكتەپ تاستاعانمىز قالاي؟ «تىلدەردى وقۋ»، «ادەبيەت پەن لينگۆيستيكا» ماماندىقتارىنا توقتالايىن. الەمدىك عىلىمي كلاسسيفيكاتورىنداعى «فيلولوگيا، ليتەراتۋروۆەدەنيە، لينگۆيستيكا» دەگەن اتاۋلار جويىلعان. «ادەبيەت پەن لينگۆيستيكا» دەپ ءپان رەتىندە اتالعانىمەن بەرىلەتىن دارەجە – «ءتىلتانۋ» دەلىنگەن. سوندا قاي ەلدىڭ، كىمنىڭ ادەبيەتى وقىتىلماق؟ نەگە قازاق ادەبيەتىنىڭ اتى اتالمايدى؟ «يزۋچەنيە رودنوگو يازىكا» دەگەندە كىمنىڭ تۋعان ءتىلىن وقىتۋ كوزدەلىپ وتىر؟
مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق تىلىنەن باسقا قانداي ءتىل بولۋى مۇمكىن؟ تۇسىنەمىن، ورىس ءتىلى، اعىلشىن تىلدەرىن وقىتۋ – زاماننىڭ قاجەتتىلىگى. ءبىراق اتالعان تىلدەردىڭ ءوز وتاندارى بار. مەملەكەتتىك قازاق ءتىلى مەن ونىڭ كوركەم شەجىرەسى – قازاق ادەبيەتىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن وسىلايشا ىسىرىپ تاستاۋ ارقىلى ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزگە قيانات جاساپ وتىرعاندايمىز. ەلىمىزدە قازاق ءتىلى مەن قازاق ادەبيەتىنىڭ كەلەشەگى بۇلىڭعىر بولىپ تۇرعانىن وسىنداي قۇجاتتان-اق باعامداي بەرسەڭىز بولادى.
بىلتىر قازاق تاريxى، قازاقستان تاريxى دەگەن ماماندىقتار جويىلعان كەزدە تاريحشىلار ءدال وسىنداي كۇي كەشىپ ەدى. ەندى مۇنداي جاعداي ادەبيەتشىلەردىڭ، قازاق فيلولوگتارىنىڭ الدىنان شىققاندا، ۇلت عىلىمىنا تونگەن ءقاۋىپتى ايتۋدى ازاماتتىق پارىزىم دەپ ەسەپتەيمىن. مەملەكەتتىك ءتىل مەن ۇلت ادەبيەتى، ەلىمىزدىڭ تاريxىمەن بىرگە تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ، ۇلت قاۋىپسىزدىگىنىڭ نەگىزگى تىرەگى ەمەس پە؟ ەگەر وسىلاي كەتەتىن بولسا، ەندىگى ۇرپاق كۇنى ەرتەڭ قازاق ادەبيەتى تۇگىلى قازاق تىلىنە دە زار بولعالى تۇر.
كورشىلەس رەسەي ەلىندە بۇل عىلىم سالاسى ورنىندا تۇر. ولار مۇنداي قادامعا ءبىز سياقتى بارا قويمايتىنى ايدان انىق. سەبەبى ءار مەملەكەت ءۇشىن ونىڭ ءتىلى – ۇلت تۇتاستىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنىڭ ماسەلەسى. مينيسترلىك رايىنان قايتىپ، بۇل قۇجات وزگەرتىلمەسە قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى تۋرالى ويلاۋدىڭ ءوزى قيىن. تاۋەلسىزدىك كەزدە مەملەكەتتىك ءتىلدى جانە ول تىلدەگى ادەبيەتتى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ كلاسسيفيكاتورىنا ەنگىزە الماساق، بۇل ەلىمىزگە ابىروي اپەرمەسى انىق.
بۇل ءوز انامىزدى باسقا تەپكەندەي ارەكەت
ۇلان ەركىنباي، قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتى، قازاق ءتىلى جانە جالپى تىلدەر كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى:
– XX عاسىر باسىندا ءتىل مەن ادەبي مۇرالارىمىزدى تانۋ كاسىبي دەڭگەيگە كوتەرىلدى دەپ قۋاندىق. ادەبي، سىني، ەستەتيكالىق پىكىرلەردىڭ توركىنى سان عاسىرعا كەتسە دە كاسىبي ادەبيەتتانۋدى ءبىز الاشتىقتاردان باستاپ ءجۇرمىز. وسىنى ايتىپ، ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ “ادەبيەت تانىتقىشىن” كاسىبي ادەبيەتتانۋدىڭ باسى دەپ ماسكەۋدە بايانداما جاساعانىمدا: ىزاعا بۋلىعىپ، جۇزدەرىن قىزعانىشتىڭ وتى شارپىپ، بىرەر پروفەسسور مەن ءبىرقانشا دوسەنتتىڭ زالدان شىعىپ كەتكەنى ءالى ەسىمدە. سونداعى قىزعانىشتارىنىڭ مازمۇنى: “توموشيەۆسكييدەن ءبىر جىل، باحتيننەن ءۇش جىل بۇرىن كەشەندى تەوريالىق ەڭبەك جازاتىن، كتو ون تاكوي بايتۋرسىنوۆ” بولاتىن. ول 2003 جىل بولاتىن. مۇنداي قاسيەتتتى دوداعا مەنى باعىتتاعان ز.احمەتوۆ، ز.قابدولوۆ، ا.ءىسىماقوۆا، ك.سىزدىقوۆ، ف.فاتكۋللين سىندى ءبىر شوعىر زيالىلار ەدى. مەن ول كىسىلەرگە ماڭگىلىك قارىزدارمىن. الەمدەگى ەڭ سۇلۋ، ەڭ تازا ماماندىققا باۋلىعانى ءۇشىن.
ال قازىرگىمىز نە؟ راس، ءقازىر “قازاق فيلولوگياسى”، “قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى” ماماندىعى اسا مودنىي ەمەس شىعار. ونى مويىندايمىز. ونداي ۋاقىتشا مودنىيلىققا قىزمەت ەتەتىن ماماندىقتار ەمەس ولار. ەكى ماماندىق تا حالىق دانالىعىمەن، ءسوز اتتى قۇندىلىقپەن، رۋح اتتى قاسيەتپەن تىكەلەي جۇمىس جاسايدى. بۇگىنگى جاۋدىرەگەن قازاقى قۇندىلىعىمىزدىڭ شىراقشىسىنا اينالعان وسى سالا ماماندارى ءقازىر كىسى مۇسىركەرلىك حالدە. اسىلىندا، بارلىق ماماندىقتاردىڭ نەگىزگى قۇرالى ءسوز. ءماتىن.قيسىن. قۇندىلىق. اتى اتالعان دۇنيەلەر بۇگىنگى مينيسترلىك قاجەتسىز ساناپ وتىرعان ەكى ماماندىقتىڭ نەگىزگى نىسانى. سوندىقتان، بۇل ماماندىقتى ەش تالقىسىز قىسقارتۋ مۇمكىن ەمەس. كەرىسىنشە، جاڭا فورماتتا تۇرلەندىرىپ قۇندىلىعىن ارتتىرۋدى ەل بولىپ اقىلداسۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، ءوز انامىزدى باسقا تەپكەندەي ارەكەت قوي بۇل…
نۇرگەلدى ءابدىعاني ۇلى
