1927 جىلى كىتاپ بولىپ شىققانى بولماسا، ەش جەرگە تاراتىلماعان، وقىتىلماعان م.اۋەزوۆتىڭ «ادەبيەت تاريحىنا» زەر سالساق، «زار زامان دەگەن XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن شورتانباي اقىننىڭ زامان ءحالىن ايتقان ءبىر ولەڭىنىڭ اتى. شورتانبايدىڭ ولەڭى ىلگەرگى، سوڭعى ءىرى اقىنداردىڭ بارلىق كۇي، سارىنىن ءبىر ارناعا تۇتاستىرعانداي جيىندى ولەڭ بولعاندىقتان، بۇكىل ءبىر داۋىردە ءبىر سارىنمەن ولەڭ ايتقان اقىنداردىڭ بارلىعىنا «زار زامان اقىندارى» دەگەن ات قويدىق. زار زامان اقىندارىنىڭ العاشقى بۋىنى ابىلاي زامانىنان باستالعان، ارتى ابايعا كەلىپ تىرەلەدى. زار زامان ءداۋىرى تولىق ءجۇز جىلعا سوزىلادى» [1،192ب.] دەگەن انىقتامانىڭ ايتارى ابدەن انىق.
ءبىراق وسى اتاۋ ءسابيت مۇقانوۆتىڭ 1942 جىلعى «وچەركتەرىنە» دەيىن ايتىلماي، جازىلا قالسا بۇقپانتايلانا ايتىلىپ كەلە جاتقان ۇلكەن دە داۋلى ماسەلە بولاتىن. ونى العاش اۋىزعا العان م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى سوتتان ءۇش جىلدىق جازا الىپ، 1932 جىلعى «اشىق حاتى» شىققانشا بايشىل-ۇلتشىل اتالىپ كەلدى دە بۇعان شاپاعاتىن تيگىزگەنى بۇگىندە ابدەن ايان. «زار-زاماندى» ادەيى ايتىپ، جازىپ وتىر مىنا كەڭەستىك زاماندا» دەپ ويلاعاندار سول «ادەبيەت تاريحىن» كىتاپتار تۇرمەسىنە سالىپ قويعان-دى.
كوزى تىرىسىندە م.اۋەزوۆ بۇل ەڭبەگىنە قايتىپ ورالۋدىڭ ءجونىن تاپپاي، كوڭىلى داۋالاماعان بولاتىن. 80-جىلدارى م.اۋەزوۆ شىعارمالارىنىڭ 20 تومدىعىن جاريالاعاندا 16 تومعا ەنگەن «ادەبيەت تاريحى تۋرالى» تۇسىنىكتەمە بەرگەن عالىم م.مىرزاقىمەتوۆ «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ تۇڭعىش وقۋلىعى رەتىندەگى بۇل ەڭبەك تۇتاس قالپىندا جاريالانباي، ۇشتەن ءبىر بولەگى قىسقارتىلپ تاستالدى. ءتىپتى، كەيدە تۇتاس كۇيىندە جىبەرىلدى دەگەن تاراۋلارىنىڭ وزىنەن كوپتەگەن سويلەمدەر مەن كەيبىر الەۋمەتتىك استارى وتكىر پىكىرلەرى جۇلمالانىپ» شىقتى [1،236ب.] دەگەندى وقىعاندا بولشيەۆيكتىك شوۆينيستىك يدەولوگيانىڭ، ونىڭ قول شوقپارى بولعان ليتونىڭ جارامساق جاعىمپازدارى الەمدى اۋزىنا قاراتقان م.اۋەزوۆتىڭ ادەبي مۇراسىنا وسىنشاما زورلىق جاساۋلارىن تاعىلىق، عىلىمعا، مادەنيەتكە جات قىلىق دەمەسكە شاراڭ قالمايدى.
وسىنداي قاسىرەتكە ۇشىراعان زار-زامان اقىندارىن س.مۇقانوۆ بىلمەپ ەدى دەپ ەشكىم ايتا الماس. ال ولاي بولسا، 1942 جىلعى «قازاقتىڭ XVIII-XIX عاسىرداعى ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان وچەركتەر» ەڭبەگىنىڭ سۇبەلى ەكىنشى تاراۋىن «زار-زاماننىڭ جاعدايى» دەپ بۇلاڭداتا اتاۋعا قالاي ءداتى باردى، نەندەي ماقسات كوزدەدى دەگەن سۇستى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.
1927 جىلدان 1942 جىلعا دەيىن ارنايى اتالماعانمەن، زار-زاماننىڭ ءىرى وكىلدەرى مەكتەپ وقۋلىقتارى مەن حرەستوماتيالارىندا داۋرىقتىرا اتالماي، قاتارداعى اقىندار رەتىندە قارالىپ كەلگەنىنە س.مۇقانوۆ ەرەكشە ەكپىن تۇسىرمەي، اۋەلى ورىس وتارشىلدىعىنىڭ ەكى ءتۇرىن – جاۋلاپ الۋ مەن جەردى وتارلاۋ امالدارىن تاريحي دەرەكتەرمەن دالەلدەي كەلىپ، «باس بوستاندىعىنان جەردەن ايرىلعان كەدەيلەنگەن حالىق بۇل زورلىققا قارسى باسىن كوتەرە المادى، كوتەرەم دەگەنگە ۇكىمەت كوتەرتپەي، قوزعالا بەرگەندە تارپ باس سالىپ، ورنىندا ەزىپ تاستاپ وتىردى. وسىلاي قولدان كۇش، باستان ەرىك كەتكەن كەزدە، قايعىدان تۇنشىققان حالىقتىڭ زارىنان تۋعان كوركەم ادەبيەتتى ءبىز «زار زامان ادەبيەتى دەيمىز». «زار زامان» ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى قازاق اقىن شورتانباي» [2،122ب.] دەپ وي تۇيەدى دە، شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىن بىلگىرلىكپەن ەركىن تالدايدى.
تالاي قىزىقتى دا ءماندى دەرەكتەرمەن كەلتىرىپ، «شورتانبايدىڭ كوزىنەن مىڭ قابات جاس اعىزعان كىم؟ ارينە، ول پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى حالىقتىڭ كوتەرىلىسى باسىلعاننان كەيىنگى باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىق زارى. حالىق باسىنا تۇسكەن قيىنشىلىقتى شورتانباي ءوزى ولگەنشە شىن ىقىلاسىن سالا، بويىنداعى بار اقىندىق تالانتىن جۇمساي، حالىق قايعىسىن قايعىرا، حالىقپەن بىردەي جىلاپ ءوتتى. سول كەزدەگى حالىق تۇرمىسىنان شورتانبايدىڭ جىرى شولماعان ەشبىر سالا جوق» [2،124ب.] دەپ تالاي مىسالدارمەن دالەلدەيدى. وقۋشىنىڭ كوزىن جەتكىزەدى.
«شورتانبايدىڭ ءۇش زارى بار: «زار زامان»، «بالا زار»، «ولەڭ زار». وسى زارلارىندا دا ول حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن زاردى، زامانانىڭ زارىن ايتقان. بۇل ءۇش ءزار-ۇش پوەما جانە سيۋجەت جاعىنان بىرىنە ءبىرى جالعاس، ءبىرىنىڭ مازمۇنىن ءبىرى وربىتەتىن پوەما» [2،132ب.]، سوندىقتان «شورتانباي جىرلارى قازاق ادەبيەتىندە جاڭا ءداۋىر» [2،133ب.] دەپ قورىتۋى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا العاش ايتىلعان، تۇجىرىمدالعان پىكىر ەكەنىنە داۋ بولماسا كەرەك.
س.مۇقانوۆتىڭ يدەولوگيالىق ساياساتتىڭ جەلىمەن «ورىس» اتاۋىنا ەش شاڭ جۇقتىرماۋ نيەتى كۇشەيگەن 50-جىلدارى ەشكىمنەن سەسكەنبەي ايتقان ويىنا نازار اۋدارساق، ول «ورىس» دەگەن اتاۋدى قالاي ءتۇسىندى، قالاي ءتۇسىنۋ كەرەكتىگىنە جول كورسەتتى. «ورىس-بۇركىت، بىز-تۇلكى»، «قۋعىنداپ ورىس جەتكەن سوڭ»، «ورىستان جامان تىم-اق جاۋ»، «قورقارما ورىس قوي دەگەنگە»، «كاپىردى كوردىڭ پىكىرىندەي»، «ورىس كاپىر جەڭىپ تۇر»، «يت كاپىرگە جاقىنداپ...» سەكىلدى ساياساتشىلار سەكەم الاتىن شورتانباي تىركەستەرىنە تاعى دا س.مۇقانوۆ اراشا ءتۇستى. «ەندى بىرەۋلەر ادەبيەتتە «زار زامان» سارىنىن شورتانباي تۋعىزدى، ونىسى قازاقتىڭ روسسياعا قوسىلعانىنا قارسىلىعى» دەيدى. ول دا ءسوز ەمەس، ورىس حالقىنا، ورىس مەملەكەتىنە قارسىلىق سارىن شورتانبايدىڭ ەشبىر شىعارماسىندا جوق. ول پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى. سول قارسىلىعىن ىسكە اسىرا الماعان ول ومىردەن تارىعادى دا، بەتىن احيرەتكە بۇرادى» [3،16ب.] دەگەندى «زار زامان» پوەزياسىن زەرتتەگەن پروفەسسور ب.وماروۆ سوڭعى كەزدەگى تۇسىنىكپەن باياندايدى.
س.مۇقانوۆ شورتانباي شىعارماشىلىعىن تالداۋ كەزىندە «رەاليست اقىن شورتانباي – زامانىنىڭ ءىرى سۋرەتشىسى، قىراعى اقىنى. سول كەزدەگى قازاق تۇرمىسىنان شورتانبايدىڭ جىرى شولماعان ەشبىر سالا جوق» [2،124ب.] دەپ تاپتىق ايىرماشىلىق، كاپيتاليستىك وزبىرلىق پەن فەودالدىق كەرتارتپاشىلىقتى كورسەتە كەلىپ، ەلدە اۋىزبىرلىكتىڭ جوقتىعىن، بەرەكەسىزدىك جايلاعانىن ءار شىعارماسىنان سۋىرتپاقتاپ شىعارىپ، ءوزىنىڭ نەگىزگى ويىن بىلاي تۇجىرىمدايدى: «شورتانبايدان ساقتالعان جىرلاردىڭ كولەمى كوپ ەمەس، جالپى شاماسى 1500 جولداي عانا ولەڭ. ءبىراق وسى از كولەمدى جىرعا ءوز زامانىنداعى قازاق حالقىنىڭ ساياسي-شارۋاشىلىق ءحالىن، اۋىلداعى تاپ تارتىسىن، تۇرمىس-سالتىن، وي-ساناسىن تۇگەل سىيعىزا بىلگەن. شورتانباي جىرلارى قازاق ادەبيەتىندە جاڭا ءداۋىر. ول ءداۋىر ەكى جاقتى قاناۋدان تۇنشىققان حالىقتىڭ اششى زارى، سوڭدىقتان، شورتانباي ءوز زامانىنىڭ اتىن «زار زامان» دەپ تاۋىپ قويعان» [2،129ب.] دەگەن قورىتىندىعا تاۋەلسىزدىك، ەگەمەندىك العان تۇستا ارەڭ جەتىپ وتىرمىز.
س.مۇقانوۆ مۇرات موڭكە ۇلىنىڭ پوەزياسىنا توقتالعاندا، اقىننىڭ «ءۇش قيان»، «قاراساي-قازى»، «شالگەز» پوەمالارى مەن جاس كەلىن، وراز، جىلقىشى، تىنىشتىق، جانتولىمەن ايتىستارىن، باسقا تولعاۋلارىن تالداي كەلىپ، «شورتاباي مەن مۇراتتىڭ ەكەۋى دە «زار زاماننىڭ» اقىنى بولا تۇرا اراسىندا ايىرما بار» دەپ الادى دا، شورتانبايدى ءوز زامانى تۇرعىسىنان كورىپ، «مۇرات – ءوز زامانىنىڭ مۇڭىن مۇڭداۋمەن قاتار، ەلىنىڭ تاريحىنا ءۇڭىلىپ، ءوز زامانىنان عانا ەمەس، وتكەن تاريحتىڭ حال-جاعدايىن دا جىرلاعان اقىن. مۇرات شورتانبايداي «ءسوزىم ءبىتتى، مەن بولدىم، ەندى شىقپاس ءۇنىم» دەپ قايعىنىڭ تۇنىعىنا باتىپ كەتپەيدى، مۇرات قايعى تەڭىزىنە قۇلاش سەرمەپ باتىپ كەتپەۋگە مالتىپ شىعۋعا تىرىسادى. وسىلاي جان ساقتاۋعا جانتالاسىپ مالتىعان مۇراتتىڭ قولىنا ۇستار ەسكەگى، استىنا مىنەر قايىعى – حالقىنىڭ وتكەن تاريحى» [2،158ب.] دەپ ءماندى ويىن مۇراتتىڭ «شالگەز» پوەماسىمەن ناقتىلاي تۇسەدى.
«بۇل پوەمانى باياعى شالگەز اقىن شىعاردى ما، الدە مۇراتتىڭ ءوزى شىعاردى ما ول جاعى ءمالىم ەمەس» دەپ اعىنان جارىلادى دا «شالگەز شىعارماسىن، يا ءوزى شىعارسىن بۇل پوەمانى شىعارۋعا مۇراتتىڭ ماقساتى: وتانىن قورعاۋعا، جاۋىنا ايبىندى بولىپ، جاۋىن ۇركىتۋگە، بوستاندىق الۋعا، تاۋەلسىزدىككە شاقىرۋ [2،164ب.] دەپ تابادى دا، «شالگەز» پوەماسىنا مول تالداۋ جاسايدى.
نوعايلىنىڭ ون شالى قالماقتىڭ كوپ جىلقىسىن ايداپ كەلە جاتقاندا ارتتارىنان قۋعىنشىلار جەتەدى. شالگەز جولداستارىنا الاڭداماي، جىلقىنى ايداپ جۇرە بەرىڭدەر دەپ، ءوزى قۋعىنشىلاردى جالعىز توسىپ الادى. مۇنداي جاعداي 1465-1560 جىلدارى جاساعان تىلەنشى ۇلى شالگەز جىراۋدىڭ «ەر شوبان» دەگەن جىرىندا باياندالعان. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ قولىندا وسى جىردىڭ بولماعاندىعى، مەيلى شالگەز، نە مۇرات شىعارسىن مەيلى، ايتەۋىر جىردىڭ كوركەمدىك بەينە جاساۋ امالى كۇشتى «باتىرلاردىڭ وبرازىن ءبىر- بىرىنەن جەكەلەۋ، ءار باتىردىڭ ارناۋلى سيپات تاۋىپ، ءبىر باتىردى ەكىنشى باتىرعا ۇقساتپاۋى كۇشتى. وسى پوەمانى شىعارعان اقىننىڭ ادام وبرازىن جەكەلەۋگە شەبەرلىگىن كورسەتۋ» [2،164ب.] ەدى دەپ ءداستۇر جالعاستىعىنا ۇلكەن ءمان بەرەدى.
شىنىندا، شالگەزدىڭ «ەر شوبانىندا» جۇماي، مامبەت، سۇلتان، قايان، جىلىم، باۋبەك، قولاي، جاقسىمبەت، جاقان باتىرلار دارالاي سۋرەتتەلسە، مۇراتتىڭ «شالگەز» پوەماسىندا شىندىعىنا كەلگەندە قوجاق، جاناي، شورا، سويداق، قازى، قوساي، ارعىن، ماماي باتىرلار اتالادى. ال ولاردىڭ اتتارى عانا ەمەس، وبرازدىق كەلبەتتەرى دە باسقا. شالكيز بەن مۇراتتى بىرىكتىرىپ تۇرعان ءداستۇرلى ماشىق، ءتىپتى، ارى-بەرىدەن مۇرات شالگەز باباسىنىڭ جىرىن ەستىپ، سوعان ۇقساتىپ جىرلايىنشى دەگەن نيەتىنىڭ ءوزى ون باتىردىڭ ءبىرى ەتىپ شالكەزدى اتاپ، قالماقتىڭ قولىن قايتارعان شەشەن باتىرعا اينالدىرىپ جىبەرگەن. سۋرەتتەۋ تاسىلدەرى دە بىردەي.
ارعىماق اتتىڭ الاسى،
قاس يگىنىڭ بالاسى.
الداسپان اۋىر قىلىش سۋىرعان،
اجالعا قارسى جۇگىرگەن.
بۇ جيىننىڭ ىشىندە،
يسالىنىڭ ۇلى جىلىم بار [4،36ب.]،–
دەسە شالگەز جىراۋ، ال مۇرات موڭكە ۇلى:
ەندى ءبىرىن كىم دەسەڭ؟
جەتى ارشىن جارىم بويى بار.
ادامنان ارتىق بىتكەن سويى بار.
ارتىنان كەلگەن دۇشپانعا،
كورسەتەتىن تويى بار.
جاۋىرىنى جازىق،
موينى ۇزىن.
وق تارتقاندا
قولى ۇزىن.
ماڭدايىنىڭ اراسى
ەكى قارىس ەكى ەلى.
دۋلىعا سيماس شەكەسى،
ونىڭ ءبىر نەسىن سۇرايسىڭ.
تەككەپپەر دەپ جالعىز اتتانعان،
كوكشەنىڭ ۇلى قوساي بار،–
دەگەن سۋرەتتەۋ امالى مەن بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن باتىرلاردىڭ وبرازىن جاساعانى ءۇشىن ءسابيت مۇقانوۆ مۇراتتى «زار زامان اقىنى» دەپ ايتۋدىڭ ءوزى وبال-اۋ دەگەنگە جاقىنداپ، «قانداي تاماشا بەينەلەر!» ءبىزدىڭ سوۆەت زامانىنىڭ باتىرلارىنا «بولساڭدار، وسى مۇرات سيپاتتاعان قازاق باتىرلارىنداي بولىڭدار دەرلىك ەمەس پە؟!» [2،164 ب.] دەپ مۇرات اقىندىعىنا ريزالىعىن جاسىرماي، بۇگىنگىلەرگە ۇلگى ەتىپ، ءومىر شىندىعىنا ورالادى. كەشەگى مەن بۇگىنگىنى جالعاستىرىپ، ءداستۇردىڭ قاسيەتتى ىقپالىن سەزدىرەدى.
«جالپى ەڭبەكتەرىن تۇتاس العاندا مۇرات XIX عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنەن اسا باعالى ورىن الادى» دەگەن قورىتىندىسى وكىنىشكە وراي 1947 جىلى قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينيتيتۋتىنىڭ ساياسي ورەسكەل قاتەلەرى تۋرالى «قاۋلىعا ىلىكتى دە، بۇكىل «زار زامان» اقىندارىنىڭ قاتارىندا كەتە بارادى.
س.مۇقانوۆتىڭ يگى نيەتى مەن شىني تانىمىنا ىلىگىپ، قۇندى دا تولىمدى پىكىر ايتقىزعان اقىن – مۇرات. ءوزىن جالپى قازاق اقىنى، حالىق اقىنى ساناعان جانە تاريحىن تەرەڭ بىلگەن مۇرات «قازاق حالقىنىڭ سورلى ەل ەمەستىگىن، وتانىن، بوستاندىعىن قورعاۋ جولىندا كۇرەسە العاندىعىن» [2،155ب.]، «قازتۋعان»، «شالكيىز»، «قاراساي-قازى» داستاندارى مەن «ءۇش قيانى» كوركەمدىگى مەن يدەياسى جاعىنان وتە قۇندى شىعارمالار» ەكەنىن ناقتى تالداۋمەن دالەلدەپ، ولاردىڭ اۆتورىن «دانىشپان، ۇلى جۇرەكتى مۇرات اقىن» دەپ تانىدى.
جالپى، وچەركتە «زار زامان» ادەبيەتىنىڭ جاي-كۇيى، شورتانباي، مۇرات سىندى ۇلى اقىندار شىعارماشىلىعى بارىنشا جاناشىرلىقپەن ناسيحاتتالىپ، تولىمدى زەرتتەۋ جۇرگىزىلگەن. وسى باياندالعان شىندىقتار ءالى كۇنگە دەيىن قالىڭ وقىرماننىڭ قولىنا تولىق تيمەي جاتۋى، ارينە، وكىنىشتى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
- اۋەزوۆ م. ادەبيەت تاريحى. 3-باسىلىم. الماتى: جازۋشى، 1991.-240 ب.
- مۇقانوۆ س. قازاقستىڭ XVءىىى-حىح عاسىرداعى ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان
وچەركتەر. الماتى: قازاقستان، 1942؛ ەكىنشى باسىلىم. الماتى: ارىس، 2002.
- وماروۆ ب. زار زامان پوەزياسى. الماتى: ءبىلىم، 2000.
- ماعاۋين م. قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەت.– الماتى: انا ءتىلى،
1993.
