قازاق جەرىنە قول سالعان پاتشا ۇكىمەتى حالىقتى جارىلقاۋ ءۇشىن كەلمەگەندى. جەرىنەن ايرىلعان حالىق ادەپ – عۇرىپ پەن قازاقى مىنەزىنەن دە ايرىلا باستادى . پاتىشا ۇكىمەتى ەنگىزگەن جاڭا اكىمشىلىك شارالار قازاق بولمىسىنا ءتان ەمەستى. ۇرلىق، وسەك، تالاس – تارتىس، الاۋىزدىق، ارىزقويلىق – قازاق قوعامىنىڭ وسى كەزەڭدەگى جەمىسى بولدى.
وسى كەزدە ءومىر سۇرگەن قازاق اقىن - جىراۋلارىنىڭ ءبىر توبى قوعامدا بولىپ جاتقان كەلەڭسىز قۇبىلىستاردى اياۋسىز سىنعا الدى.
ولار قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىمەن كاپيتاليستىك كوزقاراستاردىڭ ەنۋىن كەرى كەتكەندىك دەپ ەسەپتەدى. وتكەن ءومىردى انسادى ، بولاشاق تۋرالى ءوز بولجامدارى مەن پىكىرلەرىن ءبىلدىردى.
قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە وزىندىك كوز قاراستا بولعان جانە سول باعىتتا جىرلاعان اقىنداردى م.اۋەزوۆ «زار - زامان » جىرشىلارى دەپ اتاعان بولاتىن جانە ادەبيەت تانۋ تاريحىندا دا ولار وسىلاي ايتىلدى. تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى م.قويگەلدييەۆ وتارشىلدىق بۇعاۋىنا مىقتىلاپ بايلاعان حالىقتىڭ مىڭ -مۇحتاجى مەن قايعى - قاسىرەتىن جىرلاۋشىلاردى « زار -زامان » مەكتەبىنىڭ ويشىلدارى دەپ اتادى. (1،246 ب.). بۇل تەرمين العاش 1927 جىلى ەنگىزىلگەن ەدى.
زار – زامان كەزەڭىندە عۇمىر كەشكەن ورتالىق ەزگىگە تۇسكەن قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىن مۇڭ – زارمەن جىرلاعان اقىندار شوعىرى. ونىڭ بەلگىلى وكىلدەرى : دۋلات باباتاي ۇلى ، شورتانباي قوڭاي ۇلى، مۇرات مۇمكەي ۇلى، ابۋباكىر كەردەرى، اۋبان اسان ، ت.ب. مۇحتار اۋەزوۆ ابلاي حان تۇسىنان ابايعا دەيىنگى ءجۇز جىلعا ۇلاستىرىپ نارمانبەتپەن اياقتالدى (2،168 ب.). زار – زامان تۇسىنان قازاق ادەبيەتى جازباشا سيپات العانىن وتان كورسەتەدى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى بۇرىنعى قالىپتاسقان قۇندىلىقتاردىڭ وزگەرۋى ، ەلدى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ باسقا ساناتقا اۋىسۋى، وتارشىلدىقتىڭ بەلەڭ الۋى، حالىقتىڭ قاتتى كۇيزەلۋى زار- زامان اقىندارىن تاريح ساحناسىنا شىعارعان. ولار حالىقتىڭ جاي كۇيىن ويلاعان ءۇلت- قايراتكەرلەرى رەتىندە تانىلدى. ولاردىڭ شوعىرلارى حالىقتىڭ سالت- داستۇرلەردى قابىعى بۇزىلماعان قالپىندا ساقتاۋعا ، ۇلتتىڭ – بىتىمىمەن اجىراماۋعا ۇندەيدى.
ەركىندىكپەن بوستاندىقتىڭ، ءداستۇر مەن ەۆروپالىق مەتروپوليادان ەڭگەن جاڭا تارتىپتەردىڭ شەگىنەن شيەلەنىسۋى شورتانباي، دۋلات جانە مۋرات سياقتى « زار – زامان » اعىمى اقىندارىنىڭ شىعارمالارى ارقىلى قابىلدادى. ولار ءحىح عاسىرداعى قازاق ومىرىنە ءتان بارلىق قۇبىلىستاردى اياۋسىز سىنايدى. الەۋمەتتىك، ۇيلەسىمدىلىك ۋاقىتى رەتىندە وتكەن ءداۋىردى يدەيالاندىرا وتىرىپ ، بۇگىنگى زاماننىڭ كەلەشەگىنەن دە ءۇمىتىن ءۇزىپ، تۇڭىلەدى، ءقاۋىپ جۇباتاتىن ەشنارسە تاپپاعان زار –زامان اقىندارىنىڭ كەۋدەسىن كەرنەگەن مۇڭ، زار ، شەر ابدەن كۇناعا باتقان « زامانداستارىنىڭ قۇلاعىنا » جەتە قويمايدى. قازاق حالقىنىڭ شىرايلى جەرلەرىن الىپ، ازدىرىپ، دىننەن اۋلاقتاتۋ سياقتى يمپەريالىق پيعىلدار جۇزەگە اسۋىنا قارسىلاسى قوزعالىسى زار –زامان اقىندارىنىڭ قايراتكەرلىك پوەزياسىن ومىرگە اكەلدى. بۇرىنعى جىراۋلار پوەزياسىن ۇندەسىپ ءورشىل رۋح، اسىرەسە، مۇرات مونكە ۇلىنىڭ
( 1843 – 1906 ) جىرلارىنان ايقىن بايقالادى ( 3،38 ). زار – زامان اقىندارىنىڭ شىعارمالارىنداعى ۇلتتىق بولمىسى ، قازاقى ءقادىر – قاسيەتى ساقاپ قالۋعا ۇندەگەن ، وي – پىكىرلەر جانايمەن شاراسىزدىقپەن سوڭعى ءتوزىمدى سارقا ايتىلعاندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. مۇنداي ولەڭدەرمەن بولجامدىقتىڭ بۇعاۋىنا باس يگىسى كەلمەگەن ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ءورشىل ءۇنى ايقىن اڭعارىلادى. زار –زامان اقىندارىنىڭ شىعارمالارىندا سارى ۋايىمعا سالىنۋ، قايعى – مۇڭعا بەرىلۋ سارىنى دا بايقالادى. بۇل كەزەڭ اقىندارى كەلەر كۇننەن ءۇمىت جوقتىعىن نالىيدى، تىعىرىقتان شىعاتىن جول تاپپاي قىينالادى. ولار ەلدىڭ بارلىق تۇسىنەن ناۋبەتتى اقىر زامانىڭ كەلگەنى دەپ ۇعادى. زار – زامان مەكتەبىنىڭ اسا ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى – شورتانباي قاناي ۇلى ( 1818 – 1881 ) « زار – زامان » اتاۋى دا اقىننىڭ سول ءداۋىر ءحالىن جىرلاعان ولەڭدەرىنىڭ ءبىرىنىڭ اتىنان الىنعان. كونسەرۆاتور اقىن قاسيەتتى تۇركىستان ماڭىندا دۇنيەگە كەلىپ، قارقارالى وڭىرىندە ءومىر سۇرەدى. ول پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ قازاق حالقىنىڭ بولمىس تىرشىلىگىنە كەرى اسەر ەتكەنىن ، كوپتەگەن قايشىلىقتاردى الىپ كەلگەنىن، زاماننىڭ ازعانىن ، ادەپ-عۇرىپتىڭ توزعانىن، ەل – جۇرتتا بەرەكە قالماعانىن شىعارمالارىنىڭ باستى تاقىرىبى ەتىپ الادى. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعى مەن تۇرمىس سالتىنا ەداۋىر ىقپال ەتكەن كاپيتاليستىك قاتىناستاردى قابىلداماعان اقىن حالىق ومىرىندە بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە سىن كوزبەن قارادى.
شورتانباي ادامدارىنىڭ الەۋمەتتىك توپقا ءبولىنۋى ولاردىڭ شىققان تەگىنە سايكەس بولۋ كەرەك دەپ ەسەپتەدى.
زاماننىڭ بۇزالعانىنا نازارى بولعان اقىن «اۋەلگى زاماننى » ەندى قايتا كەلمەيتىندىگىنە «قۇداسى جوق قۇلدى ، قونىسى جوق بايدىڭ» وزاتىنىنا ، «بايدىڭ ءتىلىن جارلى الماي، حاننىڭ ءتىلى قارا الما» وزدەرى دە ءجونىن بىلە المايتىنىنا قىنجىلىس بىلدىرەدى. «زامان وڭايلار ەدى، ءبىراق وعان اۋەلدەن باس ءبىلدىردىڭ» دەپ وسى جاعدايعا دۋشار ەتكەندەردى رەنىشىن ايتادى (4،29).
ەلدە ۇرلىق پەن پاراقورلىقتىڭ ، وسەك پەن جالاقورلىقتىڭ كوبەيىن، ۇلى اتاسىن سىيلاماعان ، اتاسى باتاسىن بەرمەگەن الەۋمەتتىك قۇبىلىستى زاماناقىرعا تەڭەگەن شورتانباي ونىڭ سەبەبىن پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنان ىزدەيدى. شورتانباي اقىرزاماندى «بۇكىل ادامزات ۇرپاعىنىڭ» جويىلۋى دەپ ۇقپايدى. ونىڭ ويىنشا ، «اقىرزامان» بۇرىنعى ادەت- عۇرىپتىڭ بۇزىلۋى ادامدار اراسىنداعى سىيلاستىق بايىرمالدىقتىڭ ازايۋى اركىمنىڭ ءوز باسىن كۇيتتەۋى، قازاق حالقىنىڭ ءوز ەركىندىگىنەن ايىرىلۋى ، ورىسقا بودان بولۋى. حاندىق بيلىكتى اڭساعان اقىن « جاندارال ۇلىعىڭ ، مايىر سىنعانىڭ بولدى»، «كاپىردى پىرىندەي ءتىلماشتى جەڭگەندەي دۋاندى ۇيىندەي كوردىڭ »، ەندى سەنى كۇتىپ « اباقتى تۇر قاسىندا ، قازىلعان قارا كورىندەي» (5،60 ) دەپ ساقتاندىرادى.
شورتانباي باسقا حالىقتىڭ زاڭدارى مەن تۇرمىس ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ەكىنشى حالىققا كۇشپەن ەنگىزىلۋىنىڭ قانشالىقتى قاتەرلى ەكەندىگىن تۇسىندىرەدى. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان بيلىكتىڭ، ادەپ-عۇرىپتىڭ كەنەتتەن وزگەرىسكە ۇشىراۋىن ول حالىقتىڭ ادامگەرشىلىك نورمالارىن بۇزاتىن قۇبىلىس رەتىندە باعالادى. پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن باتىل ايىپتادى، بۇل جاعدايدان شىعۋدىڭ جولدارىن ىزدەپ ارپالىستى.
زار – زامان اقىندارىنىڭ ولەڭ – جىرلارىندا ەلمەن قوشتاسۋ ، تۋعان جەردىڭ وتكەنىن اڭساۋ سارىڭى ورىن العان. جالپى «العا كوشۋ»، قونىستى باستاۋ ۇعىمى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ فولكلورلىق شىعارمالارىنا ءتان. تالاسۋعا تۇسكەن ەلدەن كەتىپ، جايلى جەر ، ىڭعايلى قونىس ىزدەۋ يدەياسى ەركىندىككە ، بوستاندىققا ۇمىتىلۋ مۇراتتارىمەن ورايلاس كەلەدى. تۋعان جەردىڭ تابيعاتىنا قاراپ تۇرىپ ، وتكەن كۇننىڭ ەلەسىن ىزدەۋ جاستىق داۋرەننىڭ ەسكە الۋ ءۇردىسى اتا قونىستىڭ بۇلىنشىلىككە ءتۇسىپ ، وزگەنىڭ ويرانىنا اينالعان ساتتە تۋىنداعان مۇڭ – شەرمەن استاسىپ جاتادى. اقىنداردىڭ ءبىر قاتارى جۇتاعان جەر مەن كوشكەن ەلگە قايىرىلىپ ءسوز ايتىپ تۇرىپ ، باسقىنشىلىق پيعىل مەن زورلىقشىل ارەكەتتەردى زورلانا جىرعا قوسادى. زار – زامان اقىندارىنىڭ كوپشىلىگىنە ءتان ەرەكشەلىك – كەلەشەكتى كورەگەندىكپەن بولجاپ ، الداعى ۋاقىتتاعى ەل سيپاتىنىڭ وزگەرىسىن قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورگەندەي بەينەلەپ ايتۋى. مۇنداي بولجام ولەڭدەر زار – زامان اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىعىن العاشقى باستاپقى كەزەڭىندە ، ياعني وتارلاۋشىلاردىڭ ويرانىنان بۇرىنىراق ايتىلعاندىعى مەن قۇندى . بۇگىنگى كوز قاراساق تۇرعىسىنان قاراساق ولاردىڭ ويلاعان ءقاۋىپى راسقا اينالعانىنا كۋا بولامىز. بۇل اقىنداردىڭ ىشىندە ولەڭ – جىردىڭ بار قۋاتىن پايدالانىپ، اتا-بابا داستۇرىمەن استارلاي ايتىپ، باتىس پەن شىعىستان كەلەتىن كەساپاتتى بىردەي بولجاپ بەرگەنى. دۋلات باباتاي ۇلى (1802 - 1874). (6،169).
زار – زامان اقىندارىنىڭ قايراتكەرلىك بيىككە كوتەرىلۋى وتارشىلدىقدىقتىڭ بەلەڭ الۋنان باستالادى. جىر جۇيرىكتەرىن بار قۇدرەتى بار قابىلەتى ەل جۇرتىنىڭ ساناسىن وياتۋعا جۇمسالدى. ولار قاتەردى، زورلىق – زومبىلىقتى ، الدىن – الا ەسكەرتتى، زارداپتارىن كۇنىلگەرى تاڭبا باسقانداي ايتىپ بەردى. ەلدىڭ بەرەكەتىن كەتىرگەن وتارلاۋشىلاردىڭ قۇبىجىق كەيپىندەگى بەينەسىن جاسادى. سولاردىڭ ويرانىنا جول اشقان ءوز حالقىنىڭ كەيبىر جاندايشاپتارىن اياۋسىز سىنعا الدى ، كەي تۇستا ەل بىرلىگىنىڭ كەلمەستىگىن دە تۇيرەپ ءوتتى. زار-زاماننىڭ بۇكپەسىز باياندالعان وقيعالارىن كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتىپ قالدىردى. زار-زاماننىڭ بۇكپەسىز باياندالعان وقيعالارىن كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتىپ قالدىردى. زار-زامان اقىندارىنىڭ شوعىرىنىڭ بەلگىلى وكىلى – دۋلات باباتاي ۇلى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى جىر ۇلگىسىن ءتۇر جاعىنان وزگەرتىپ، ولەڭدى كوركەمدەپ كەستەنىڭ جاڭا ۇلگىسىن جاسادى. اتالعان اقىنداردىڭ قاي قايسىسىندا ۇلتتىق پوەزيامىزدىڭ مازمۇنى جاعىنان بايىتۋعا ۇلەس قوستى. كەڭەس يدەولوگيا ۇستەمدىك ەتكەن كەزدە زار – زامان اقىنداردىڭ شىعارمالارىن ناسيحاتتتاۋعا تيىم سالىندى ، ولار بارلىق وقۋلىقتاردان الىنىپ تاستالدى. سوعان قاراماستان زار –زامان اقىندارىنىڭ شىعارمالارى ءار جىلداردا زەرتتەۋ نىساناسىنا اينالدى. قازاق ادەبيەتىن تاريقىن وقىپ – ۇيرەنۋگە ارنالعان عىلىمي جيناقتاردا ولاردىڭ كەيبىر ولەڭ تۇلعاۋلارى جارىق كورگەن تۇستارىندا بولدى. مىسالى ، 1978 جىلى لەنينگراتتا باسىلىپ شىققان ، «پوەتى كازاحستانا » جيناعىندا - (قۇراستىرعان م.ماعاۋين ) ( 7 ،149 ب. ) زار – زامان اقىندارىن وتارشىلدىققا قارسى جازىلعان ءبىر قاتار ولەڭدەرى ورىس تىلىندە جارىق كوردى.
حح عاسىردىڭ سوڭىنان باستاپ زار – زاماننىڭ تاريحي سيپاتى ، زار – زاماننىڭ اقىندارىنىڭ شوعىرىنىڭ بەلگىلى وكىلدەرى، ادەبي اعىم رەتىندەگى ەرەكشەلىكتەرى ، كوركەمدىك كەستەلەرى تۋرالى ءبىر قاتار ەڭبەكتەرى جازىلدى. زار – زامان شىعارمالارىنىڭ – جاڭالىعى مول، وزگەشە ءداستۇرى بار كۇردەلى قۇبىلىس رەتىندە ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ تۇراقتى زەرتتەۋ نىساناسى بولىپ قالا بەرمەك.
كونسەرۆاتور اقىندار كۇشتى دە ، ءادىل حان بيلىگىن قۇپ كوردى. ولار ءوز شىعارمالارىندا وتكەن ءداۋىردى اڭسادى. ءاز جانىبەكتى ، قاسىم حاندى ، تاۋكە حاندى، ابىلايدى، كەنەسارىنى ەسكە الدى ، ولاردىڭ ەل بىرلىگىن نىعايتۋداعى ەڭبەكتەرىن اتادى. زامانانىڭ بۇزىلۋىن ەل بيلەۋدىڭ بۇرىنعى داستۇرلەرىنىڭ جويىلۋىنان دەپ ءبىلدى، سوندىقتان ەل اراسىنداعى كەلەڭسىز قۇبىلىستار تامىرىن تەرەڭگە جايدى دەپ ءتۇسىندىردى. ولار پاتشالىق وتارشىلدىق ساياساتتى سىناۋمەن قاتار بىلايشا جارقىن ءومىردىڭ قايتا ورىندالاتىنىنا سەندى. زار –زامان اقىندارىنىڭ ۋاقىت تاعدىرىن دۇرىس تۇسىنگەنى جانە ونى ءادىل باعالاعانى ءوزىنىڭ تاريحىمەن وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق. ءبىراق ولار ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى قورعانى مەن تىعىرىقتان شىعاتىن جولدى، جاڭا ارنا مەن باعىتتى كورسەتە العان جوق. دەگەنمەن ، ولار پاتشالىق وتارشىلدىق ساياساتتى سىناۋ مەن قاتار ، بولاشاقتا جارقىن ءومىردىڭ قايتا ورنايتىنىنا سەندى.
