جايىق وزەنى باتىس قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، رەسەيدىڭ وڭتۇستىك وبلىستارى ءۇشىن دە ومىرلىك ماڭىزى بار سۋ قورى ەكەنى بەلگىلى.

ترانسشەكارالىق وزەن وبلىستىڭ بىرنەشە ميلليون حالقىن اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتكەنى بىلاي تۇرسىن، تايازدانىپ بارا جاتقان كاسپيي سۋ قويماسىنا دا قۇيادى.
الايدا، ورىنبور قالاسىنىڭ ماڭىندا تاسقىن بوگەتىنىڭ سالىنۋى تۋرالى سوڭعى جاڭالىق قازاقستان مەن رەسەي ەكولوگتارىنىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. ويتكەنى، بۇل جوبانىڭ اسىرەسە، قورشاعان ورتاعا، سۋ بالانسىنا، ايماقتاعى ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىككە، سايىپ كەلگەندە، بۇكىل ەكونوميكاعا تيگىزەتىن كەرى اسەرى تۋرالى كۇدىك بار.

ايتالىق، ەكولوگتار بوگەت سالۋ جايىق وزەنىندەگى سۋدىڭ تابيعي اعىنىندا ايتارلىقتاي وزگەرىستەرگە اكەلۋى مۇمكىن ەكەنىن العا تارتادى. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل وزەننىڭ قالىپتى دامۋى مەن ەكولوگيالىق جاعدايىن بۇزىپ، بىردەن ەكولوگيالىق اپاتقا اكەلۋى مۇمكىن.

نەگىزگى قاۋىپتەردىڭ ءبىرى سۋ ساپاسىنىڭ ناشارلاۋى. بۇل بيوارتۇرلىلىك پەن سۋ ەكوجۇيەگە، سونداي-اق وزەنگە تاۋەلدى اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنا كەرى اسەر ەتەدى. مۇنىڭ سالدارىنان وزەندى مەكەندەگەن بالىقتار مەن سۋ جاندىكتەرى تاستاپ كەتۋى مۇمكىن ەكەن.

ەڭ باستىسى، ەكولوگتار بوگەتتىڭ سالىنۋى ايماقتىڭ ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىگىن بۇزاتىنىن ەسكەرتەدى. جايىق وزەنىنىڭ سۋ رەجيمىنىڭ وزگەرۋى جانە تابيعي جاعالاۋلارىنىڭ بۇزىلۋى توپىراق ەروزياسىنا، تابيعي اۋماقتاردىڭ جوعالۋىنا جانە جەرگىلىكتى فلورا مەن فاۋنانىڭ جاعدايىنىڭ ناشارلاۋىنا اكەپ سوعۋى ىقتيمال. وسى تۇرعىدا ەكولوگتار قورشاعان ورتاعا ىقتيمال اسەردى بارىنشا ازايتۋ جانە بيولوگيالىق ارتۇرلىلىكتى قورعاۋ شارالارىن ازىرلەۋ ءۇشىن ساراپشىلارمەن، الەۋمەتتىك بەلسەندىلەرمەن جانە جۇرتشىلىقپەن قوسىمشا ەكولوگيالىق زەرتتەۋلەر مەن كونسۋلتاسيالار وتكىزۋدى ۇسىنادى.

   ماسەلەنىڭ ءمانى نەدە؟ 

بۇۇ-نىڭ ترانسشەكارالىق سۋ وبەكتىلەرى مەن حالىقارالىق كولدەردى قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى كونۆەنسياسىنا سايكەس قازاقستان مەن رەسەي بوگەتتەر مەن سۋ قويمالارىن سالۋ ماسەلەسىن كەلىسۋى كەرەك. سونىڭ جالعاسى رەتىندە 2010 جىلى رەسەي مەن قازاقستان اراسىندا ترانسشەكارالىق سۋ وبەكتىلەرىن بىرلەسىپ پايدالانۋ جانە قورعاۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى.

كەلىسىم رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى سۋ رەسۋرستارىن، ونىڭ ىشىندە جايىق وزەنىن پايدالانۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا كومەكتەسەتىن ماڭىزدى مەملەكەتارالىق قۇجات بولىپ تابىلادى.

الايدا، مۇنداي قارىم-قاتىناسقا قاراماستان، رەسەي تاراپى ءوز مىندەتتەمەلەرىن بۇزىپ، ورىنبور قالاسىنداعى جايىق وزەنىنىڭ سۋ دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن تاسقىن بوگەتىن سالۋدى جوسپارلاپ وتىر.

بۇل ماسەلە ق ر پارلامەنتىنىڭ تومەنگى پالاتاسىندا قىزۋ تالقىلاندى. ەسكە سالا كەتسەك، 2021 جىلدىڭ ساۋىرىندە دەپۋتات دۇيسەنباي تۇرعانوۆ ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسىن كوتەرگەن بولاتىن. ول بۇۇ-نىڭ حالىقارالىق كونۆەنسياسى مەن رەسەي فەدەراسياسى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى شەكارادان وتەتىن سۋ وبەكتىلەرىن بىرلەسىپ پايدالانۋ تۋرالى كەلىسىمدى بۇزۋ جاعدايلارىن اتاپ ءوتتى.

بۇدان شىعاتىن شەشىم قانداي؟

 «اق جايىق» (azh.kz) ينتەرنەت-باسىلىمىنىڭ حابارلاۋىنشا، «ەكى ەل ماماندارىنىڭ 2016 جىلى دايىنداعان اۋقىمدى ەسەبىنە سايكەس، ورالداعى سۋ اعىنىنىڭ كولەمى 70ء-شى جىلداردان باستاپ بىرتە-بىرتە ازايا باستاعان. بۇل اسىرەسە 2006 جىلدان بەرى قاتتى بايقالدى. ساراپشىلار بۇعان بىرنەشە سەبەپتەردى اتادى: وزەن سۋىنىڭ ازايۋ كەزەڭدەرىن ارتتىراتىن كليماتتىق فاكتورلار، باسسەيندەگى اعىننىڭ رەتتەلۋى، جەر جىرتۋ جانە ورمانداردى كەسۋ سالدارىنان گيدروگرافيالىق جەلىنىڭ ناشارلاۋى. وزەن الابىندا 12 ءىرى سۋ قويماسى جانە 80-گە جۋىق نەگىزگى قۇرىلىستارى بار سۋ شارۋاشىلىعى نىساندارى سالىندى.

سونىمەن قاتار، الاپتىڭ بارلىق شاعىن وزەندەرىندە كەزدەيسوق 3100-گە جۋىق توپىراق بوگەتتەرى سالىنىپ، جايىقتىڭ سۋمەن قامتاماسىز ەتىلۋىنە ۇلكەن زيان كەلتىردى.
ايتا كەتۋ كەرەك، جايىق وزەنى – قازاقستاننىڭ كوپتەگەن قالالارى مەن ەلدى مەكەندەرى ءۇشىن ماڭىزدى تۇششى سۋ كوزى. وزەن 2،5 ميلليون ادامدى سۋمەن قامتاماسىز ەتەدى. جايىق وزەنىندە بارلىعى 22 سۋ قويماسى بار: رەسەيدە 12، قازاقستاندا 11. قازاقستان اۋماعىنداعى ورالدىڭ ءىرى سۋ قويمالارى: قارعالى (جالپى كولەمى 280 ملن. م3)؛ اقتوبە (جالپى كولەمى 245 ملن. م3)؛ كيروۆسكوە (جالپى كولەمى 280 ملن. م3).

گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى الەكساندر چيبيليەۆتىڭ ايتۋىنشا، ءبىرىنشى كەزەكتە سۋدى تۇتىنۋدى وبلىستىڭ قولدا بار رەسۋرستارىنا بەيىمدەۋگە نازار اۋدارۋ كەرەك. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، بۇل باعىتتاعى ماڭىزدى قادام جايىق وزەنى باسسەينى مەن ونىڭ سالالارىندا جاڭا بوگەتتەر مەن سۋ تارتۋ قۇرىلىستارىن سالۋدى توقتاتۋ بولىپ تابىلادى.

بۇل رەتتە قولدانىستاعى سۋ قويمالارىن پايدالانۋ ەرەجەلەرىن قايتا قاراۋ قاجەت. سونىمەن قاتار، عالىم تەك جايىقتىڭ عانا ەمەس، ونىڭ بوگەتتەر ارقىلى رەتتەلەتىن سالالارىنىڭ سۋارۋ ءۇشىن سۋ شىعىنىن ازايتۋ ارقىلى سۋدى ۇنەمدەيتىن زاماناۋي تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. بۇعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن رەسەي مەن قازاقستاننىڭ بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋى ماڭىزدى.

اقتوبە وبلىسىنىڭ بەلسەندىسى، «قىزىل» ەكولوگيالىق قوعامداستىعىنىڭ قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورى الەكساندر ماندريكين باتىس ءوڭىرى بيلىگىنىڭ نازارىن سۋدىڭ ناشارلاپ بارا جاتقانىنا اۋدارۋعا تىرىستى. ەكولوگيالىق بەلسەندى رەلەف پەن لاندشافتتى جاقسارتۋ ءۇشىن كوزگە كورىنەتىن جانە سىرتقى سۋ كوزدەرىن پايدالانۋ ارقىلى سۋ بالانسىن تەڭەستىرۋدى جانە وزىنە قالدىرۋعا بولاتىن ىقتيمال سۋ ايماقتارىن قۇرۋدى ۇسىنادى. الەكساندر ۆاسيليەۆيچتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان ءۇشىن سۋ تاسقىنى بوگەتىنىڭ قۇرىلىسى ماسەلەسى بىرنەشە اسپەكتىلەردى قامتۋى مۇمكىن.

«ءبىر جاعىنان، رەسەي ءوز اۋماعىنداعى سۋ رەسۋرستارىن، سونىڭ ىشىندە جايىق وزەنىن باسقارۋعا قۇقىلى. بۇل تۇرعىدا وزەننىڭ جوعارى جاعىندا سۋ ەلەكتر ستانسيالارى مەن سۋ قويمالارىن سالۋدى سۋ رەسۋرستارىن زاڭدى پايدالانۋ دەپ ساناۋعا بولادى. ەكىنشى جاعىنان، سۋ قويمالارىنداعى سۋدى ساقتاۋ جايىق وزەنىنىڭ ەكوجۇيەسىنە، سونداي-اق اعىستىڭ تومەنگى جاعىندا تۇراتىن تۇرعىنداردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا ايتارلىقتاي اسەر ەتۋى مۇمكىن».

رەسەيلىك جوبا قورشاعان ورتاعا ايتارلىقتاي زيان كەلتىرۋى مۇمكىن. بوگەت سالۋ ءۇشىن تۇپكىلىكتى تاڭداۋ ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە تەحنيكالىق فاكتورلاردى كەشەندى باعالاۋعا، سونداي-اق جەرگىلىكتى قاۋىمداستىقتارمەن جانە باسقا دا مۇددەلى تاراپتارمەن كەڭەسۋگە نەگىزدەلۋى كەرەك. بۇعان قوسا، ول بارلىق مۇددەلى تاراپتاردىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ دا مۇددەلەرىن ەسكەرۋ قاجەت دەپ سانايدى.