ەۆگەنيي كريشتافوۆيچ[/caption]
رەسەيدىڭ بالتىق ەلدەرىنە باسىپ كىرۋى مۇمكىن بە وسى؟ قىرىم مەن ۋكراينادان كەيىنگى كەزەك كىمگە كەلەدى؟ ءبىزدىڭ ساۋالىمىزعا ەستونيالىق «ەۋروپالىق باستامالار ورتالىعىنىڭ» ديرەكتورى ەۆگەنيي كريشتافوۆيچ جاۋاپ بەردى.
– ەستون حالقى قازىرگى ۋكراينداعى جاعدايعا، ونىڭ ءپۋتيننىڭ ارەكەتىنە قانداي باعا بەرەدى؟
– ءبىزدىڭ پوزيسيامىز ەۋرووداق پەن ناتو-نىڭ ۇستانىمىنان الىس جاتقان جوق، بىلەسىزدەر. قىرىمدى تارتىپ الىپ، ەندى ۋكراينانىڭ شەتىن كەرتىپ العىسى بار ءپۋتيننىڭ ارەكەتىن ايىپتايمىز. ەستونيادا ۋكرايناعا قولداۋ بىلدىرەتىن كۇنىنە بىرنەشە شارا وتەدى.
بىزدەگى رەسەي ەلشىلىگىندە مازا جوق. باسقىنشىلىقتى توقتاتۋدى تالاپ ەتكەن جۇزدەگەن، مىڭداعان ادام ەلشىلىك عيماراتىنىڭ الدىنا جينالادى. ولار بۇگىن دە تۇر، ەرتەڭ تۇرادى. ءتىپتى، ونىڭ الدىندا تۇنەۋگە بار. ءبىز مۇنىمەن رەسەيگە اقىل كىرەدى دەپ ويلامايمىز، ارينە. الايدا، بۇل ءبىز ءۇشىن سيمۆوليكالىق اكت. كەزىندە «قىزىل يمپەريا» ەستونيانى وتارلاعان تۇستا، ستوكگولم (شۆەسيا استاناسى) تۇرعىندارى ەلىمىزدى ازات ەتۋدى تالاپ ەتىپ، كۇن سايىن ءدال وسىنداي ميتينگىلەر ۇيىمداستىراتىن.
– «ۋكراينادان كەيىن، پۋتين بالتىق ەلدەرىنە اۋىز سالادى» دەگەن اڭگىمەلەر قانشالىقتى قيسىندى؟
– بىلسەڭىز، رەسەي بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى. ەندەشە، حالىقارالىق ساياساتتا، ونىڭ ىشىندە كورشىلەرىمەن ءوزىن سالماقتى، جاۋاپتى ۇستاۋ كەرەك ەدى. ءبىراق... گرۋزيا، ۋكرايناداعى سوعىس كرەملدىڭ بەت-جۇزىن اشكەرەلەپ بەردى.
رەسەي جالعىز قالدى. ونىڭ دوسى جوق. ول كەز-كەلگەن ۋاقىتتا كەز-كەلگەن ەلگە باسىپ كىرۋى مۇمكىن.
بالتىق ەلدەرى ماسكەۋگە ەشقاشان دا جىلى قاباق تانىتقان ەمەس. سىزدەردى قايدام، ءبىراق ءبىز ورىستان كورگەن قۇقايىمىزدى ۇمىتقان جوقپىز، ۇمىتپايمىز دا.
ءبىزدىڭ ناتو مۇشەسى اتانعانىمىزعا 10 جىلدان استى. قورعانىس سالامىز، بىلايشا ايتقاندا، بۇل تاراپتاعى تۇتاس ستراتەگيا شىعىستان ءتونۋى مۇمكىن سوققىنى تويتارۋعا نەگىزدەلگەن. سەبەبى، ءبىزدىڭ رەسەيدەن باسقا جاۋىمىز جوق.
ەگەر ەستونيا ناتو-نىڭ مۇشەسى بولماعاندا، ءپۋتيننىڭ اسكەرى بىزگە الدەقاشان باسىپ كىرەر ەدى. بۇعان وعان سىلتاۋ تابىلار ەدى. وعان كۇمانىم جوق.
بيلىكتىڭ مەملەكەتتىك ءتىل سالاسىنداعى ساياساتى قاتاڭ بولدى. ءبىز قايتتىك؟ ەڭ الدىمەن ەستون ءتىلىن عىلىمعا كىرىكتىردىك. عىلىمنىڭ ەستون تىلىندەگى تەرمينولوگياسى جاسالدى. ەستونداردىڭ سانى ميلليوننان اسپايدى. ءبىراق، ءتىل ءبىز ءۇشىن ءوز ءوزىمىزدى انىقتايتىن قۇرال. ەستوندى وزگە ۇلتتان ەرەكشەلەيتىن دە ونىڭ ءتىلى.
– جالپى، ەستنويا مەن رەسەي اراسىنداعى ارىپتەستىك قايدا دەڭگەيدە؟
– تۇراقسىز. ەرتەڭ نە بولارىن بىلمەيسىڭ. رەسەيدىڭ كۇللى ەۋروپامەن اراداعى بايلانىسى وسىنداي.
كرەمل ەستوندىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ وكىلدەرىن ساتىپ الماق بولادى. مۇنىسىنان تۇك شىقپايدى. كرەمل شەكارا تۋرالى كەلىسىمشارتتى راتيفيكاسيالاۋدى سوزا تۇسكىسى كەلەدى. ونداعى ويى – قورقىتىپ-ۇركىتۋ. ءبىراق، مۇنىسى دا «بالانىڭ ويىنى».
– ەستون حالقىنىڭ ورىس تىلىنە كوزقاراسى قانداي؟ جالپى، ورىس ءتىلىن بىلمەۋ سىزدەردە قالىپتى ءۇردىس پە؟
– ەستونيادا 40-50-دەن اسقان كەز كەلگەن اداممەن ورىسشا سويلەسە بەرۋگە بولادى. جاستار جاعى ورىس ءتىلىن بىلمەيدى، ناقتىراق ايتسام، قاجەت ەتپەيدى. ەسەسىنە، اعىلشىنشاعا سۋداي.
تاۋەلسىزدىك العان تۇستان ءبىزدىڭ جەرىمىزدە ءومىر سۇرەتىن ءورىستىلدى قاۋىم مەملەكەتتىڭ «ەستون ءتىلىن ۇيرەنىڭدەر!» دەگەن تالابىن، تاپسىرماسىن ورىندادى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، ول مەملەكەتتىك ءتىل، سوندىقتان ەستون ءتىلىن بىلمەي بىزدە جاقسى قىزمەتكە ورنالاسۋ مۇمكىن ەمەس.
ءيا، بۇل دا وڭاي بولعان جوق. اسىرەسە، 90-شى جىلدارى. ءبىراق بيلىكتىڭ مەملەكەتتىك ءتىل سالاسىنداعى ساياساتى قاتاڭ بولدى. ءبىز قايتتىك؟ ەڭ الدىمەن ەستون ءتىلىن عىلىمعا كىرىكتىردىك. عىلىمنىڭ ەستون تىلىندەگى تەرمينولوگياسى جاسالدى. ەستونداردىڭ سانى ميلليوننان اسپايدى. ءبىراق ءتىل ءبىز ءۇشىن ءوز-وزىمىزدى انىقتايتىن قۇرال. ەستوندى وزگە ۇلتتان ەرەكشەلەيتىن دە ونىڭ ءتىلى.
ءبىزدىڭ ناتو مۇشەسى اتانعانىمىزعا 10 جىلدان استى. قورعانىس سالامىز، بۇل تاراپتاعى تۇتاس ستراتەگيا شىعىستان ءتونۋى مۇمكىن سوققىنى تويتارۋعا نەگىزدەلگەن. سەبەبى، ءبىزدىڭ رەسەيدەن باسقا جاۋىمىز جوق.
– ەستونداردىڭ وتكەن تاريحقا (كسرو كەزەڭىندەگى) كوزقاراسى قانداي؟
– ەستونيانى وتارلاعان «قىزىل يمپەريا» الەمدەگى ەڭ جاۋىز جۇيە جانە ادامزات تاريحىندا ءدال سولاي بولىپ قالماق. بولشيەۆيكتەر ناعىز ناسيستەر بولاتىن. ولار ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتى تارتىپ الدى، بەيبىت حالىققا وق اتتى، ەستونداردىڭ تانىمال تۇلعالارىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى. بىلايشا ايتقاندا، كوممۋنيستىك كەزەڭنىڭ جاراسى ەشقاشان جازىلمايدى جانە ۇمىتىلمايدى.
سودان دا شىعار، ءبىز ءپۋتيننىڭ «كسرو-نىڭ كۇيرەۋى حح عاسىرداعى ەڭ ۇلكەن گەوساياسي اپات بولدى» دەگەن مالىمدەمەسىن جيىركەنە قابىلدايمىز. بۇلاي ايتۋعا قالاي ءداتى باردى ەكەن؟ ەگەر نەمىس كانسلەرى انگەلا مەركەل: «گيتلەرلىك گەرمانيانىڭ قۇلاۋى، ونىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى جەڭىلىسى حح عاسىرداعى ەڭ ۇلكەن گەوساياسي اپات بولدى» دەسە، قالاي قابىلدار ەدىك؟ ءپۋتيننىڭ مالىمدەمەسى دە ءدال سولاي ەستىلەدى.
[caption id="attachment_9874" align="alignright" width="452"]
بىزدەگى رەسەي ەلشىلىگىندە مازا جوق. باسقىنشىلىقتى توقتاتۋدى تالاپ ەتكەن جۇزدەگەن، مىڭداعان ادام ەلشىلىك عيماراتىنىڭ الدىنا جينالادى.[/caption]
– سىزدەر رەسەيلىك تەلەارنالاردى كورەسىزدەر مە؟ ەستونياداعى رەسەيلىك اقپاراتتىڭ ىقپالى قانشالىقتى؟
– رەسەيلىك باق-تىڭ (ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك) ءبىز تۋرالى تاراتقان اقپاراتىن كورگەندە، ەستىگەندە ەرىكسىز ەزۋ تارتاسىڭ. ەستونياداعى ورىستىلدىلەردىڭ جاعدايىن بارىنشا بۇرمالاپ كورسەتەدى. ءوز ەلىندەگى اڭقاۋ جۇرتتىڭ اياۋشىلىعىن تۋدىرۋعا تىرىسادى. نەگىزىندە بىزدەگى ورىستىلدىلەر ەشقانداي قىساستىق كورىپ وتىرعان جوق. ءبىزدىڭ ولارعا قويىپ وتىرعان تالاپتارىمىزدىڭ بارلىعى زاڭدى. ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. ەندەشە، رەسەيدىڭ ءبىزدىڭ ىشكى ىسىمىزگە تۇمسىق تىعاتىن قۇقى جوق. كوپشىلىگى مۇنى ۇعىندى دا. الايدا، كرەمل تاراتقان اقپاراتقا جەلىككەن، كەلمەسكە كەتكەن ءداۋىردى كوكسەيتىندەر ءالى دە بار. ولار ءبىزدى قانشاما جىلدار بويىنا بيلەپ-توستەپ كەلدى عوي. سونىسىن بۇلدايتىن سياقتى.
ەگەر ەستونيا ناتو-نىڭ مۇشەسى بولماعاندا، ءپۋتيننىڭ اسكەرى بىزگە الدەقاشان باسىپ كىرەر ەدى. بۇعان وعان سىلتاۋ تابىلار ەدى.
– ەگەر ءبىر كەزگى كسرو قۇرامىنداعى بولعان ەلدەرمەن سالىستىرىپ قاراساق، تاۋەلسىزدىك العان تۇستان بەرى ەستونيا قانداي جەتىستىكتەرگە جەتتى؟
– ەڭ الدىمەن اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى دامىتۋدا كوش ىلگەرى كەتتىك. ماقتانعانىم بولماسىن، مىسالعا، سىزدەر Skype ۆيدەو بايلانىس قۇرالىن ەستوندار ويلاپ تاپقانىن بىلەسىزدەر مە؟ بۇدان سىرت، ءبىز الەمدە ەڭ العاشقى بولىپ ينتەرنەت ارقىلى جالپىحالىقتىق سايلاۋ وتكىزدىك.
ينتەرنەت ارقىلى قاشىقتان سايلاۋ وتكىزۋدى ءبىز 2005 جىلدان بەرى جۇرگىزىپ كەلەمىز. سوڭعى بيىلعى جىلدىڭ 1 ناۋرىزىندا وتكەن پارلامەنتتىك سايلاۋدا دا سايلاۋشىلاردىڭ تەڭ جارتىسى ءوز داۋسىن ينتەرنەت ارقىلى بەردى.
مۇنىڭ ءبارى نەنى اڭعارتادى؟ ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىز، كەرەك دەسەڭىز، دەموكراتياعا ۇمتىلىسىمىزدىڭ ءوزى باتىس جۇرتىنا جاقىن ەكەنىمىزدى كورسەتەدى. كرەمل مۇنىڭ ءبارىن كورمەي، بىلمەي وتىرعان جوق. ولاردىڭ بۇعان ءىشى اشيدى، وزدەرىنەن وزىپ، ءبىرجولاتا ەۋروپاعا بەت بۇرعانىمىزدى كورە المايدى. ۋكراينانى قايدام، ءبىراق بالتىق ەلدەرىنەن ماسكەۋ ماڭگىگە جانە الدەقاشان ايىرىلىپ قالعان.
– ەستوندار قانداي ۇلت جانە ەستوننىڭ قاي مىنەزىنەن ۇلگى الۋعا بولادى؟
– ءبىز ءوز ەلىمىزدى جۇرەگىمىزبەن سۇيەمىز. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇسىندا ەستونداردىڭ ءبىرازى ەلدەن كەتىپ قالدى. باتىسقا كوشتى. ءبىراق ۇلتتىق ەرەكشەلىگى مەن ءتىلىن ۇمىتقان جوق. مۇنى بالالارىنا دارىتتى. سونىڭ ءبىرى تووماس حەندريك يلۆەس. قازىرگى ەستونيا پرەزيدەنتى. ول ستوكگولمدە تۋعان. ءومىر بويى اقش-تا ءومىر ءسۇردى. 90-شى جىلدارى ەستونياعا قايتىپ كەلدى. ءبىراق، ءتىلىن ۇمىتقان جوق. ول ەستونشا ويلايدى، ەستونشا سويلەيدى.
سوسىن رەسەيلىك باق-تىڭ ءبىز تۋرالى جازعان اقپاراتىنا سەنبەڭىزدەر. شىلعاي وتىرىك. ەگەر ەستونيادا ورىستىلدىلەر ناقتى قىساستىق كورىپ وتىرسا، الدەقاشان رەسەيگە تايىپ تۇرار ەدى.
اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان دۋمان بىقاي
پوتسكەڭەستىك كەڭىستىكتە دەموكراتيالىق دامۋدىڭ جولىنا تۇسكەن جانە وزگەلەردەن وزا شاپقان وسى – بالتىق ەلدەرى. ونىڭ ىشىندە – ەستونيا.
دەموكراتيا يندەكسى (The Economist جۋرنالىنىڭ دەرەگىنە ساي)
- ەستونيا – 34 ورىن
- ليتۆا – 41 ورىن
- لاتۆيا – 48 ورىن
- قازاقستان – 143 ورىن
باسپا ءسوز ەركىندىگى يندەكسى
- ەستونيا – 3 ورىن
- ليتۆا – 30 ورىن
- لاتۆيا – 50 ورىن
- قازاقستان – 161 ورىن
جەمقورلىق يندەكسى
- ەستونيا – 29 ورىن
- ليتۆا – 50 ورىن
- لاتۆيا – 61 ورىن
- قازاقستان – 140 ورىن
