بۇل رەفەرەندۋم – حالىق بيلىگىنىڭ ايقىن ۇلگىسى، ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ ءوز ازاماتتىق ۇستانىمىن ءبىلدىرۋ ارقىلى جاڭا قازاقستاندى قۇرۋعا تىكەلەي ۇلەس قوسۋىنىڭ جارقىن كورىنىسى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ جاڭا قازاقستاندى، ەكىنشى رەسپۋبليكا قۇرۋ يدەياسىنىڭ رەفەرەندۋم وتكىزۋدەن باستاۋ الۋى وتە قۋانىشتى جاعداي ءارى تاريحي وقيعا. ويتكەنى بۇل 27 جىلدان كەيىن وتكىزىلىپ وتىرعان ەكىنشى رەفەرەندۋم. بۇعان دەيىنگى كونستيتۋسياعا وزگەرىستەر پارلامەنتتە تالقىلانىپ، ەنگىزىلىپ كەلگەن. وتكىزىلگەلى وتىرعان رەفەرەندۋمنىڭ تاريحي ءمان-ماڭىزى ول تۇتاستاي ۇلتتىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەلەردى حالىقتىڭ تالقىسىنا شىعارۋ، ونىڭ مەملەكەتتىك بيلىككە تىكەلەي قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، دەموكراتيا نەگىزدەرىن ورنىقتىرۋ بولىپ تابىلادى.
بۇگىندە وبلىستا ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆتىڭ رەفەرەندۋم وتكىزۋ جونىندەگى بارشامىزدىڭ الدىمىزعا قويىپ وتىرعان مىندەتىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا «قازاقستان ءماسليحاتتارى دەپۋتاتتارىنىڭ بىرلەستىگى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ باستاماسىمەن قوعامدىق شتاب قۇرىلىپ، وعان ءتوراعالىق ەتۋ ماعان جۇكتەلدى. اتالعان قوعامدىق شتابقا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار، زيالى قاۋىم، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جانە ساياسي پارتيالار («امانات»، «اقجول»، «اۋىل») وكىلدەرى، قوعام قايراتكەرلەرى، جاس ماماندار، وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتتارى، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وكىلدەرى، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتورلارى، ەتنو-مادەني بىرلەستىكتەردىڭ جانە ءبىلىم سالاسىنىڭ وكىلدەرى، بلوگەرلەر ەنگىزىلدى. بارلىعى 58 ادام.
وسى ورايدا، وبلىستىق قوعامدىق شتاب ءتوراعاسى رەتىندە كونستيتۋسياعا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەر تۋرالى ءتۇسىندىرىپ ءوتۋدى ءجون ساناپ وتىرمىن.
ايتا كەتەيىن، تۇركىستان وڭىرىندە 914 سايلاۋ ۋچاسكەسى، 1 ملن 163 مىڭ سايلاۋشى بار. سايلاۋشىلارعا كونستيتۋسيالىق رەفورمالار تۋرالى ءتۇسىندىرۋ شتاب جۇمىسىنىڭ نەگىزگى باعىتى بولىپ تابىلادى.
قازىرگى اتا زاڭىمىزدا 98 باپ بار. رەفەرەندۋمدا سونىڭ 33 بابىنا تۇزەتۋلەر ەنگىزىلەدى. بۇل كونستيتۋسيانىڭ 3/1 بولىگى وزگەرەدى دەگەن ءسوز. كونستيتۋسيالىق رەفورما نەگىزىنەن بارلىق مەملەكەتتىك مودەلدى كەشەندى تۇردە وزگەرتۋگە باعىتتالعان. بۇل جونىندە پرەزيدەنت قازاقستاندىقتارعا ارناعان جولداۋىندا: «تۇزەتۋلەر «سۋپەرپرەزيدەنتتىك» باسقارۋ ۇلگىسىنەن ىقپالدى پارلامەنتى جانە ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەتى بار پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا تۇبەگەيلى كوشۋدى كوزدەيدى»، - دەگەن بولاتىن. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، كونستيتۋسيالىق رەفورما بيلىكتىڭ وكىلدى تارماعىن ايتارلىقتاي كۇشەيتەدى. ۇيلەسىمدى جانە تەڭگەرىمدى جۇيەنى نىعايتادى. پارلامەنتتىڭ جانە بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتاردىڭ ىقپالىن ارتتىرادى.
سونىمەن قاتار، حالىقتىڭ ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسۋى كەڭەيتىلىپ، ازاماتتاردىڭ قۇقىن قورعاۋ تەتىكتەرى كۇشەيتىلەتىن بولادى.
ناتيجەسىندە بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناستاردىڭ وڭتايلى بالانسى قالىپتاستىرىلىپ، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ اراسىندا ءتيىمدى ديالوگ ورناتىلادى.
وسى تۇستا، سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋدان تۇبەگەيلى باس تارتىپ پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا مودەلىنە ءوتۋ ماقساتىندا كەلەسى وزگەرىستەردى ەنگىزۋ، ياعني قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ءوز وكىلەتتىلىگى كەزەڭىندە ساياسي پارتياعا مۇشە بولماۋ، پرەزيدەنتتىڭ جاقىن تۋىستارىنىڭ ساياسي مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارۋعا، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرىندە باسشى بولۋعا قۇقىعىن الىپ تاستاۋ، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ پرەزيدەنتتىك لاۋازىمعا شەكسىز ۇسىنىلۋ قۇقىعىن الىپ تاستاۋ، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىگىنە قاتىستى بارلىق نورمانى الىپ تاستاۋ، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ وزگەرىسسىز قالعان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەگەن مارتەبەسىن الىپ تاستاۋ (كونستيتۋسيادا «ەلباسى» جانە «تۇڭعىش پرەزيدەنت» تەرمينى جوق)، پرەزيدەنتتىڭ وبلىستار، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالار جانە استانا اكىمدەرى اكتىلەرىنىڭ كۇشىن جويۋ نە قولدانىلۋىن تولىق نەمەسە ءىشىنارا توقتاتا تۇرۋ جونىندەگى وكىلەتتىكتەرىن الىپ تاستاۋ جانە پرەزيدەنتتىڭ سەناتتىڭ 15 دەپۋتاتىن ەمەس، 10 دەپۋتاتىن تاعايىنداۋ، ال ونىڭ 5-ەۋى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا تاعايىنداۋ، پرەزيدەنت وبلىستاردىڭ، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ جانە استانانىڭ اكىمدەرىن ءوڭىر(قالا) ءماسليحاتتارىنىڭ بارلىق دەپۋتاتتارىنىڭ كەلىسىمىن الا وتىرىپ بالامالى نەگىزدە (كەمىندە ەكى كانديداتۋرا ۇسىنۋ ارقىلى) تاعايىنداۋ، پرەزيدەنتتىڭ اۋدان، قالا، اۋىلدىق وكرۋگ اكىمدەرىن قىزمەتتەن بوساتۋ جونىندەگى وكىلەتتىگىن الىپ تاستاۋ كوزدەلۋدە.
سونداي-اق، بيلىكتىڭ ءبىرقاتار وكىلەتتىلىگىن قايتا ءبولۋ بويىنشا پرەزيدەنت وبلىستاردىڭ، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ جانە استانانىڭ اكىمدەرىن ءوڭىر (قالا) ءماسليحاتتارىنىڭ بارلىق دەپۋتاتتارىنىڭ كەلىسىمىن الا وتىرىپ بالامالى نەگىزدە (كەمىندە ەكى كانديداتۋرا ۇسىنۋ ارقىلى) جانە كونستيتۋسيالىق سوت ءتوراعاسىن، جوعارى سوت كەڭەسى ءتوراعاسىن پرەزيدەنت پارلامەنت سەناتىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا تاعايىندايدى.
«مەملەكەتتىك حاتشى» ينستيتۋتى «مەملەكەتتىك كەڭەسشى» ينستيتۋتى بولىپ قايتا قۇرىلادى، ول ىشكى ساياسات ماسەلەسى بويىنشا ۇسىنىستار مەن ۇسىنىمدار بەرەدى.
ال، پارلامەنتتىڭ ءرولى مەن مارتەبەسىنە توقتالساق، ءماجىلىس بۇرىن زاڭ جوبالارىن قارايتىن جانە ماقۇلدايتىن بولسا، ەندى زاڭداردى قابىلدايتىن بولادى. ونىڭ قۇرامى ەندى 107 دەپۋتاتتان ەمەس، 98 دەپۋتاتتان جاساقتالادى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ماجىلىستەگى كۆوتاسى جويىلادى.
سەنات بۇرىن زاڭ قابىلداسا، ەندى زاڭداردى ماقۇلدايدى نەمەسە ماقۇلدامايدى.
ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ارالاس سايلاۋ جۇيەسى نەگىزىندە جاساقتالادى: ونىڭ ءبىرىنشىسى، ءبىرتۇتاس جالپى ۇلتتىق سايلاۋ وكرۋگىنىڭ اۋماعى بويىنشا پروپورسيونالدى وكىلدىك جۇيەسىمەن، ەكىنشىسى ءبىر مانداتتى اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگتەرى بويىنشا سايلانادى.
رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتى جوعارى اۋديتورلىق پالاتا بولىپ قايتا قۇرىلادى. جوعارى اۋديتورلىق پالاتانىڭ ءتوراعاسى ماجىلىستە جىلىنا ەكى رەت ەسەپ بەرەدى.
سايلاۋشىلاردىڭ ءبىر مانداتتى اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگى بويىنشا سايلانعان ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ مانداتىن كەرى قايتارىپ الۋ مۇمكىندىگى پايدا بولادى.
پرەزيدەنت سەناتتىڭ 15 دەپۋتاتىن ەمەس، 10 دەپۋتاتىن تاعايىندايدى. ال ونىڭ 5-ەۋى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا تاعايىندالادى.
كونستيتۋسيالىق زاڭدار پارلامەنت پالاتالارىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا، كەمىندە ەكى وقىلىمدا قابىلدانادى.
حالىقتىڭ ومىرىمەن دەنساۋلىعىنا، كونستيتۋسيالىق قۇرىلىسقا، قوعامدىق ءتارتىپتى قورعاۋعا، ەلدىڭ ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن جاعدايلارعا جەدەل دەن قويۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ زاڭ شىعارۋ باستاماسى تارتىبىمەن ەنگىزىلگەن زاڭ جوبالارى پالاتالاردىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا پارلامەنتتىڭ دەرەۋ قاراۋىنا جاتادى. اتالعان زاڭ جوبالارى قارالىپ جاتقاندا رەسپۋبليكا ۇكىمەتى زاڭ كۇشى بار ۋاقىتشا نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر قابىلداۋعا قۇقىلى.
حالىقتىڭ ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسۋىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا جەر جانە ونىڭ قويناۋى، سۋ كوزدەرى، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسى، باسقا دا تابيعي رەسۋرستار حالىققا تيەسىلى. حالىق اتىنان مەنشىك قۇقىعىن مەملەكەت جۇزەگە اسىرادى.
ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل تۋرالى زاڭعا كونستيتۋسيالىق مارتەبە جانە وعان كونستيتۋسيالىق كەپىلدىكتەر بەرىلەدى. ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل كونستيتۋسيالىق سوتقا جۇگىنۋگە قۇقىلى.
قىلمىستىق نەمەسە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساۋعا كىنالى دەپ تانىلعان سوت اكتىسىنىڭ نەگىزىندە عانا ءماجبۇرلى ەڭبەككە جول بەرىلەدى.
سونداي-اق، ءولىم جازاسىنا تىيىم سالىنادى.
جالپى، بۇل وزگەرىستەر حالىقتىڭ كوپ جىلعى تالاپ-تىلەكتەرىنەن تۋىنداپ وتىرعانى انىق. ءوز كەزەگىندە، بۇل رەفورمالار حالقىمىزعا مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىندە كەڭ مۇمكىندىكتەرگە يە بولۋعا جول اشىپ وتىر. سوندىقتان ەلىمىز ءۇشىن تاعدىرشەشتى شەشىمدەر قابىلدانىپ جاتقان شاقتا مەملەكەت باسشىسى بارشامىزدىڭ الدىمىزعا قويىپ وتىرعان مىندەتتەردى ابىرويمەن اتقارىپ، جاڭا قازاقستانىمىزدىڭ، ەكىنشى رەسپۋبليكامىزدىڭ نەگىزىن قالاۋعا، اتا زاڭىمىزعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ ارقىلى مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ مودەلىن كەشەندى ترانسفورماسيالاۋعا ايانباي اتسالىسايىق! جاڭا قازاقستاندى بىرگە وركەندەتەيىك!
قايرات بالابييەۆ، رەفەرەندۋمعا قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان تۇركىستان وبلىستىق قوعامدىق شتاب ءتوراعاسى، تۇركىستان وبلىستىق ءماسليحات حاتشىسى
