مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ كونستيتۋسياعا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ جونىندە رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىسى بۇل كۇندەرى بۇقارا تاراپىنان دا، ساراپشىلار تاراپىنان دا قىزۋ تالقىعا تۇسۋدە. راسىمەن دە اتا زاڭدى وزگەرتۋگە حالىق بولىپ اتسالىسۋ ەلىمىزدە شىنايى دەموكراتياعا باستاۋ بولا الا ما؟

          قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىندا سويلەگەن پرەزيدەنت رەفەرەندۋمنىڭ اسا ماڭىزدى دەموكراتيالىق ينستيتۋت ەكەندىگىن ايتىپ، ەلىمىزدە جاپپاي حالىق بولىپ زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋ سوڭعى رەت سوناۋ 1995 جىلى وتكەنىن ەسكە سالدى. سودان بەرى، مىنە، 27 جىل وتكەن ەكەن. بۇل ارالىقتا اتا زاڭىمىز دا تالاي وزگەردى. الايدا، «قالاي وزگەرتەيىك؟ نە ىستەيىك؟» دەپ قاراپايىم حالىقتان سۇراعان ەشكىم جوق. كەز كەلگەن وزگەرىس دەپۋتاتتاردىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلىپ، ءبىراۋىزدان ماقۇلدانا سالاتىن. ال اراعا وسىنشا جىل سالىپ رەفەرەندۋمنىڭ ءوتۋى – مەملەكەت باسشىسى ايتقانداي، «ەكىنشى رەسپۋبليكا» مودەلىندەگى دەموكراتيانىڭ جارقىن كورىنىسى بولاتىن سەكىلدى. ءتىپتى، بۇگىندە ارنايى جۇمىس توبى نەگىزگى زاڭنىڭ 33 بابىنا تۇزەتۋلەر دايىنداپ تا قويعان. ال بۇل دەگەنىمىز، كونستيتۋسيانىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، راسىمەن دە اتا زاڭىمىزدى كوپتەگەن وزگەرىستەردىڭ كۇتىپ تۇرعانىن توپشىلاي بەرۋگە بولادى.

          دەگەنمەن، جەل ءسوز، جەڭىل اڭگىمەگە ەرگەن كەيبىر جەرلەستەرىمىز اتا زاڭىمىزداعى وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار حالىققا نە بەرەتىنىن ءالى دە تولىق تۇسىنبەيتىندەي. ەندەشە، ءبىز تارقاتىپ كورەلىك.

جەر مەن ونىڭ قويناۋى حالىق مەنشىگىندە

«ەكىنشى رەسپۋبليكا» دەپ ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن قاسىم-جومارت توقايەۆ مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ جاڭا مودەلىن دە ۇسىنىپ قويدى. بۇل رەفورما بويىنشا پرەزيدەنت قۇزىرى ازايىپ، ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ، پارتيالاردىڭ جانە پارلامەنت پەن ءماسليحاتتىڭ ىقپالدارى كۇشەيمەك. البەتتە، مۇنىڭ بارلىعى بۇقارا حالىقتىڭ بەلسەندى قاتىسۋىمەن جۇزەگە اسپاق.

ال كونستيتۋسيامىزدىڭ 6-باپىنا ەنەتىن وزگەرىس بويىنشا، «جەر جانە ونىڭ قويناۋى، سۋلار، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار الەمى، باسقا دا تابيعي رەسۋرستار حالىققا تيەسىلى. حالىق اتىنان مەنشىك قۇقىعىن مەملەكەت جۇرگىزەدى».

ياعني، قازىرگى زاڭناما بويىنشا «جەر جانە ونىڭ قويناۋى...» مەملەكەت مەنشىگىندە ەكەنىن ەسكەرسەك، جاڭا وزگەرىس حالىقتىڭ جەرگە تەڭ قۇقىلى بولۋىمەن قاتار، وزبىرلىق ورىن الماۋى ءۇشىن حالىق اتىنان مەنشىك قۇقىعىن مەملەكەتتىڭ ءوزى جۇرگىزۋى دە ءتارتىپتى ۇستاپ تۇرۋعا جاقسى قۇرال.

پرەزيدەنت پارتيا مۇشەسى بولا المايدى

سونىمەن قاتار، 43 بابقا ەنەتىن تولىقتىرۋ بويىنشا، مەملەكەت باسشىسى ەشبىر ساياسي پارتيانىڭ مۇشەسى بولا المايدى. ياعني، بۇل وزگەرىس بارلىق پارتيالاردىڭ دەڭگەيىن تەڭەستىرىپ، بيلىك ءۇشىن تولىققاندى تالاس جۇرگىزۋلەرىنە مۇمكىندىك بەرەدى. ال 26 ساۋىردەن باستاپ «Amanat» پارتياسىنان شىققان پرەزيدەنتتىڭ باستاماسى الداعى ۋاقىتتا ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ، ەسەپ كوميتەتىنىڭ، كونستيتۋسيالىق كەڭەس ءتوراعالارى مەن مۇشەلەرىنە جانە اكىمدەرگە دە قاتىستى بولاتىنىن ەسكەرسەك، بولاشاقتا بۇل وزگەرىس بارلىق مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ جۇمىسىنا وڭ اسەر ەتىپ، جاڭا ساياسي كوشباسشىلاردىڭ پايدا بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزۋى ءتيىس.

سونداي-اق، ءدال وسى بابقا جۇرگىزىلەتىن رەفورما بويىنشا، پرەزيدەنتتىڭ جاقىن تۋىستارى مەملەكەتتىك جانە كۆازيمەملەكەتتىك قۇرىلىمداردا باسشىلىق قىزمەتتەر اتقارا المايدى. ياعني، وتباسىلىق-كلاندىق باسقارۋ جۇيەسى جويىلىپ، مانساپقا ۇمتىلعان كەز كەلگەن وتانداسىمىزدىڭ ءوز بولاشاعىنا دەگەن سەنىمى پايدا بولادى.

سۋپەرپرەزيدەنتتىك بيلىك جويىلادى

جاسىرىن ەمەس، بۇعان دەيىن ەلىمىزدە «سۋپەرپرەزيدەنتتىك جۇيە» ورناپ كەلدى. البەتتە، وتكەن كەزەڭنىڭ كەيبىر تۇستارى ءۇشىن بۇل دا دۇرىس بولعان شىعار. دەگەنمەن، كوزى اشىلىپ، كوكىرەگى ويانعان مەملەكەتىمىز جاڭا جۇيەگە مۇقتاج. بۇل تۋرالى مەملەكەت باسشىسىدا ءسوز قوزعاپ، پرەزيدەنت مىقتى پارلامەنتتىڭ قولداۋىنا يەك ارتاتىندىعىن ايتتى. ءبىراق، «مىقتى پارلامەنت» دەگەنىمىز بىرەۋدىڭ عانا سويىلىن سوعاتىن قۇرال ەمەس، جاپپاي حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن قۇرىلىم. وسى ورايدا، توقايەۆ سەناتقا ۇسىنىلاتىن پرەزيدەنتتىك كۆوتانىڭ سانىن 15-تەن 10-عا دەيىن قىسقارتىپ، ونىڭ بەسەۋىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنان بولۋى ءتيىس ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى.

سونداي-اق، 51-باپقا ەنەتىن وزگەرىس بويىنشا، مەملەكەت باسشىسى ماجىلىستەگى قحا كۆوتاسىن جويۋدى ۇسىندى. ياعني، ماجىلىستەگى دەپۋتاتتىق ورىنداردىڭ جالپى سانى ازايعانىمەن، جوعارعى پالاتاداعى ءارتۇرلى ەتنيكالىق توپتارعا قوسىمشا داۋىستار بەرەدى.

جالپى، قازىرگى قولدانىستاعى كونستيتۋسيالىق مودەل سەناتقا ماجىلىستەن وتكەن زاڭ جوبالارىن قابىلداۋ نەمەسە قابىلداماۋ قۇقىعىن بەرەدى. ال پرەزيدەنت ۇسىنعان جاڭا مەحانيزم سەناتقا ءماجىلىس قابىلداعان زاڭداردى تەك ماقۇلداۋ نەمەسە ماقۇلداماۋ قۇقىعىن بەرىپ وتىر. ياعني، زاڭنامالىق باستامالار تەك ماجىلىستە جۇزەگە اسىرىلىپ، زاڭداردى قابىلداۋ قۇقىعىنا ءماجىلىس يە بولماق.

بۇدان بولەك، پرەزيدەنت جەرگىلىكتى ءماسليحاتتاردىڭ دا قۇقىعىن ارتتىرىپ، ولارعا ايماقتىڭ بيۋدجەتىن بەكىتۋدى عانا ەمەس، وبلىستار مەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ اكىمدەرىن سايلاۋدى دا ۇسىنىپ وتىر. ياعني، ۇسىنىلعان رەفورماعا سايكەس، پرەزيدەنت اكىمدەردى ءماسليحاتتىڭ كەلىسىمەن عانا تاعايىنداي الادى.

دەپۋتاتتاردىڭ تاعدىرى حالىقتىڭ قولىندا

شىنى كەرەك، «مەنى سەن سايلاعان جوقسىڭ» دەپ حالىققا دا، جۋرناليستەرگە دە دورەكى سويلەگەن دەپۋتاتتار از ەمەس. ويتكەنى، قازىرگى قالىپتاسقان جۇيە بويىنشا دەپۋتاتتار پارلامەنتكە پارتيالىق ءتىزىم ارقىلى وتەدى. وسى ورايدا، پرەزيدەنت ءماجىلىس پەن ءماسليحاتقا دەپۋتاتتاردى سايلاۋدىڭ ارالاس جۇيەسىن ۇسىنىپ وتىر. ياعني، ماجىلىسكە تۇسەتىن  دەپۋتاتتاردىڭ 70%ء-ى پارتيالىق ءتىزىم ارقىلى سايلانسا، 30%ء-ىن حالىقتىڭ ءوزى تىكەلەي سايلاي الادى. سونداي-اق، 52-باپقا ەنگىزىلەتىن وزگەرىسكە بايلانىستى سايلاۋشىلار ءوز دەپۋتاتىنىڭ جۇمىسىن باقىلاپ، ءتىپتى ۋاقىت وتە كەلە قايتا داۋىسىن كەرى قايتارا الادى.

بۇل دەپۋتاتتاردىڭ ناعىز حالىق قالاۋلىلارىنا اينالۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ، حالىق تاڭداعان ءار دەپۋتاتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرادى.

البەتتە، وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلارعا ۇسىنىلعان 33 باپتىڭ بارلىعىن ءبىر ماقالاعا سيدىرىپ، ءمان-ماعىناسىن ءبىر پۋبليكاسيامەن اشىپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس، ەڭ باستىسى، پرەزيدەنت ۇسىنعان رەفەرەندۋم ەلىمىزدەگى شىنايى دەموكراتيانىڭ باستاۋى بولىپ، «ەكىنشى رەسپۋبليكا» مودەلىن قۇرۋعا سەرپىن بولۋى ءتيىس. بۇل دەگەنىمىز، ەل بولاشاعىن، مەملەكەت كەلەشەگىن ءبىر ادام ەمەس، جالپى حالىق بولىپ شەشەدى دەگەن ءسوز. ال سول رەفەرەندۋمعا بەلسەندى بولىپ ارالاسۋ نەمەسە بۇعىپ قالۋ ءارقايسىمىزدىڭ ءوز قولىمىزدا.