– ءسىز ديپلوماتيالىق قىزمەتكە تىم ەرتە ارالاستىڭىز. جانە تىم ەرتە وتستاۆكاعا كەتتىڭىز. اڭگىمەنى وسىدان باستايىقشى...
– ءبىزدىڭ وقىعان ۋاقىتىمىز كەڭەس وداعىنا تۇسپا-تۇس كەلدى. 1991 جىلدىڭ اياعىندا عانا قازاقستان ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى.
ال ول كەزدە ءبىز ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ جاتقانبىز. وعان دەيىن كەڭەس وداعىنىڭ كونستيتۋسياسى بويىنشا ءسوز جۇزىندە ەگەمەندى مەملەكەت بولىپ سانالساق تا، ءىس جۇزىندە سىرتقى ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعدايىمىزدى ماسكەۋ شەشتى، سىرتقى ساۋدا ماسەلەسىن دە كرەمل رەتتەيتىن.
سوعان ساي وتاندىق ماماندار، سونىڭ ىشىندە ديپلوماتتار، حالىقارالىق قارىم-قاتىناس سالاسىنىڭ ماماندارى قازاقستاندا دايىندالعان جوق. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىندا، ەلشىلىكتەردە بىرەن-ساران عانا قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى جۇمىس ىستەدى. ولاردىڭ اراسىندا بولاتحان تايجان، ۆياچەسلاۆ عيزاتوۆ، كەيىنگى جىلدارى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان قاسىم-جومارت توقايەۆ، ەرلان ىدىرىسوۆ سىندى ازاماتتار بولدى.
بىزدە بۇل سالادا ماماندار تاپشى ەدى. قازاقستان ەگەمەندىگىن العاننان كەيىن،
1992 جىلى كوپ ماسەلەنى تاۋەلسىز تۇردە شەشۋگە تۋرا كەلدى.
توقسانىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە، ءبىز جاڭادان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە كەلگەن ۋاقىتتا پاتريوتتىق سەزىم باسىم بولدى. سوڭعى جىلدارى ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ول سەزىم سايابىرسىعانداي كورىندى. مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەندەردىڭ ءبىرازى مەنىمەن كەلىسەتىن شىعار.
ويتكەنى قازىرگى قوعامدا كوپ نارسە ءفورمالدى دۇنيەگە اينالىپ كەتتى. ءوزىم تالاي جىل قىزمەت ەتكەندىكتەن، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە تاس لاقتىرعىم كەلمەيدى. دەگەنمەن ونداعى جۇمىستىڭ العاشقى كەزدەردەگىدەي قىزىقتى بولماي قالعانىن، ارى قاراي باۋراپ اكەتە الماعانىن جاسىرا المايمىن. قىزىعۋشىلىق ازايدى.
باسقاشا ايتساق، سوڭعى جىلدارى ەلىمە پايدا كەلتىرىپ ءجۇرمىن-اۋ دەگەن سەزىم سايابىرسىدى. ديپلوماتيالىق قىزمەتتەن كەتۋىمە مۇنىڭ دا اسەرى بولدى.
– راسىندا دا، سوڭعى جىلدارى مەملەكەتتىك قىزمەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىق سايابىرلادى. بۇرىنعىداي جاپپاي ۇمتىلۋ بايقالمايدى...
– ءبىر جاعىنان ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزبەن كەلىسەمىن. مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىندا جەمقورلىق، جەڭ ۇشىنان جالعاسقان سىبايلاستىق ەتەك الىپ بارادى.
جۇمىسقا تامىر-تانىستىقپەن تۇرۋ ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتى ماسەلە كۇيىندە قالىپ وتىر. كاسىبي دەڭگەيگە كوپ نازار اۋدارماي، جاعىمپازدىق كريتەرييى بويىنشا جۇمىسقا الۋ سياقتى كەلەڭسىزدىكتەر دە تولاستاعان جوق.
قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامدا قارجىلىق جاعدايى جاقسى، قىمبات كولىك مىنەتىن، ءزاۋلىم سارايدا تۇراتىن كىمدەر؟ جاستار وعان مىندەتتى تۇردە قارايدى. ءبىزدىڭ قوعامدا بۇل تالاپتارعا تولىق جاۋاپ بەرەتىندەر – شەنەۋنىكتەر. ياعني – مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر. 10 مىڭ دوللارلاعان جالاقىنى كىم الادى؟
ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ وكىلدەرى الادى. جاقسى ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن جاستار، ارينە، وسىعان قاراپ باعدار الادى. ءبىراق ءبىز ايتىپ وتىرعان توقسانىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندەگى وتانسۇيگىشتىك، پاتريوتيزم بۇل ارادا ەكىنشى، ءۇشىنشى دارەجەدە قالىپ تۇر.
بۇل جاستاردىڭ كىناسى ەمەس. بۇل قوعامداعى رۋحاني جانە ۇلتتىق باسىمدىقتاردىڭ تاسادا قالعانىنىڭ، شەنگە، اتاققا، اقشاعا، داۋلەتكە تابىنعان زاماننىڭ كەلەڭسىز كورىنىسى. ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە جاعدايدى جاقسارتپايىنشا، ءبىز ايتىپ وتىرعان كەلەڭسىز جايتتار تولاستامايدى.
– ءسىز ءۇشىن شەنەۋنىك وبرازى قانداي؟
– مىسالى، دەپۋتاتتاردى «حالىق قالاۋلىلارى» دەيمىز. ال ورىسشا ءسال باسقاشا، «سلۋگي نارودا» دەپ اتالادى. ەكەۋىنە جۇكتەلەتىن مىندەت ەكى ءتۇرلى. ياعني شەنەۋنىك نەمەسە دەپۋتات، شىن مانىندە، حالىققا قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءسوز جۇزىندە سولاي بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە مۇلدەم باسقاشا. بۇل وكىنىشتى-اق جايت. سەبەبى ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا قانداي تۇيتكىلدى ماسەلەلەر بولسا، ول الەۋمەتتىك سالانىڭ ماسەلەسى بولا ما، شارۋاشىلىققا قاتىستا بولا ما، ءبارىبىر، ونىڭ تەتىگى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ قولىندا.
وكىنىشكە قاراي، جىلدان-جىلعا الەۋمەت پەن سول الەۋمەتتىڭ مۇددەسىن مەملەكەتتىك تۇرعىدا شەشەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ اراسىنداعى جىك ۇلعايىپ بارا جاتىر.
حالىقتىڭ مۇددەسىن كوزدەۋ، حالىقتان ءوزىن جوعارى ۇستاماۋ سياقتى قاراپايىم قاعيدالاردىڭ ءوزى دە ۇمىت بولىپ بارادى.
نەگە دەسەڭىز، شەنەۋنىكتەرگە جەتكىلىكتى جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلمەيدى. ولاردىڭ جۇمىسىن حالىق تا، قوعامدىق ۇيىمدار مەن ساياسي پارتيالار دا باقىلاي المايدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ مەملەكەتتىڭ تۇرعىندارىنىڭ الدىنداعى جاۋاپتىلىعى وتە تومەن دەڭگەيدە. شەنەۋنىكتىڭ قىزمەتى قوعام ءۇشىن انىق جانە ايقىن بولۋى كەرەك دەسەك، بىزدە بۇل جاعى دا سىن كوتەرمەيدى. كوپ جاعدايدا كومەسكى كۇيىندە قالىپ قويىپ جاتادى.
ءقايبىر جىلدارى شۆەيسارياعا جولىم ءتۇستى.
ءتۇستىڭ كەزى، كوفە ءىشىپ وتىرعانبىز. قاسىمىزعا ءبىر كىسى كەلىپ وتىردى. سويتسەك، ول سول ەلدىڭ پرەمەر-مينيسترى ەكەن. قاسىندا كۇزەتشىلەرى جوق، ءوزى جاياۋ كەلدى. وتە قاراپايىم كيىنگەن. وتىرعانداردىڭ بارلىعى بىردەي ونى تانىپ تا جاتپادى. كوفەسىن ءىشىپ، كرۋاسانىن جەدى دە، شىعىپ كەتتى. وسى ءبىر كىشكەنتاي عانا مىسالدىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.
شۆەيساريا كىشىگىرىم بولعانىمەن، دامۋى جونىنەن، ەكونوميكالىق جاعدايى، ساۋدا جانە ينۆەستيسيالىق مۇمكىندىگى جاعىنان قازاقستاننان ءجۇز جىلعا وزىپ كەتكەن مەملەكەت.
ول جەردەگى حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارىلىعى سونشالىق، جان باسىنا شاققانداعى ءونىمى 20-25 مىڭ دوللاردان كەلەدى. دۇنيەجۇزىندەگى العاشقى بەستىككە كىرەتىن ەلدەردىڭ ءبىرى.
مەنىڭ ويىمشا، بۇل مەملەكەتتىڭ وسىنداي كەرەمەتتەي جەتىستىككە جەتۋىنىڭ كىلتى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن حالىقتىڭ اراسىنداعى الشاقتىقتىڭ نەعۇرلىم از بولۋىندا جاتىر. مەملەكەتتىك بيلىك حالىققا جاقىن بولمايىنشا، دامۋ دا، ىلگەرىلەۋ دە بولمايدى.
ول ءۇشىن دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار اسپەتتەلىپ، اشىق ازاماتتىق قوعام قالىپتاسۋى ءتيىس. ءسوز بوستاندىعىنا ەرىك بەرىلۋى كەرەك. ەركىن جانە ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە كورىنىس تابۋى كەرەك. سوندا عانا شەنەۋنىكتەردەن ناتيجە تالاپ ەتە الاتىن بولامىز.
تاعى ءبىر مىسال ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. كەزىندە يوردانيا دەگەن مەملەكەتتە بولدىم. سول ەلدىڭ پاتشاسى ابدوللا ەكىنشى مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ا.ۋ.) تىكەلەي ۇرپاعى. يوردانيا دەگەن دامىعان، باي ەلدەردىڭ ءبىرى. پاتشاسى حالىققا سىيلى. ايتايىن دەگەنىم، سول كىسى جۇمىستان ۇيىنە قايتقاندا كولىگىن ءوزى جۇرگىزەتىن. جانە ول كىسى كەلە جاتقاندا ەشقاشان جولدى جابۋ دەگەن بولمايتىن. ارينە، قاسىندا كۇزەتشى كولىكتەر جۇرەدى. ءبىراق پاتشا دا ەلمەن قاتارلاسىپ جۇرە بەرەتىن. بۇل دا قاراپايىمدىلىقتىڭ ءبىر بەلگىسى. بىزدە قالاي؟ مەملەكەت باسشىسىمەن تالاسپاي-اق قويايىق. قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى بار، باسقا بار. بىزدە پرەزيدەنتتى قويىپ، اكىمدەردىڭ ءوزى دە جولدى جاپتىرىپ تاستاپ جۇرەدى.
ءتىپتى، جول پوليسياسى باسشىلارىنىڭ ءوزى وسىنداي ارتىقشىلىقتى پايدالانادى. حالىقپەن ارا-جىگى وسىنشالىق الشاق بولا تۇرا، بىزدەگى شەنەۋنىكتەردىڭ «ەلدىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ جاتىرمىز» دەگەن قۇرعاق ءسوزىنىڭ قانشالىقتى قۇنى بار؟ وعان ەلدىڭ سەنىمى قالاي بولماق؟ بۇل، ارينە، ويلاناتىن نارسە.
– وتاندىق ديپلوماتتاردىڭ اراسىنان مەملەكەتشىل ديپلومات دەپ كىمدەردى ەرەكشەلەپ ايتار ەدىڭىز؟
– راس، بىزدە ديپلوماتيا سالاسىنىڭ ماماندارى بولعان جوق. كەڭەس وداعىنىڭ كەزىندە قازاقستاندا ديپلوماتتار دايارلانبايتىن. بىرەن-سارانى ماسكەۋدەگى، پەتەربورداعى وقۋ ورىندارىندا، ايتالىق، ماسكەۋدىڭ حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتى، ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداگى ازيا جانە افريكا ينستيتۋتى، لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى شىعىستانۋ بولىمىندە وقىدى.
نەمەسە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جانىنداعى جوعارعى ديپلوماتيا اكادەمياسىندا ءتالىم الاتىن. وندا ۇلتتىق كادر ەسەبىندە قازاقستاننىڭ دا وكىلدەرى وقىدى. بەرتىن كەلە ولار سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە، شەتەلدەردەگى ەلشىلىكتەردە قىزمەت ىستەدى. ءبىرتالايى كەيىن قايتتى، ەندى ءبىرازى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ساياساتىنا بەيىمدەلىپ جۇمىس ىستەي باستادى. ناقتىلى تۇلعالاردى اتاپ ايتاتىن بولسام، مەنىڭ ەسىمە ەڭ الدىمەن بولاتحان تايجان ورالادى.
– ءسىز شاكىرت رەتىندە ۇستاز بولاتحان تايجاننان نە ۇيرەندىڭىز؟
– ەڭ الدىمەن، مەملەكەتشىلدىك پەن ۇلتجاندىلىقگى ۇيرەندىك. ءقازىر تەلەديداردى قوسا قالساق، ەكى شەنەۋنىكتىڭ بىرەۋى وتانسۇيگىشتىك، پاتريوتتىق تاربيە تۋرالى سويلەپ جاتادى.
ءبىراق سولاردىڭ ىستەپ جۇرگەن تىرلىگىنە قاراساق، ءسوزى مەن ءىسىنىڭ اراسىندا ساباقتاستىق جوقتىعىن اڭعارامىز.
1996-98 جىلدار ارالىعىندا مىسىرداعى ەلشىلىكتە بولاتحان تايجاننىڭ قولاستىندا جۇمىس ىستەدىم. ول كىسى مىسىرداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى بولاتىن. كايردە وتىرعانىمەن، ماروككو، ليۆان، ليۆيا، سيريا، يوردانيا ەلدەرىندەگى ەلشىلىك قىزمەتتى قاتار اتقاردى. ول كىسى شىنايى مەملەكەتشىل تۇلعا بولاتىن. كوپ نارسەگە سىني كوزقاراسپەن قارايتىن.
قازاقستاننىڭ، قازاقتىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن ماسەلەدە تارتىنىپ قالمايتىن. وندايدا جاسقانشاقتاماي، جالتاقتاماي، تۋراسىن ايتاتىن. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، مىسىرداعى ەلشىلىك 1993 جىلى اشىلدى.
ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ ءىس-قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزدى. توقسانىنشى جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن قازاقستاننىڭ شەتەلدەگى ەلشىلىكتەرىنىڭ اراسىنداعى ءىس-قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزەتىن جالعىز مەكەمە بولىپ كەلدى.
قالعاندارى توقسانىنشى جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن ەكى ءتىلدى قاتار الىپ جۇرسە، ەندى ءبىر ەلدەگى ەلشىلىكتەر تولىقتاي ورىس تىلىندە ءىس جۇرگىزدى.
سەبەبى ەلشىلەردىڭ وزدەرى قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن.
بولاتحان تايجان سول كەزدە قازاقستاننىڭ ەلشىلىكتەرىندە قىزمەت اتقاراتىن ازاماتتار، ەلشىسىنەن باستاپ، تومەنگى دەڭگەيدەگى قىزمەتكەرلەرىنە دەيىن تولىقتاي قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن ازاماتتار بولۋى ءتيىس دەگەندى ماسەلە ەتىپ كوتەردى.
ويتكەنى ديپلوماتيا سالاسىندا جۇرگەن ازاماتتار – قازاقستاننىڭ بەتپەردەسى. قازاقتى شەتەلدە سولارعا قاراپ تانيدى.
ەگەر ولار قازاقتىڭ ءتىلىن بىلمەسە، مادەنيەتىنەن جۇرداي بولسا، قازاقستاندى قالاي تانىتپاق؟ وسىنى بولاتحان اعا قاتتى ۇستاندى. بۇل ماسەلەنى بيلىكتىڭ الدىندا تالاي رەت كوتەردى دە.
ال ءوزى قىزمەت اتقاراتىن ەلشىلىكتەردە بۇل تالاپتى تولىقتاي ورىنداپ وتىردى. بىزدە، مىسالى، قازاقشانى ءبىلۋدى بىلاي قويعاندا، ۇلتى قازاق ەمەس ازاماتتار جۇمىس ىستەگەن ەمەس. ول كىسى بۇل ماسەلەنى ءپرينسيپتى تۇردە قاداعالاپ وتىردى. وسىعان وراي تالاي قىسىم دا كوردى.
سىرتقى ساياسي باسىمدىقتارعا كەلگەندە دە ۇلتتىق مۇددەنى ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن. 1995 جىلى قازاقستان يسلام كونفەرەنسياسى ۇيىمىنا مۇشە بولىپ ەنەتىن بولدى. بۇل ماسەلە كوپ ۋاقىت تالقىلاندى.
تۋراسىن ايتۋ كەرەك، سول ۋاقىتتا مەملەكەتتە لاۋازىمدى قىزمەت اتقاراتىن جەكەلەگەن ازاماتتار بۇدان سەسكەندى، شوشىندى دا. «يسلام كونفەرەنسياسى ۇيىمىنا مۇشە بولىپ جاتساق، مۇنىمىزعا رەسەي قالاي قارايدى؟ امەريكا قىرىن قاراپ قالماي ما؟» دەگەندەي جالتاقتاۋ بولدى. سول كەزدە وسى باسىمدىقتى ءتۇسىندىرۋ، ۇعىندىرۋ ىسىندە بولاتحان تايجان ۇلكەن قىزمەت اتقاردى.
بۇل كىسى ءوزى دۇرىس دەپ ساناعان دۇنيەنى وتە باتىل ءارى ساۋاتتى تۇردە جەتكىزىپ ايتا الاتىن. قايمىقپايتىن. قازاقستاننىڭ وسى ۇيىمعا مۇشەلىككە وتۋىنە ول كىسى ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى.
مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ءوزى ىشتەي باتىل بولۋى كەرەك. باستىقتىڭ ايتقانىنا باس شۇلعي بەرەتىن ادام ناعىز مەملەكەتتىك قىزمەتكەر بولا المايدى. كەلىسپەيتىن نارسەسى بولسا، ونى مىندەتتى تۇردە ايتۋى كەرەك. ەلدىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن تۇستا قاراپ قالماۋى ءتيىس. سوندا عانا ۇتىمدى، وڭتايلى شەشىم قابىلدانادى. بولاتحان تايجان ءدال سونداي ازامات بولاتىن.
بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ مەملەكەتتە نەلىكتەن باسى بار دا اياعى جوق باعدارلامالار كوپ؟
ويتكەنى شەنەۋنىكتەر وزدەرى ءتۇسىنىپ تۇرسا دا، اڭعارىپ تۇرسا دا، باستىعىنا قارسى شىقپايدى. جوق نارسەدەن سەسكەنىپ، بارىنە باس شۇلعي بەرەدى. سونىڭ سالدارىنان وتە شيكى باعدارلامالار پايدا بولادى.
اڭگىمەلەسكەن، جۇلدىز ءابدىلدا
"القا" جۋرنالى، 2010 جىل
