«اسسامبلەيا ساياساتپەن اينالىسۋ ءۇشىن قۇرىلعان جوق»
ساياسي جۇيەنى وزگەرتۋدەگى ۇسىنىستاردى ايتسام، مەملەكەتتىك كوميسسياداعى ايتقان ۇسىنىستار ءوز كورىنىسىن تاپتى. پرەزيدەنت كوميسسياداعى ايتىلعان اسسامبلەيا ساناتىنان سەناتقا وكىلىن وتكىزۋ جونىندەگى ۇسىنىستى ايتقان جوق. مەنىڭشە، مۇنى الىپ تاستاعانى دۇرىس.
جالپى، ەشكىمگە ۇلتىنا قاراپ ارتىقشىلىقتى بەرمەۋدى كونستيتۋسيادا بەكىتكەنبىز.
ەكىنشىدەن، اسسامبلەياداعى ۇلتتىق مادەني ورتالىقتار ساياساتپەن اينالىسۋ ءۇشىن قۇرىلعان جوق. مادەني ماسەلەمەن اينالىسۋ ءۇشىن قۇرىلعان. ۇشىنشىدەن، بارلىق ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنەن قازاقستاندىق پارتيالارعا كىرۋگە قۇقىعى بار. سول ساياسي جۇيەگە داعدىلاندىرۋ كەرەك.
تورتىنشىدەن، بۇل قازاقستاندىق ازاماتتىق پاتريوتتىقتى قالىپتاستىرۋعا كەدەرگى جاسايدى. جەمقورلىق پەن كۇرەس ناقتى ايتىلا قويعان جوق. مەمكوميسسيا مۇشەلەرى ازىرلەگەن بارلىق شەشىمدەردى جاريا ەتتى. مەن ءۇشىن سونىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگان باسشىسىنىڭ سايلاناتىندىعى جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگانى رەتىندە ءماسليحات تانىلاتىندىعى ماڭىزدى بولدى. ويتكەنى بۇكىل الەمدە سولاي. ال كونستيتۋسياداعى قايشىلىق 12 جىل بويى وسىنى ەنگىزۋگە، ورىندى زاڭ قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى.
قوعام وزگەرسە، وندا ساياساتكەرگە قويىلاتىن تالاپ تا وزگەرەدى
جالپى، ادام مەن قوعامنىڭ بىرىگۋىنەن ساياسات باستالادى. ادامزات تاريحىندا سانالى كەزەڭنىڭ ءبارى دە ساياساتتان تۇرادى. بىرەۋدىڭ پىكىرىنە اسەر ەتۋدەن باستاپ ونىڭ ەڭ جوعارى شەگى مەملەكەت باسقارۋعا دەيىنگى ارالىقتىڭ ءبارى ساياسات.
ساياسات ءبىر جاقتى بولىپ كەتپەس ءۇشىن وزىندىك قالىپتاستىرعان جۇيەلەرى بولادى. وركەنيەتتى جولعا ءتۇسۋ ءۇشىن دە ساياسات كولەڭكەلى كۇرەستەن، ياعني كورپە استىنداعى كۇرەستەن گورى جاريالىلىقتى باسقارا الاتىن ءتاسىلدى جۇرگىزەدى.
ەگەر جابىق استىرتىن كۇرەستەر كوپ ورىن الاتىن بولسا، وندا ءتۇرلى-تۇرلى جىمىسقى، كەيدە زۇلىمدىق ىس-ارەكەتتەرگە الىپ بارادى. ناتيجەسىندە، سول زۇلىمدىق ارەكەتتەر قۇپيا قالپىندا قالا بەرەدى.
مىسالى، وتكەن جىلعى ۇلكەن ەكى قايعىلى وقيعانى الايىق. بۇل وقيعا ساياسي جۇيەدەگى اشىق، ءادىل باسەكەلەستىكتەن گورى جاسىرىن، قۇپيا ىستەردىڭ بەلەڭ الىپ تۇرعاندىعىن بايقاتقانداي اسەر ەتتى.
قوعام، مەملەكەت تۇرعان جەردە ساياسي جۇيەنىڭ دە بولۋى شارت. ال مەملەكەت بولعان سوڭ بيلىك تە، زاڭ دا بولادى. زاڭداردى قابىلداۋدىڭ ءوزى ساياساتتىڭ كورىنىسى. زاڭ دەگەن – ساياساتتىڭ قۇقىقتىق بەينەسى ىسپەتتەس. ونىمەن ءسوزسىز دايىندىعى بار، قوعام الدىنا شىعا الاتىن ادامداردىڭ اينالىسقانى دۇرىس.
ساياساتكەرلەردىڭ جۇرەر جولىن شىن مانىندە، قوعام شەشە مە، الدە بيلىكتى قولىنا الىپ العان ادامدار شەشە مە، مىنە، وسىعان دا كوپتەگەن جايتتار بايلانىستى بولماق.
ماسەلەن، شىن مانىندە، حالقىنا جانى اشىپ، ءوزى سول ءومىردى جاقسارتامىن دەپ جۇرگەن ازاماتتار دا ساياساتپەن اينالىسادى. ەكىنشى جاعىنان، ءبارىن دە اق قىلىپ كورسەتۋگە بولمايدى. ساياساتتا دا جالپى ومىردەگىدەي پەرىشتەلەر جۇرگەن جوق. ولاردىڭ ىشكى قۇندىلىقتارى ورتاشا كورسەتكىشپەن العاندا قوعامنىڭ وزىنە جاقىن.
قوعام وزگەرسە، وندا ساياساتكەرگە قويىلاتىن تالاپ تا وزگەرەدى. تالاپ وزگەرۋ ءۇشىن تالعام قالىپتاسۋى كەرەك. تالعام بولۋ ءۇشىن تاڭداۋ بولۋ كەرەك. تاڭداۋ بولۋى ءۇشىن ارينە، باسەكە ءارى سايلاۋ بولۋى كەرەك.
وسى تىزبەكتىڭ ءوزى ساياساتكەرگە تىكەلەي اسەر ەتەرى ءسوزسىز. ەندەشە، حالىقتىڭ اراسىندا كوزى اشىق بولعان ازامات ەگەر كوكىرەگى وياۋ بولسا، ول قاي جولدىڭ دۇرىس ەكەندىگىن انىق كورسەتىپ وتىرۋى كەرەك.
مىسالى، ەگەر 1994-1995 جىلدارى حالىقتىڭ داۋىسىنا سالاتىن بولساق، كوپشىلىك بىزگە نارىقتىق ەكونوميكانى جاقتاپ داۋىس بەرمەۋى مۇمكىن ەدى. ويتكەنى ول جونىندە اقپارات جوق، بەلگىسىز نارسە بولاتىن. نارىقتىق ەكونوميكا الەمىندەگى ادامزاتقا دەپ ويلاپ تاپقان جۇيەلەرىنىڭ ءتيىمدى ەكەنىن كورگەننەن سوڭ، وسىلاي شەشىم قابىلداندى.
ءبىراق مەن شەكتىك مىسال رەتىندە مىنانى ايتىپ وتەيىن. اللا تاعالا ەكى كورەيا مەن ەكى گەرمانيانى باسىنان وتكىزگەن نارىقتىق ەكونوميكاسىن بارلىق حالىقتارعا مىسال بولسىن دەپ جاساعان سەكىلدى.
ەكى گەرمانيا 40 جىل بولەك مەملەكەت بولادى. سول 40 جىلدىڭ ىشىندە دەموكراتيالىق نارىقتىق ەكونوميكاعا نەگىزدەلگەن باتىس گەرمانيا بىرنەشە ەسە شىعىس گەرمانيادان وزىپ كەتتى.
ال دەموكراتيالىق نارىقتىق جولدى تاڭداپ العان وڭتۇستىك كورەيا الەمدەگى ەڭ دامىعان ەلدەردىڭ ساناتىنا كىرسە، سولتۇستىك كورەيا ءوزىنىڭ حالقىنا تاماق تاۋىپ بەرە الماي، وڭتۇستىك كورەيادان جىل سايىن بىرنەشە ءجۇز مىڭ توننا كۇرىش سۇراپ الىپ جەيدى. مىنە، وسىنىڭ بارلىعى دا ساياسي جۇيەنىڭ تىكەلەي اسەرى.
«الدىمەن، ەكونوميكا، سودان كەيىن ساياسات؟ حمم...»
«الدىمەن، ەكونوميكا، سودان كەيىن ساياسات» دەگەنگە مىنانى ايتا كەتەيىن. بۇل ءوزى الدىمەن تاۋىق جۇمىرتقالاي ما الدە جۇمىرتقا تاۋىقتان پايدا بولدى ما دەگەن ساۋال سياقتى نارسە.
ەكونوميكالىق رەفورمالار دەگەندە حالىق ۇزاق مەرزىمدى دەموكراتيادان ءتۇڭىلىپ، باياعى توتاليتارلىق جۇيە جاقسى دەپ ايتىپ كەتپەۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر بيىكتىگىنە جەتسە عانا دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ الەۋمەتتىك نەگىزى مولىراق بولادى.
ەكونوميكالىق رەفورمالار نارىقتىق باعاعا لايىقتاپ جاسالىنادى.
ساياسي جۇيە وزگەرىپ، دەموكراتيالىق وزگەرىستەر بولماسا، وندا نارىقتىق ەكونوميكالىق كۇشتەر مەن بيلىكتى تەك دەموكراتيالىق جولمەن ۇستاپ قالامىن دەگەن كۇشتەردىڭ اراسىندا قايشىلىق پايدا بولادى دا، ول دا ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، تۇراقتىلىعىنا كەرى اسەر تۋعىزادى.
بۇعان يندونەزيانى مىسالعا الايىق، يندونەزيادا كەزىندە جەراستى بايلىعى دا جاقسى دامىپ كەلە جاتقان بولاتىن. مەملەكەت باسشىسى سۋحارتو مىرزا ەشقانداي رەفورمانى ساياساتتا جۇرگىزبەي، تەك ەكونوميكا دەپ كەتتى. اياعىندا ەلى كەلەڭسىز جاعدايعا دۋشار بولىپ، تەز ارادا شۇعىل ارتقا كەتتى.
ءبىز 1995 جىلعى كونستيتۋسيا بويىنشا الدىمەن ەكونوميكا دەگەن جۇيەنى قۇردىق. ول راس ءوزىنىڭ جەمىسىن بەردى. تەزىرەك نارىقتىق زاڭدار قابىلداندى، ەلىمىزگە ينۆەستيسيالار كەلدى. ارينە، ونىڭ نەگىزىندە ءبىزدىڭ اتا-بابامىز قالدىرعان مۇرا جاتىر.
ەگەر ءبىزدىڭ جەرىمىزدە سونشاما مۇناي، كومىر، تەمىر، كۇمىس، التىن بولماسا، وندا ءقازىر ءبىزدىڭ تەزىرەك العا شىعىپ كەتۋىمىزگە ول زاڭدار بولعانىمەن دە مۇمكىندىك بولماس ەدى. سول زاڭدار نەگە الالانىپ جۇمىس جاسايدى؟
بىرەۋ نەگە ءوز بيزنەسىن وڭاي جولمەن اشادى دا، ەكىنشىسى اۋرە-سارساڭعا تۇسەدى؟ نەگە بىرەۋگە جاقسى جەر بولىنەدى دە، كەلەسىسىنە جامان جەر بولىنەدى؟ نەگە بىرەۋدىڭ بيزنەسىنە تاپا-تال تۇستە شابۋىل جاساپ پايداسىن تارتىپ الادى دا، ەكىنشىسىنە سوت ۇندەمەيدى؟
نەگە حالىق، سوت ورنىن ادىلدىك ىزدەيتىن جەر ەمەس، جازالاۋشى ورىن دەپ قابىلدايدى؟ نەگە كوشەدەگى پوليسيا قىزمەتكەرلەرىن ءوزىنىڭ قورعانىشى دەپ ەمەس، ءالى دە بولسا جازالاۋشى ورگان دەپ قارايدى. وسىنىڭ بارىنە دە جاۋاپ ساياسي جۇيەدە جاتىر.
ساياسي رەفورمالاردى ەكونوميكانىڭ ءوزى، حالىقتىڭ تۇرمىسىنىڭ ءوزى كەرەك ەتەدى.
«قوعام ءالى ساياسي كۇشكە اينالىپ ۇلگەرگەن جوق»
ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىندا سوڭعى پاتشالىق، نە كەڭەس وداعى كەزىندە دە قوعام بيلىككە اسەر ەتە العان جوق. ياعني سوڭعى ونشاقتى بۋىننىڭ ىشىندە بيلىككە اسەر ەتەتىن قوعامدىق ءداستۇر بىزدە بولعان جوق. ونىڭ اسەرى سەزىلەدى.
جالپى، بيلىك قاي مەملەكەتتە بولماسىن، قوعامنىڭ شىدامى جەتكەن جەرگە دەيىن ءوزىنىڭ ايتقانىن جاساۋعا تىرىسادى.
ءبىراق ول ەلدەردە سول قوعامنىڭ اتىنان تەپە-تەڭدىكتى ۇستاپ تۇراتىن مىقتى پارلامەنت، ءادىل سوت جۇيەسى بولادى دا ونى ىستەي الماي قالادى. جانە قوعامنىڭ ءوزى كەلەسى سايلاۋدا باسقاشا داۋىس بەرىپ، ادامداردى الىپ تاستايدى. سوندىقتان ولار قوعاممەن ساناسۋعا ءماجبۇر.
بىزدەگى قوعام ءالى ساياسي كۇشكە اينالىپ ۇلگەرگەن جوق. سول سەبەپتەن دە بيلىك ءوز ۇعىمىنداعى دۇرىس نارسەلەردى جۇزەگە اسىرىپ كەلە جاتىر. وعان قوعامنىڭ بەرەر باعاسى ادەتتە سايلاۋدا جۇزگە اسىرىلادى. الايدا سايلاۋعا دا بيلىكتىڭ اسەرى بولعاندىقتان، تولىق مانىندە قولداۋعا يە بولىپ جاتىر دەپ ايتۋ قيىن.
شىنىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ قوعام ءقازىر اشتىقتان كەيىنگى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادام سەكىلدى.
ويتكەنى كەڭەس داۋىرىندە ادامعا قاجەتتى ماتەريالدىق دۇنيەلەر كوپ بولعان جوق. ءيا، كەڭەس داۋىرىندە ادەبيەتتى كوپ وقىدى دەپ ايتادى. ول ادەبيەتتىڭ كوپ وقىلۋى مەن اراقتىڭ كوپ ءىشىلۋى، بۇل سول زامانداعى ويلايتىن ادامداردىڭ شىنايى ومىردەن قاشۋىنىڭ ءبىر جولى بولعان. ءتىپتى رۋحاني قۇندىلىعى ازداۋ بولسا دا كىتاپتار وقىلىپ جاتتى.
بىزدە حالىقتىڭ ەڭ قاسىرەتتى جىلدارىنىڭ ءوزى، حالىقتىڭ رەپرەسسياعا ۇشىراۋىمەن، ەكى رەت الىپپەسىنىڭ وزگەرۋىنىڭ ءوزى تەڭدەسى جوق ادامزاتقا قارسى قىلمىس. مىنە، وسىلار ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا كوركەم ادەبيەتىمىزدە، ونەردە وزىندىك ورنىن تاپپاعان. وسىلاردىڭ اسەرى بولار، قوعامدىق كۇشكە اينالۋىمىز ءۇشىن اعارتۋشىلىقتىڭ دا، ساياسي ۇستانىمنىڭ دا قاجەتتىلىگى بار.
«بۇل – بيلىككە سىن»
قازاق قوعامىندا تابيعي دەموكراتياعا ۇمتىلىس بار. تەڭدەسى جوق تاريحىمىز، دالامىزدىڭ كەڭدىگى، شىڭعىسحان قالالارىمىزدى قيراتقاننان كەيىن جويىلعانى، 700-800 جىلدار بويى نەگىزىنەن كوشپەندى بولعاندىعى، شابۋىلدان سوڭ سول كەزدەگى مادەني وشاقتار، بىرىنشىدەن، قالا مادەنيەتىنەن الشاقتاۋ قالدى دەسە، ەكىنشى جاعىنان حالقىمىز اشىق، جاڭاشىل، بەيىمدەلگىش بولۋعا تاربيەلەنەدى.
حالىقتىڭ وسى ارتىقشىلىعىن پايدالانۋ – بيلىككە سىن. دەموكراتياعا تابيعي قۇشتارلىق بار بولسا ونى سانامەن بەكىتۋ كەرەك.
ول ءۇشىن الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك ويشىلدارىن، ونىڭ ىشىندە دەموكراتيالىق باعىتتاعى ويشىلدارىن انا تىلىمىزگە اۋدارىپ وتىرۋىمىز كەرەك. باسقانى قويعاندا، ءبىز قازاق تىلىندە ءال-فارابيدى دۇرىس وقىعانىمىز جوق. قازاقتىڭ 99 پايىزى ءال-فارابيدىڭ كىم ەكەندىگىن عانا بىلەدى، ال ونىڭ بىردە-بىر كىتابىن وقىماعان.
«حالىق ءبىر عانا پارتيانىڭ بولۋىن قابىلدامايدى»
مەنىڭ ويىمشا، حالقىمىزدىڭ، قوعامىمىزدىڭ تاريحي ەرەكشەلىگى ۇزاق مەرزىمدى ءبىر عانا پارتيانىڭ بولۋىن قابىلدامايدى. بۇل جاعىنان كەلگەندە ءبىز جاپون، نە جۇڭگو، نە مالايزيا قوعامى ەمەسپىز. پرەزيدەنتتىڭ ماڭايىنداعى كەيبىر ساياساتتى تالداۋشىلار قاتەلەسەدى. ءبىزدى ازيا دەيدى، ءبىزدى شىعىس دەيدى. ءيا، ءبىزدى شىعىس دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىراق كىممەن سالىستىرعاندا شىعىسپىز؟
جاپونيامەن سالىستىرعاندا باتىسپىز. قىتايمەن سالىستىرعاندا باتىسپىز. ال تۇرىكمەنيامەن سالىستىرعاندا شىعىسپىز. سوندا ءبىز جاپونيادان باتىستاۋ بولۋىمىز كەرەك پە، جوق الدە تۇرىكمەنيادان شىعىستاۋ بولۋىمىز كەرەك پە؟ قوعامدىق ساياسي وزگەرىس ول گەوگرافيالىق ولشەممەن ولشەنبەيدى. بۇل اتاۋ ەۋروپا تۇرعىسىنان العاندا، بىرەگەي دەسەك تە، ازيا ءار الۋان. ماسەلەن، ينديا ءبىر وركەنيەت، قىتايدىڭ وركەنيەتى بولەك. تىنىق مۇحيتى جاعىنداعىلاردىڭ ءوزى ءبىر وركەنيەت. سوندىقتان ازيانى بىرەگەي دەپ ايتۋعا بولمايدى. بۇل كىسىلەر قاتەلەسەدى. ءقازىر ۋاقىتشا ءبىر پارتيا باسىمدىلىققا يە بولۋى مۇمكىن.
ۇزاق مەرزىمدى دەڭگەيگە كەلگەندە ءبارىبىر سول پارتيانىڭ ىشىندە دە جىككە ءبولىنۋ پايدا بولادى. ونى كورىپ تە ءجۇرمىز. جانە ارى قاراي دا باسقا پارتيالار بىرىگىپ، مىقتى 3-4 پارتيا بولادى دەپ ويلايمىن.
ال مونوپوليستىك پارتيا بولۋ دەگەن ءسوز ول جاقسىلىققا اپارمايدى. ونى كەڭەس داۋىرىندە دە كوردىك. جالپى، كەڭەس ءداۋىرى ادامداردىڭ بويىندا كەز كەلگەن يدەولوگياعا دەگەن جيىركەنىشتى قالىپتاستىردى. كوپشىلىكتى وسىلاي الداپ كەلگەنى كەيىن بەلگىلى بولىپ قالدى. ادامداردىڭ پارتيالارعا قىزىقپايتىنىنىڭ ءتۇبى سول كەڭەس داۋىرىندەگى جيىركەنىشتە جاتىر.
«قوعامنىڭ اۋزى كۇيدى»
وپپوزيسيا دا قوعامنىڭ ءبىر بولىگى. قوعامداعى كەمشىلىكتەر بىزدە دە بار. بۇل ازاماتتىق ءداستۇردىڭ كەمشىن تۇسى.
ازاماتتىق ءداستۇر دەپ، مەن مەملەكەت باسقارۋدا ساياساتقا ازامات رەتىندە ارالاسۋىن اتار ەدىم.
كەڭەس ءداۋىرى دە، پاتشا ءداۋىرى دە، ءبىزدى قازاق حالقىن ءجاي تۇرعىن رەتىندە، بۇراتانا حالىق رەتىندە ۇستاعىسى كەلدى. كەڭەس داۋىرىندەگى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا باسقارعان ادامدارىنىڭ وزىندە شىن مانىندە، ەلىنىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن دەڭگەيدەگىدەي مۇمكىنشىلىگى بولعان جوق.
باسقانى ايتىپ قايتەمىز، ماسەلەن، ۇلكەن ءقوناقۇيدى سالۋعا، رەسپۋبليكا سارايىن سالۋعا نەمەسە اراسان مونشاسىن سالۋعا ماسكەۋدەن رۇقسات الۋ كەرەك بولاتىن. ءتىپتى اۋداننىڭ باسشىلارىنىڭ ءوزى اۋداننىڭ ماسەلەسىن سوناۋ ماسكەۋگە بارىپ، سول جاقتان بەكىتىپ كەلەتىن. اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى دەيدى.
قوعامنىڭ اۋزى كۇيدى. 70 جىل ءبىر پارتيا ونى الداپ كەلدى. كەيىن جارعا اكەپ سوقتى. ول پارتيانىڭ ءوزى 17 ميلليون ادامىم بار دەپ كەلىپ ەدى. پارتيا تاراعان كەزدە سول 17 ميلليوننان: «مەنىڭ پارتيامدى نەگە تاراتىپ جاتىرسىڭ؟» دەپ ەشكىم كوشەگە شىققان جوق.
وسىنىڭ وزىنەن-اق پارتيانىڭ جالعان ەكەندىگى بايقالىپ قالدى. ەڭ باستىسى، لەنيننەن باستاپ، بارلىعى دا حالىق ءۇشىن دەپ، ءبىراق ماسكەۋدىڭ تۇبىندەگى كەرەمەت-كەرەمەت ءزاۋلىم ساياجايلاردا ءومىر سۇرگەندىكتەرى دە اشكەرەلەندى ەمەس پە.
"جاس قازاق ءۇنى" گازەتى
2007 ج.
