قازاق قاۋىمى وسىرگەن سيىر مالى تابيعي سۇرىپتاۋدىڭ ءتول تۋىندىسى رەتىندە، تۋىپ وسكەن وڭىرلىك ەرەكشەلىكتەرىنە وراي ءارتۇرلى بولعان. ايتالىق، «جەتىسۋ» سيىرى – اۋا-رايى قولايلى وڭتۇستىك وڭىردە وسىرىلگەندىكتەن بويشاڭ، ءىرى دەنەلى بولسا، ءشول جانە شولەيت ايماقتاردا – تابيعاتتىڭ قاتال سىنىنا ءتوزىمدى، دەنەسى شاعىن سيىرلار كەڭ تارالعان. ال ەلىمىزدىڭ، كوبىنە، باتىسىندا وسىرىلگەن قازاق جانە قالماق سيىرى دەپ اتالعان سيىرلار – شىمىر دەنەلى، شاعىن كەلگەن، وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى مول مال بولىپ قالىپتاسقان.
اكادەميك ە.ف. ليسكۋن، ا.ۆ. لانين جانە باسقا دا كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر دالادا وسىرىلگەن قازاقى سيىردىڭ ەتى جوعارى ساپالى ءونىم رەتىندە رەسەيدىڭ بازارلارىندا جاقسى باعالانعانىن جازعان. رەسەي پاتشالىعى كەزىندە ساپاسى جوعارى «چەركەس ەتى» دەگەن اتپەن تانىلعان ماقتاۋلى ونىمگە دالالىق جايىلىمدا وسكەن ۋكراين كوك سيىرى مەن قازاق سيىرىنىڭ ەتتەرى جاتقىزىلعان.
كەڭەس زامانىندا مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ بارىسىندا العاشقى شارالاردىڭ ءبىرى رەتىندە جەرگىلىكتى مالدىڭ ونىمدىلىگىن جاقسارتۋ ءۇشىن ولاردى مامانداندىرىلعان ەتتى باعىتتاعى تۇقىمدارمەن بۋدانداستىرۋ قولعا الىندى. وسىنداي ماقساتپەن 1928 جىلى اعىلشىن جانە ۋرۋگۆاي ەلدەرىنەن 1240 باس گەرەفورد تۇقىمىنىڭ سيىرلارى اكەلىنىپ، ونىڭ 900 باسى قازاقستانعا بەرىلدى. سول كەزدە سىرتتان اكەلىنگەن 1،5 جاسار اعىلشىن تايىنشاسى 475 كەلى سالماق تارتسا، ۋرۋگۆايدىڭ تايىنشاسىنىڭ سالماعى 344 كەلى بولدى. جەرگىلىكتى مالدىڭ سولارمەن قاتارلاس تايىنشالارىنىڭ سالماعى 300 كەلىگە جەتپەيتىن بولعان. ويتكەنى، سول كەزدەگى دەرەكتەردە قازاقى سيىردىڭ سالماعى 240-384 كەلى اراسىندا بولعانى جازىلعان. سونىمەن بىرگە، زەرتتەۋ دەرەكتەرىندە جەرگىلىكتى دونەن بۇقالاردىڭ تاڭداۋلىسى 360 كەلى، بەس جاسار بۇقالاردىڭ تاڭداۋلىسى 520 كەلى عانا سالماق تارتقانى دا كەلتىرىلگەن.
سىرتتان مال اكەلۋدىڭ باستى ماقساتى – جاپپاي بۋدانداستىرۋ ارقىلى جەرگىلىكتى سيىرلاردىڭ ونىمدىك ساپاسىن جاقسارتۋ ەدى. سول ءۇشىن، تۇقىمدىق بۇقاشىقتاردى شارۋاشىلىقتارعا تاراتىپ، ال ۇرعاشى تايىنشالاردى ماقساتتى پايدالانۋ ءۇشىن جەكە شارۋاشىلىقتارعا توپتاستىرىپ، اسىل تۇقىمدى مال توبى جاساقتالعان. جەرگىلىكتى مالدى جاپپاي جاقسارتۋعا جانە تۇقىمدىق دەڭگەيى ءار الۋان مالداردى، ياعني ءبىرىنشى جانە ەكىنشى بۋىن بۋدانداردىڭ ۇرپاعىن ءارى قاراي جاقسارتۋ ءۇشىن اتالىق جانە انالىق تەگى ءار قيلى بۇقاشىقتار «ماقساتتى جۇپتاۋ» ۇستانىمى بويىنشا ىرىكتەلدى. بۋدان مالداردىڭ ەتتى باعىتتاعى قاسيەتتەرىن بەكىتۋ، جەرگىلىكتى جايىلىمعا توزىمدىلىگىن قالىپتاستىرۋ – سەلەكسيالىق جۇمىستاردىڭ باستى شارتىنا اينالعان.
عالىمدار كەلتىرگەن مالىمەتتەر بويىنشا، سول كەزدە ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقستان وڭىرلەرىندە جەرگىلىكتى مالدىڭ ساقا سيىرلارى 317-339 كەلى تارتسا، شىعىس قازاقستان وڭىرىندە جەرگىلىكتى سيىرلاردىڭ سالماعى ورتا ەسەپپەن 320-338 كەلى بولعان، ال رەسەيدىڭ ەدىل جاعالاۋىنداعى شارۋاشىلىقتاردا جەرگىلىكتى مالدىڭ دەنە تۇرپاتى ىرىلەۋ بولىپ، سالماعى 377- 424 كگ ارالىعىندا اۋىتقىعان.
جەرگىلىكتى مالدى جاقسارتۋدى جانە جاڭا تۇقىم قالىپتاستىرۋدى جەدەلدەتۋ ماقساتىندا 1931-1932 جىلدارى سىرتتان تاعى دا 800 باس گەرەفورد مالى اكەلىندى، ونىڭ 156 باسى اعىلشىن ەلىنەن كەلگەن بۇقاشىقتار ەدى. سەلەكسيالىق باعىتتاعى وسى ۇستەمە جۇمىستار، جەرگىلىكتى مالدىڭ ەتتىلىگىن جاپپاي جاقسارتۋعا سەرپىن بەردى.
1937 جىلى لەنين اتىنداعى بۇكىل وداقتىق اۋىل شارۋاشىلىعى اكادەمياسى /ۆاسحنيل/ سەسسياسىندا گەرەفورد تۇقىمىمەن بۋدانداستىرۋ نەگىزىندە جاڭا ەتتى سيىر تۇقىمىن شىعارۋ جۇمىستارىنىڭ تۇجىرىمداماسى قابىلدانادى دا، 1939 جىلى سوۆحوزدار مينيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن ەكىنشى قايتارا اعىلشىن ەلىنەن 88 بۇقاشىق پەن 100 تايىنشا اكەلىنەدى. وسى مالداردىڭ 76 بۇقاشىعى جانە تايىنشالارى تۇگەل باتىس قازاقستانداعى «اڭقاتى» شارۋاشىلىعىنا بەرىلەدى. وسىلايشا، ەتتى باعىتتاعى سيىر مالىنىڭ جاڭا تۇقىمىن شىعارۋ جۇمىستارىنا جاڭا پارمەن بەرىلىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى وسى باعىتتاعى جۇمىستار بويىنشا ەرەكشە باسىمدىققا يە بولادى.
وسى باستاما جەرگىلىكتى مالدى جاپپاي جاقسارتۋ ۇردىسىنە سەرپىن بەرىپ، قازاقتىڭ ماقتانىشى «قازاقتىڭ اقباس سيىرى» اتتى جاڭا تۇقىم شىعارۋعا مۇرىندىق بولدى. جەرگىلىكتى مالدى گەرەفورد تۇقىمىمەن جاقسارتۋ قازاقستان بويىنشا 13 وبلىستىڭ 68 اۋدانىن قامتىدى. بۋدانداستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن شارۋاشىلىقتار قازاقستان جەرىنىڭ 48% اۋماعىن، ياعني 500 550 مىڭ شارشى شاقىرىم كولەمىن الىپ جاتتى. مال وسىرىلگەن اۋماق شىعىسىندا تارباعاتاي تاۋىنان باستالسا، باتىسىندا رەسەيدىڭ ەدىل /ۆولگا/ وزەنىنىڭ جاعالاۋىنداعى دالالى وڭىرلەرىمەن ۇلاستى. وسىنداي الىمدى جۇمىستاردىڭ اۋقىمى قوماقتى ناتيجەگە قول جەتكىزدى. سول كەزەڭدە جاڭا شىققان تۇقىمنىڭ تيىمدىلىگىن بايقاعان جەرگىلىكتى حالىق وسى سيىردى «قۇتتى مال» دەپ اتاپتى.
رەسەيدە جەرگىلىكتى مالدى گەرەفورد تۇقىمىمەن جاقسارتۋ جۇمىستارى ورىنبور، ۆولگوگراد، سارىتاۋ جانە سولتۇستىك كاۆكاز وڭىرلەرىنىڭ شارۋاشىلىقتارىندا جۇرگىزىلدى.
اتاپ وتەتىن ءجايت، بۋدانداستىرۋ جۇمىستارى جوسپارلى تۇردە قارقىندى جۇرگىزىلگەن. مىسالى، باسىندا ءبىر بۇقاشىق قورالاپ شاعىلىستىرۋ ادىسىمەن 100 باس انالىقتى قاشىرسا، 1936 جىلدارى قولدان ۇرىقتاندىرۋ ءادىسىن كەڭىنەن قولدانا وتىرىپ، ءبىر باس اسىل تۇقىمدى بۇقا 300-دەن اسا سيىر ۇرىقتاندىراتىن دەڭگەيگە جەتكەن.
وداق كولەمىندە سىرتتان اكەلىنگەن گەرەفورد تۇقىمىنىڭ 60%-دان استامى قازاقستان اۋماعىندا پايدالانىلدى دەگەن دايەكتى دەرەك بار. اسىرەسە، 1939 جىلى اكەلىنگەن اعىلشىندىق گەرەفورد تۇقىمىنىڭ تەكتىك ساپاسى جوعارى ەدى. ولار «اڭقاتى» شارۋاشىلىعىندا شوعىرلاندىرىلىپ، ەلىمىزدىڭ باتىس ايماعىندا ەتتى باعىتتاعى سيىر مالىنىڭ ءىرى دەنەلى تۇقىمدىق توبىن قالىپتاستىرۋعا مۇرىندىق بولدى.
وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىندا باتىس قازاقستان، اقتوبە، شىعىس قازاقستان، اقمولا، قوستاناي، قاراعاندى وبلىستارىندا اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىقتارى ۇيىمداستىرىلىپ، سىرتتان اكەلىنگەن بۇقالاردى جوسپاردى تۇردە پايدالانۋ جولعا قويىلدى. اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىقتارىندا جاڭا تۇقىم تالاپتارىنا ساي كەلەتىن مال باسى شوعىرلاندى، تالاپ ۇدەسىنەن شىقپاعان مالدار جاپپاي بۋدانداستىرۋمەن شۇعىلدانعان شارۋاشىلىقتاردىڭ انالىق باسىن تولىقتىرۋعا پايدالانىلدى.
جەرگىلىكتى مالدى جاقسارتۋ جۇمىسىنا، كوبىنە، اسىل تۇقىمدى شارۋاشىلىقتاردا وسىرىلگەن تۇقىمدىق بۇقاشىقتار قولدانىلدى. وسىلايشا، جاڭا تۇقىم شىعارۋعا باعىتتالعان سەلەكسيالىق جۇمىستار رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە عالىم-سەلەكسيونەرلەردىڭ باقىلاۋىمەن، قاجەتتى رەتتىلىكتى ساقتاي وتىرىپ جۇرگىزىلىپ، جوسپارلى تۇردە جۇزەگە استى.
سىرتتان كەلگەن مالدىڭ ءبىزدىڭ تابيعي جاعدايىمىزعا بەيىمدەلۋى ءار وڭىردە ءار قيلى ءوتتى. العاشىندا، كوپتەگەن مالدا بەيىمدەلۋ ۇدەرىسىنىڭ بەلگىلەرى بولىپ تابىلاتىن جۇرەك قاعىسى مەن تىنىس الۋى جيىلەپ، دەنەسىنىڭ قىزۋى كوتەرىلىپ، جاپپاي تەرشەڭدىگى بايقالدى. جاڭا ورتاعا بەيىمدەلۋ بارىسىندا، باسقا دا قولايسىزدىقتار ورىن الدى.
مىسالى، تابىنعا قوسقاندا سىرتتان اكەلگەن تازا تۇقىمدى گەرەفورد جانە ءبىرىنشى بۋىندىق بۋدان بۇقاشىقتاردىڭ بەلسەندىلىگى تومەندەۋ بولىپ، بۇزاۋ الۋ جوسپارىنىڭ ورىندالۋى قيىنعا سوقتى. تازا تۇقىمدى جانە ءبىرىنشى بۋىندىق بۋدان مالداردا جۇقپالى اۋرۋلار، مىسالى، تۋبەركۋلەز، برۋسەللەز بەلەڭ الدى.
دالادا جايىلىمدا جۇرگەن مالداردىڭ اراسىندا كونيۋكتيۆيت پەن كەراتيت اۋرۋلارى كوبەيدى. ءوز وتانىندا ءشوبى شۇيگىن جايىلىمدا باعىلعان مالدار ءبىزدىڭ اۋقىمى كەڭ ورىسىمىزدە تۇياعىنان كەمدىك كوردى. سيىردى جاپپاي جاقسارتۋ بارىسىندا مال ءوسىرۋ ماسەلەسى قالىپتاسقان ادىسپەن جۇرگىزىلىپ، تابيعي سۇرىپتاۋ تەزىنەن دە وتكىزىلدى. وسى ۇستانىم جەرگىلىكتى جەرگە بەيىمدەلگەن ەتتى سيىردىڭ قالىپتاسۋىن قامتاماسىز ەتتى.
گەرەفورد تۇقىمىنىڭ جەرگىلىكتى جەرگە بەيىمدەلۋىنە، كليماتتىق جاعدايمەن قاتار، تەكتىلىك قاسيەت تە ىقپال ەتكەنى انىقتالدى. مىسالى، اعىلشىننان كەلگەن مالدارعا قاراعاندا، كانادادان كەلگەن مالدار كليماتى قاتال ءبىزدىڭ تابيعي جاعدايىمىزعا تەز بەيىمدەلدى. ويتكەنى، كانادانىڭ كليماتى قاتال جاعدايىندا تابيعي سۇرىپتاۋدان وتكەن مال، ءبىزدىڭ ەلدىڭ دە اۋا-رايىنا كونبىستىگىن كورسەتتى /ا.ۆ. لانينا/.
سونىمەن قاتار، ەسكەرەتىن ءجايت – ساراپتاۋ بارىسىندا اعىلشىن بۇقاشىقتارىندا «تۋىستىق جاقىندىق» /ينبريدينگ/ ورىن العانى انىقتالدى. قان جاقىندىعى مالدىڭ كەيبىر بەلگىلەرىنىڭ بەكەمدەلۋىنە ىقپال ەتكەنىمەن، كوبىنە، اعزانىڭ توزىمدىلىگىن السىرەتىپ، قالىپتى قىزمەتىنە نۇقسان كەلتىرەتىنى گەنەتيكا ىلىمىندە بەلگىلى ءجايت. مىسالى، اعىلشىن بۇقاشىقتارىنا ءتان II-III ي II-II دەڭگەيدەگى تۋىستىق جاقىندىق ەكىنشى بۋىن ۇرپاقتارىنىڭ ءوزارا شاعىلىسۋىنا جول بەرىلگەنىنە دالەل.
جاپپاي بۋدانداستىرا وتىرىپ، قولداعى مالدى جاقسارتۋ بارىسىندا ۇتىمدى جۇرگىزىلگەن سۇرىپتاۋ مەن جۇپتاۋ جۇمىستارى رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە جاڭا تۇقىمدىق مال توبىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى.
بىرىنشىدەن، مال باسى بارىنشا سەلەكسيالىق جۇمىسپەن قامتىلدى، ەكىنشىدەن، اسىل تۇقىمدى شارۋاشىلىقتاردا تۇقىمدىق مالدىڭ تاڭداۋلى توبى شوعىرلانىپ، اتالىق مالدار تاڭدالىپ، ىرىكتەلىپ الىندى. وسىلايشا، ۇدايى جۇرگىزىلگەن سۇرىپتاۋ جۇمىستارى جانە مالدىڭ بەلگىلى ءبىر نىشاندارىن جاقسارتۋ ماقساتىندا قولدانىلعان سىندارلى جۇپتاۋ ۇدەرىسى جيىرما جىلدىڭ كولەمىندە وزىندىك ەرەكشە بەلگىلەرى قالىپتاسقان جاڭا تۇقىمنىڭ شىعۋىنا ۇلاستى.
وداق عالىمدارى مەن سەلەكسيونەرلەرىنە قويىلعان تالاپ – ەتتى باعىتتاعى بەلگىلەرى جاقسى جەتىلگەن جانە جەرگىلىكتى تابيعي ورتاعا بەيىم جاڭا سيىر تۇقىمىنىڭ قالىپتاسۋى ەدى. وسى تالاپتاردىڭ مەجەسى دە بەلگىلەندى: ساقا سيىرلاردىڭ سالماعى 520-550 كەلى، بۇقالاردىڭ سالماعى 850-900 كەلى جانە 1،5 جاسقا جەتكەن بۇقاشىقتار 450 كەلىدەن كەم ەمەس سالماق تارتۋى كوزدەلدى.
اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىقتارىندا سىندارلى سۇرىپتاۋ مەن جۇپتاۋ جۇمىستارىنىڭ بارىسىندا كوپتەگەن اتالىق ىزدەر قالىپتاستى. ءارتۇرلى تابيعي ايماقتا وسىرىلگەندىكتەن تۇقىمىشىلىك قۇرىلىمدىق مال توپتارى قالىپتاستى. دەرەكتەر لەگىنە سۇيەنسەك، تەك قازاقستان اۋماعىندا ەتتى باعىتتاعى ساپاسى بەكىگەن، تەكتىك قاسيەتى تۇراقتالعان مال توبىنىڭ ءوزى جەكە دارا جاڭا تۇقىمدى اپروباسيالاۋ دەڭگەيىنە جەتكەنى جازىلعان.
رەسەيدىڭ ءبىراز وڭىرلەرىن قامتىعان جانە سەلەكسيالىق جۇمىستارى بىردەي ادىستەمەلىك ۇستانىمدارمەن اتقارىلعاندىقتان 1950 جىلى وداق كولەمىندە مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ قاۋلىسىمەن «قازاقتىڭ اقباس سيىرى» دەگەن اتپەن جاڭا تۇقىم بەكىتىلدى. ارينە، بۇل ۇلكەن جەتىستىك، ءارى ماقتانىش ەدى. قازاقستان جاڭا تۇقىمنىڭ مال باسى جاعىنان، ءوسىرىلۋ اۋماعىنىڭ كولەمى جانە سەلەكسيالىق جۇمىس بارىسىندا قالىپتاسقان ءاتالىقىز بەن تۇقىمىشىلىك قۇرىلىمدىق مال توپتارى /تيپ-سۇلە/ سانى جاعىنان رەسەيدەن وزىق تۇردى. اۋقىمى كەڭ جۇمىس جانە عالىمدار مەن سەلەكسيونەرلەردىڭ قاجىرلى ەڭبەگى وسىلاي ناتيجەلى مەجەگە جەتتى.
