پرەزيدەنتىمىزدىڭ الەمدەگى نەبىر ازۋىن ايعا بىلەگەن الپاۋىت ەلدەردىڭ مەملەكەت باسشىلارىمەن وتكەن كەزدەسۋلەرىنە قاتىسىپ، كورگەن-بىلگەندەرىمدى تالاي مارتە جازدىم، ءتۇرلى دەرەكتى فيلمدەردە كورسەتتىم. اللا بۇيىرتسا، كوكەيدە قالعان كورىكتى ويلاردى كەڭىنەن كوسىلىپ جازاتىن ۋاقىت تا كەلەر.
قازاقتا "ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى" دەگەن ماتەل بار. ەجەلدەن توسەكتە باسى، توسكەيدە مالى قوسىلعان، تامىرلاس، تۋىستاس قازاق پەن قىرعىزدىڭ اراسىنا بارعان سايىن جىك ءتۇسىرىپ بارا جاتقان شەتىن ماسەلەگە قاتىستى ءۇن قوسۋدى ازاماتتىق پارىزىم دەپ سانايمىن.
قازاق نە ايتسا دا تاۋىپ ايتقان عوي. ءسوز - وتە قۋاتتى قارۋ. ايتپەسە، اتالارىمىز: "تاۋدى، تاستى جەل بۇزار، ادامزاتتى ءسوز بۇزار" دەپ ايتار ما ەدى؟
ءقازىر الەۋمەتتىك جەلى اتاۋلىنى اشىپ قالساڭ دا، كومپيۋتەردىڭ تەتىگىن باسىپ قالساڭ دا اتامبايەۆتىڭ قازاق پەن قىرعىز اراسىنا وت تاستاعان سوزدەرى جەلدەي ەسىپ تۇر. بىلدەي ءبىر ۇلكەن مەملەكەتتى باسقارىپ وتىرعان پرەزيدەنتتىڭ اۋزىنان قايتا-قايتا شىعىپ جاتقان بىلاپىت سوزدەر، ەكى ەل اراسىنا ىرىتكى سالىپ، الاتايداي بۇلدىرۋدە.
بويىندا ۇلتتىق نامىسى بار ازاماتتىڭ وعان شىداۋى مۇمكىن ەمەس. ايدىڭ كۇنى امانىندا اتامبايەۆتى نە تۇلەن ءتۇرتتى؟ ءبىز ونىڭ باسقاشا سايراعان كەزىن دە ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، قۇلاعامىزبەن تىڭداعانبىز. ەندى ءسىز دە وعان نازار سالىڭىز.
ول نە دەپ ەدى؟
اتامبايەۆ 2014 جىلدىڭ قاراشاسىندا قازاقستانعا كەلگەن رەسمي ساپارىن: "يا پريزنالسيا ۆ ۋزكوم كرۋگۋ، چتو يا ۆسەگدا جالەل و توم، چتو نە ۋ ناس پەرۆىي پرەزيدەنت بىل نازاربايەۆ. ۆى ۆسە-تاكي سەنيتە، بەرەگيتە سۆوەگو پرەزيدەنتا"، - دەگەن ماقتاۋمەن باستاپ، "يا مالو كوگو حۆاليۋ، ۆى نا ساموم دەلە، نۋرسۋلتان ابيشيەۆيچ، ۆەليكيي چەلوۆەك س ششەدروي دۋشوي، ي، ناۆەرنوە، بوگ پوەتومۋ ۆاس ليۋبيت، ي، ناۆەرنوە پوەتومۋ بوگ تاك منوگو داەت ۆام ي كازاحستانۋ. ي نە زريا زا ەتي گودى تاكوي رىۆوك سدەلان ۆ كازاحستانە"، - دەگەن سوزدەرمەن اياقتادى (دايەكشە ءتۇپنۇسقا تىلىندە ءبىر ءسوزى وزگەرمەستەن بەرىلدى).
جاي عانا "دەگەن" جوق، ەكى قولىن كەزەك-كەزەك سەرمەپ، ەسىلە، ەگىلە سويلەگەن. وسىنداي "جۇرەكجاردى" لەبىز بىلدىرگەن قىرعىز پرەزيدەنتىنىڭ دانىشپان اباي ايتقانداي: "ءدوڭ اينالماي انت اتىپ، ار جاعى بۇكسىپ، بىقسيتىنىن" ول كەزدە، ءبىز، ارينە، بىلگەن جوقپىز.
اتامبايەۆتىڭ ساۋاتى شامالى ادام ەكەنىن قازاقستانعا كەلگەن ساپارىندا: "ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى قازاقتار تۋرالى دەرەكتەر ۇنەمى قىرعىزدار جايلى زەرتتەۋلەردە بەرىلگەن"، - دەگەن سوزىنەن-اق بايقاعانبىز.
مەن كانديداتتىق ديسسەرتاسيامدى "ورىس ەنسيكلوپەديالارىنداعى قازاق تاريحىنان" قورعادىم. ريەۆوليۋسياعا دەيىن قازاقتار "كيرگيزى" نەمەسە "كيرگيز-كايساكي" دەگەن اتاۋمەن، ال قىرعىزدار "كارا كيرگيزى"، "بۋرۋتى"، "ديكوكامەننىە كيرگيزى" دەپ بەرىلگەن (ەنسيكلوپەديچەسكيي سلوۆار "بروكگاۋز - ەفرون"، 1895 جىل، 15-توم، 101-بەت).
ءتىپتى، قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى 1920-25 جىلدارى قىرعىز ءاسسر-ى دەپ اتالىپ، 1924 جىلى ورتا ازيادا جۇرگىزىلگەن اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق بولىنىستەن كەيىن عانا دۇنيەگە كەلگەن رسفسر قۇرامىندا قىرعىزدار اۆتونومياسى رەسمي تۇردە "قارا-قىرعىز اۆتونوميالىق وبلىسى" دەپ اتالعان. ال اتامبايەۆ "كيرگيزى" دەگەن زەرتتەۋلەردى وقىماي-اق سىرتىنان ءبارىن تۇگەل قىرعىزعا تيەسىلى دەپ كەلگەن.
تەليەۆيزوردى قوسىپ قالسام...
بيىل جازدا تەليەۆيزوردى قوسىپ قالسام اتامبايەۆ: "دليا ناس، كيرگيزوۆ، روسسيا - ەتو ناشا يستوريچەسكايا پرارودينا"، - دەپ سوعىپ تۇر. جاعامدى ۇستادىم. ءبىز بىلەتىن "ماناستا" قىرعىزدار التايدان الاتاۋعا قونىس اۋدارعاندا ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىنىڭ التىن بەسىگى - التايدا سارى ورىستىڭ ءوزى تۇگىل، ءىزى دە بولماعان.
ال 2015 جىلى تۇركياعا بارعان ساپارىندا ول: "...كاجدىي كىرگىز زناەت، چتو دليا كىرگىزوۆ تۋرسيا - پۋتيەۆودنايا زۆەزدا، رودينا-مات، ۋكازىۆايۋششايا نام دوروگۋ"، - دەپ سوققان ەدى.
ۇلتىن سۇيەتىن ازاماتتا ءبىر عانا انا، ءبىر عانا وتان بولادى. وسى ەكى قاسيەتتى ۇعىمدى ءبىز ءبىر قاۋىزعا سىيدىرىپ، "وتان-انا" دەيمىز. ول - اركىم ءۇشىن ءوزىنىڭ، اتا-باباسىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەرى. ساياسات ءۇشىن تالاي نارسەنى ايتۋعا بولار-اۋ، ءبىراق ەل امان، جۇرت تىنىشتا "وتان-انانى" ايىرباستاۋ مۇلدە اقىلعا سىيمايتىن نارسە.
"باقسام باقا ەكەن" دەگەندەي، اتامبايەۆتى كەشىرۋگە ابدەن بولادى ەكەن؟! سەبەبى، ول ءوزىنىڭ قايدان شىققانىن تىپتەن بىلمەيتىن بولىپ شىقتى؟! ءدال وسى جەردە جۇرت ماعان "تىم ارتىق كەتتى-اۋ" دەيتىن دە بولار. ەندەشە ايتار ءۋاجىمنىڭ دالەلى مەن دايەگىن اتامبايەۆتىڭ ءوز اۋزىنان تىڭداپ كورىڭىز. ول ءوزىنىڭ 2011 جىلدىڭ 21 مامىرىندا بەرگەن سۇحباتىندا: "يا پلوحو زنايۋ سۆويۋ رودوسلوۆنۋيۋ. زنايۋ، چتو ۆ موەم رودۋ بىلي ريەۆوليۋسيونەرى، نو وتكۋدا مى رودوم نەيزۆەستنو"، - دەگەن ەكەن.
كەزىندە اتامبايەۆتىڭ: "قازاقتى شىڭعىس حان تۇقىمى بيلەپ كەلگەن"، - دەگەن بەسىنشى سىنىپتىڭ بالاسىنا دەيىن ءمالىم اكسيومانى كىنارات رەتىندە العا تارتقاندا، اپىراي، مىنا كىسى شىڭعىستىڭ ءبىر تۇقىمى قۇبىلاي - قىتايدى، جوشى ۇرپاعى - ورىس، قازاقتى، شاعاتاي اۋلەتى - قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەندى، قۇلاعۋ جۇراعاتى - كاۆكاز، اراب، پارسى جۇرتىن بيلەگەنىن بىلمەگەنى مە؟
قازاق حV عاسىردان دەربەس حاندىق رەتىندە ءبولىنىپ شىققاندا، قىرعىزدار ورىس وتارلىعىنا دەيىن قوقان حاندىعىنا قاراپ كەلگەنىنەن ەش حابارسىزدىعىنا تاڭ-تاماشا قالىپ ەدىك. سويتسەك، ول ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىن قويىپ، اتا-باباسىنىڭ قايدان تارايتىنىن مۇلدە بىلمەيتىن بولىپ شىقتى.
كەيىنگى كەزدە اتامبايەۆتىڭ اۋزىنان مەملەكەت باسشىسى تۇگىل، ەسى دۇرىس ادام ايتا قويمايتىن سوزدەر شىعا باستادى. پرەزيدەنت ورىنتاعىندا ەمەس، قۇددى ءبىر تۇرمەدە نەمەسە اۋرۋحانادا وتىرعان ادامعا ءتان "شەستەركا"، "كوزەل"، "مانگۋرت"، "يديوتى"، "ۆونيۋچيە"، "ۋرودى"، "دەرمو"، "بارانى" دەگەن سوزدەردى وڭدى-سولدى سۋداي ساپىراتىن بولدى. بۇل - تەك جازۋدى كوتەرەتىندەرى عانا. كوتەرمەيتىنى قانشاما. مەن ءار سوزىمە ءاردايىم ابايلاپ قارايلايتىن اداممىن. جوعارىدا "اۋرۋحانا" ءسوزىن دە ەموسياعا بەرىلگەندىكتەن كەلتىرىپ وتىرعان جوقپىن.
كەزىندە...
ۆيكيليكس قىرعىزستاندا اقش-تىڭ ەلشىسى بولعان ستيۆەن يانگتىڭ: "اتامبايەۆ ستراداەت سەرەزنىمي پسيحيچەسكيمي راسسترويستۆامي، وت كوتورىح ون پەريوديچەسكي لەچيلسيا ۆ ودنوم تۋرەسكوم ۆوەننوم گوسپيتالە. زابوليەۆانيە حاراكتەريزۋەتسيا رەزكيمي سمەنامي ناستروەنيا، پەريودامي نەادەكۆاتنوگو پوۆەدەنيا، ۆسپىشكامي نەوبوسنوۆاننوگو گنيەۆا ي پارانويدالنىم سيندروموم، ۆىراجايۋششيمسيا ۆ برەدە پاسيەنتا، چتو ەگو حوتيات ۋبيت.
تاك، 22 مايا 2007 گ. ون زاياۆيل و "پوكۋشەنيي" نا سۆويۋ پەرسونۋ: "مەنيا وتراۆيلي ۆ موەم رابوچەم كابينەتە. دالي ستاكان ۆودى، يا ۆىپيل، پوسلە چەگو دۆا دنيا ناحوديلسيا بەز سوزنانيا". زلوۋپوترەبلەنيا الكوگولەم تولكو ۋسۋگۋبليايۋت سوستويانيە پسيحيكي پاسيەنتا"، - دەگەن پىكىرىن جاريالادى. مىنە، تاجىريبەلى ديپلوماتتىڭ ءدال وسىنداي باعاسىنان كەيىن اتامبايەۆتىڭ ءسوزىنىڭ دە، ءوزىنىڭ دە پارقى تۇپ-تۇگەلىمەن ورىن-ورنىنا كەلە قالادى.
باسىندا اتامبايەۆتىڭ بۇل ارەكەتىن مەن قۋلىق شىعار دەپ ويلاۋشى ەدىم. دانىشپان اباي مۇندايلاردىڭ دا دياگنوزىن: "قۋلىق ەمەس، بۇل - ءبىر - دەرت، تۇرلاۋى جوق قۇبىلىپ"، - دەپ باياعىدا-اق بەرىپ كەتكەن ەكەن. بۇعان نە الىپ-قوسۋعا بولادى؟ اتامبايەۆ قىرعىز تاريحىندا نەسىمەن قالادى؟ تىم ارىعا بارماي-اق، كەز كەلگەن ەلدىڭ دامۋ دەڭگەيىن انىق كورسەتەتىن ەكى-اق دەرەك كەلتىرەيىك.
ول بيلىككە كەلگەننەن كەيىنگى 2012 جىلى قىرعىزستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 6،6 ميلليارد دوللار بولسا، وتكەن جىلى ول 6،5 ميللياردقا كەتتى. ءيا، ءبىز ايتۋعا دا، جازۋعا دا داعدىلانعانداي وسكەن جوق، قايتا كەرى كەتتى.
وسىعان قاراپ، بۇل ەلدە ءوسىم مۇلدە جوق ەكەن دەپ ويلاماڭىز؟! بار. ەلدىڭ مەملەكەتتىك قارىزى 2012 جىلى 156 ميتتا اتىن شىعارا الماعان اتامبايەۆ وسى ارانداتۋشىلىعىمەن عانا ەل ەسىندە قالادى. قازاق-قىرعىز بىر-بىرىنە وتە جاقىن، تۋىس، باۋىر حالىق. كەزىندە قازاق پوەزياسىنىڭ اقبۋرا اقساقالى ءابدىلدا تاجىبايەۆ:
"باسىمدا مەنىڭ اق قالپاق،
ويۋلاپ شەتىن سىرعىزعان.
بەتىم دە مەنىڭ جاپ-جالپاق،
ايىرمام قايسى قىرعىزدان"، - دەگەن ەكەن.
ەندەشە قازاق-قىرعىز اراسىنداعى الەۋمەتتى الاڭداتقان ىڭعايسىزداۋ جاعداي اتامبايەۆپەن ءبىرجولاتا كەتىپ، الداعى ۋاقىتتا اعايىندى قوس حالىقتىڭ ىنتىماعى جاراسقان، بەرەكە-بىرلىكشىل تىرلىگىنە كۋا بولايىق، اعايىن.
مۇحتار قۇل-مۇحاممەد
دەرەككوز: kaz.tengrinews.kz
