ءجۇندى قاشان كادەگە جاراتامىز؟
بۇگىنگى تاڭدا قوي باسىنىڭ جالپى سانى 18 ملن بولعانىمەن، بيازى جانە بيازىلاۋ ءجۇندى قويلار 2،2-2،3 ميلليون عانا. جالپى، الىنعان 40 مىڭ توننا ءجۇننىڭ 7،1 مىڭ (18%) تونناسى بيازى جۇنگە تيەسىلى، ياعني جۋىلعان ءجۇن ەسەبىمەن وندىرىسكە جارامدى 3،5 مىڭ توننا ءجۇن وندىرىلۋدە. حالىق شارۋاشىلىعىنا قاجەتتىلىگىن ەسكەرىپ، عىلىمي تۇرعىدان كەلسەك، ەلىمىزدەگى بيازى جانە بيازىلاۋ ءجۇندى قوي سانى 8،0 ملن باستان جوعارى بولۋى ءتيىس ەدى. ويتكەنى حالىقتى، اسىرەسە بالالاردى ساپالى كيىممەن قامتۋعا جىلىنا ءار ادامعا كەمىندە 2،0 كەلى قوي ءجۇنى (تابيعي ءجۇن ەسەبىمەن)، ونىڭ ىشىندە 1،5 كەلى بيازى جانە بيازىلاۋ ءجۇن ءوندىرىلۋى كەرەكتىگى انىقتالعان. سونىمەن، بيازى جانە بيازىلاۋ ءجۇندى قوي باسى قاجەتتى مولشەردەن ءتورت ەسەگە دەيىن از بولىپ وتىر. ەڭ سوراقىسى، جىل سايىن وندىرىلەتىن 40 مىڭ توننا ءجۇننىڭ 26 مىڭ (67%) تونناعا جۋىعى جارامسىز (ۋتيل) بولىپ قالۋدا.
رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستان اۋماعىندا جالپى وندىرىلگەن ءجۇننىڭ 11% عانا وڭدەلەدى، وسى كورسەتكىش جۋىلعان بيازى ءجۇن ۇلەسىنە تيەسىلى. ەكسپورتتىق الەۋەتتى سارالاساق، بار-جوعى 1 834،5 توننا بيازى ءجۇن سىرتقا ساتىلعان. سوڭعى بەس جىلدا ءجۇن ءوندىرىسى 8%-عا ارتقانىمەن، ەكسپورت 3،5 ەسەگە تومەندەگەن. ەلىمىزدە ءجۇن وڭدەۋ سالاسىنداعى 13 ارنايى مامانداندىرىلعان كاسىپورىننىڭ تەك 4ء-ۋى عانا وسى باعىتتا جۇمىس اتقارا الادى.
مىسالى، «فابريكا پوش-تاراز» كاسىپورنى ءجۇندى جۋۋ مەن شۇيكەلەنگەن ءجۇن /توپس/ وندىرۋگە مامانداندىرىلسا، «شىمكەنت-كاشەمير» كاسىپورنى بيازى جانە قىلشىق ءجۇندى جۋىپ، ولاردان دايىن ءونىم الۋعا تەحنولوگيالىق جاساقتالعان.
اتىراۋ وبلىسىندا «Caspiy Lana Atyrau» كاسىپورنى ءجۇندى تولىعىمەن وڭدەۋ تەحنولوگياسىن يگەرگەن، كوبىنە، توقىما جامىلعى /كورپە/ شىعارادى. الماتى وبلىسىندا «كۋات لتد» كاسىپورنى ءجۇندى وڭدەۋ ارقىلى نەگىزىنەن كيىز، ۇلتاراق، بايپاق وندىرەدى. ءجۇن وڭدەۋ سالاسىندا كەڭەس كەزىنەن جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان «ۆويلوچنايا فابريكا»، «كوستانايسكايا فابريكا ۆاليالنوي وبۋۆي»، «روزا ۆاليالنو-ۆويلوچنىي كومبينات» سياقتى ءبىرقاتار كاسىپورىندار – تەحنولوگيالىق جاڭعىرتۋ ارقىلى ءتيىمدى پايدالانۋدى تالاپ ەتەتىن، وتە ماڭىزدى رەزەرۆتىك كوزدەر بولىپ سانالادى
بۇگىنگى تاڭدا، قوي شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ 80%-دان استامى شاعىن قوجالىقتار مەن قوسالقى ءۇي شارۋاشىلىقتارىندا وندىرىلەدى. وسى ءۇردىس تەحنولوگيالىق جاڭالىقتار مەن عىلىمي جەتىستىكتەردى پايدالانىپ، سالانىڭ ەكسپورتتىق پوتەنسيالىن ءتيىمدى پايدالانۋعا قولبايلاۋدا. سوندىقتان دا وندىرىلگەن ءجۇننىڭ ساپاسى سۇرانىسقا ساي كەلمەي، قوي ەتى، ونىڭ ىشىندە، الەمدىك نارىقتا ۇلكەن سۇرانىسقا يە قوزى ەتى تەك وتاندىق تۇتىنۋشىلاردىڭ قاجەتىن قامتاماسىز ەتەتىن مولشەردە عانا وندىرىلۋدە.
https://dalanews.kz/T-rmys/62648-62648
الەمدىك نارىقتاعى ساپالى بيازى جۇنگە سۇرانىس ۇلكەن بولعاندىعىنا قاراماستان، ەلىمىزدە جىل سايىن وندىرىلەتىن 7،0 مىڭ توننادان اسا بيازى جانە بيازىلاۋ ءجۇن 1 اقش دوللارى/كەلى جەتپەيتىن باعامەن وتكىزىلۋدە نەمەسە مۇلدەم ىسكە اسپاۋدا. جىڭىشكەلىگى 19-21،0 مكم-گە دەيىنگى 1 كەلى مەرينوس ءجۇننىڭ جاڭا زەلانديا مەن اۆستراليا نارىعىنداعى ورتاشا باعاسى 10،0 اقش دوللارىنان جوعارى. وسىنداي زور الەۋەتتى نەگە پايدالانباسقا؟ اتالعان جايدىڭ ورىن الۋىنىڭ باستى سەبەپتەرىنە توقتالساق.
بىرىنشىدەن، بيازى جانە بيازىلاۋ جۇندەردى ساپاسىنا، اسىرەسە ولاردىڭ جىڭىشكەلىگى مەن ۇزىندىعىنا، لاستانۋ دەڭگەيىنە (ءتۇرلى قوسپالارمەن: قي، تىكەنمەن ارالاسۋى) ساي جۇيەلەپ (كلاسسيروۆكالاپ) نارىققا ۇسىنۋ جۇمىستارى جۇيەسىزدىككە ۇشىرادى. كەڭەس كەزەڭدە وسى جۇمىستار جوسپارلى تۇردە اتقارىلىپ، مەملەكەتتىك باقىلاۋدا بولدى. قازىرگى ۋاقىتتا وسى باعىتتاعى جۇمىستى ۇيىمداستىرۋعا مەملەكەت تاراپىنان كوزقاراس، ال شارۋالار تاراپىنان تالپىنىس بايقالمايدى. ەكىنشىدەن، بيازى جانە بيازىلاۋ ءجۇننىڭ ساتىلماۋى وسى باعىتتاعى قوي تۇقىمدارىنىڭ وسۋىنە تەجەۋ بولىپ تۇر.
https://dalanews.kz/suranys/61388-zhylqy-tort-tulikting-toresi
سەبەبى شارۋالار ءۇشىن تولدەرىن العاشقى تاۋلىكتەردە كۇتىمدى قاجەت ەتپەيتىن قۇيرىقتى قوي تۇقىمدارىنىڭ قوشقارلارىمەن جاپپاي بۋدانداستىرۋ قولايلى. وسى ءۇردىستىڭ اسەرىنەن قوي ءجۇنى ارتەكتىلەنىپ، ونىڭ فيزيكا-تەحنولوگيالىق ساپاسى ناشارلادى. بيازى ءجۇندى سۋبسيديالاۋ كەزىندە شيكىزاتتىڭ ساپالىق كورسەتكىشتەرى ەسكەرىلمەۋى ءجۇننىڭ ساپاسىن تومەندەتىپ، وتاندىق جەڭىل ونەركاسىپتىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋىنە كەدەرگى كەلتىردى. وعان قوسىمشا، ءجۇن دايىنداۋ جانە ساتۋمەن اينالىساتىن قۇرىلىمدار جۇيەلى جۇمىس اتقارمادى. ال 2020 جىلدان باستاپ جۇنگە قاراستىرىلعان سۋبسيديانىڭ مۇلدەم توقتالۋى مەرينوس ءجۇندى قويلاردى وسىرۋگە ىنتالاندىرماي، ونىڭ دامۋىنا قولبايلاۋ بولىپ وتىر.
نەگە؟ ويتكەنى بيازى جۇنگە بەرىلگەن 150 تەڭگە سۋبسيديا، سول ءجۇندى قىرقۋعا جۇمسالاتىن شىعىندى وتەۋگە عانا جەتەدى. سەبەبى ءبىر باس قويدى قىرقۋعا 350-450 تەڭگە جۇمسالسا، ءبىر قويدان العان 3 كەلى جۇنگە 450 /150 تگ ح 3 كگ = 450/ تەڭگە سۋبسيديا الاتىن ەدى. ال نارىقتاعى بيازى جۇنگە بەرىلەتىن باعا 350 تەڭگەدەن اسپايدى. قوي باققان شارۋا ءبىر باس مالدان 1 000 /350ح3/ تەڭگەدەن اسپايتىن تابىس تابادى، وسى قارجىمەن قاي شىعىنىن جاپپاق؟
وسى ورايدا، مەملەكەت تاراپىنان سىندارلى ساياساتتىڭ قالىپتاسپاۋى قوي شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولىپ تۇرعانى قىنجىلتادى. مىسالى، ءجۇندى ەكسپورتتاۋعا قاراستىرىلعان كەدەندىك باج سالىعى مەن سىرتقا تەك جۋىلعان ءجۇن شىعارۋعا رۇقسات بەرۋ ماسەلەلەرىنىڭ ەكونوميكالىق استارى تۇسىنىكسىز. ازىرگە، «اتامەكەن» ۇكپ جانە قوي سالاسىنداعى قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ ىقپالىمەن 2023 جىلعا دەيىن بۇل پوشلينا توقتاتىلدى.
دەگەنمەن بيازى جۇنگە دەگەن الەمدىك سۇرانىسقا وراي، قوي ءجۇنىنىڭ نارىقتاعى پارقىن الەمدىك دەڭگەيگە جەتكىزۋ مەملەكەت قۇزىرىنداعى ساياسات-اۋ. بيازى مەرينوس ءجۇن ءوندىرىسىنىڭ ستاندارتقا ساي دامۋىن ساپالىق تۇرعىدان قاداعالاۋدى جۇزەگە اسىراتىن، زاماناۋي قۇرال-جابدىقتارمەن قامتىلعان سەرتيفيكاتتالعان ءجۇن زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ قالىپتى /رەنتابەلدى/ جۇمىس اتقارۋىنا مەملەكەتتىك تۇرعىدان جاعداي جاساۋ كەرەك.
https://dalanews.kz/T-rmys/60515-zhayylymga-zhanashyrlyq-zhetispey-tur
وسى ورايدا، بيازى ءجۇندى قوي شارۋاشىلىعى وركەندەگەن اۆستراليا مەملەكەتى ىس-تاجىريبەسىن قولدانىپ، ءجۇندى ساپاسىنا ساي ساتۋدى شۇعىل قولعا الۋدى قاراستىرعان ءجون. جىڭىشكە تالشىقتى باعالى مەرينوس ءجۇنىن ءوندىرۋ بويىنشا كوشباسشى بۇل ەلدە، ءجۇن نارىعىن رەتتەۋمەن اينالىساتىن، بىرنەشە عاسىرلىق تاجىريبەسى بار، اۆستراليا ءجۇن كورپوراسياسى (اجك) جۇمىس ىستەيدى. ۇيىمداستىرۋ شارالارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جالپى قىرقىلعان ءجۇننىڭ 8،0% مولشەرىندە سالىق الاتىن اجك جىلدار بويىنا جينالعان قارجىنىڭ 50،0%-ىن – رەزەرۆتىك باعامەن شيكىزات ساتىپ الۋعا، 44،0 %-ىن حالىقارالىق جانە ۇلتتىق ءجۇن ساۋداسى ءىس-شارالارىن – رەتتەۋگە، قالعان 6،0%-ىن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى شىعىندارىنا جۇمسايدى. وسى ورايدا، مەملەكەت تاراپىنان قوي سالاسىنا ءمان بەرىلىپ، وسىنداي تەتىكتەردى نەمەسە بالاما جولدارىن قاراستىرعان ابزال.
قوزى ەتىن ءوندىرۋ
الەمدىك نارىقتا جىڭىشكە مەرينوس جۇنگە سۇرانىس ەشقاشان قاناعاتتاندىرىلعان ەمەس، باعا دا جوعارى دەڭگەيدە تۇراقتى ساقتالۋدا. وسىنى ەسكەرىپ، وتاندىق بيازى ءجۇندى قوي شارۋاشىلىعىندا جىڭىشكە تالشىقتى مەرينوس ءجۇن بەرەتىن، سالماق باساتىن ءارى تەزجەتىلگىشتىك قاسيەتتەرى ۇتىمدى ۇشتاسقان قوي وتارلارىن كوبەيتىپ، ولاردى ودان ءارى اسىلداندىرۋ جۇمىستارىن جانداندىرۋ قاجەت.
قوشقارلارى مەن ساۋلىقتارىنىڭ ورتاشا سالماقتارى، تيىسىنشە، 100-120 جانە 65-70 كەلى، ال 20-اپتالىق ەركەك توقتىلارى 45-كەلىدەن اساتىن، اۆستراليا ەتتى مەرينوسى مەن نەمىستىڭ دويچەمەرينوفلەيششاف تۇقىمىن ءتيىمدى ادىستەرمەن قارقىندى پايدالانۋ وتاندىق بيازى ءجۇندى قوي شارۋاشىلىعىنا تىڭ سەرپىن بەرەرى وندىرىستىك تاجىريبەدە دالەلدەندى.
مىسالى، 2011 جىلى سەلەكسيالىق جەتىستىك رەتىندە تىركەلگەن بيازى ءجۇندى قويدىڭ ەتتى باعىتتاعى جاڭا تۇقىمى «ەتتى مەرينوس» وسىعان دالەل. «ەتتى مەرينوس» – تۇقىم شىعارۋ ۇردىسىندە مەرينوس ءجۇن مەن ساپالى قوزى ەتىن ءوندىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن، «ءوز تولىنەن ءوسىرۋ» ادىسىمەن شىعارىلعان باعالى تۇقىم. وسىعان ۇقساس، جەرگىلىكتى بيازى ءجۇندى ساۋلىقتاردى نەمىستىڭ «دەيچەمەرينوفلەيششاف» تۇقىمىمەن بۋدانداستىرۋ ارقىلى الىنعان ۇنامدى مالدى سۇرىپتاۋ جولىمەن جۇرگىزىلگەن تۇقىمداردى قالىپتاستىرۋ جۇمىستارى ناتيجەسىندە وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىندا «دونە» جانە اۆستراليادا «اۆستراليا ەتتى مەرينوسى» تۇقىمدارى شىعارىلعان.
«ەتتى مەرينوس» تۇقىمىنىڭ ونىمدىلىك قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ سەكسەنىنشى جىلدارى قازاقتىڭ بيازى ءجۇندى قويىنىڭ ەتتىلىك قاسيەتىن ارتتىرۋ باعىتىمەن جۇرگىزىلدى. وسى قويلاردىڭ جەرگىلىكتى جەرگە بەيىمدىلىگىن پايدالانا وتىرىپ، ولاردىڭ ەتتىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ەتتى مالدار تاڭدالىپ، تۇقىمىشىلىك سەلەكسيا ادىسىمەن ەتتى باعىتتاعى وتارلار سانى كوبەيتىلدى. سەلەكسيالىق ءۇردىستىڭ سوڭعى كەزەڭدەرىندە ەتتىلىك قاسيەتتى كۇشەيتۋ ماقساتىندا نەمىستىڭ «دەيچەمەرينوفلەيششاف» قوشقارلارىنىڭ گەنەتيكالىق الەۋەتى قولدانىلدى. وسىنداي بۋدانداستىرۋدان الىنعان تۇقىمدار ءوز تولىنەن ءوسىرۋ جولىمەن كوبەيتىلىپ، تۇقىمىشىندىك سۇرىپتاۋعا باسىمدىق بەرىلدى.
ارينە، ءجۇن ساپاسى نازاردان تىس قالعان جوق. ەرتە جەتىلگەن قوزىلاردى سول جىلى اتالىق رەتىندە پايدالانۋ ادىستەرى قولدانىلدى. سۇرىپتاۋ كەزىندە 6-7 ايلىعىندا 50 كەلى اساتىن قوشقار توقتىلار، ەتتىلىگى جاعىنان جانە ءجۇن ساپاسى بويىنشا قاتاڭ سۇرىپتاۋدان وتكىزىلىپ، كوبىنە، قولدان ۇرىقتاندىرۋ جولىمەن قارقىندى پايدالانىلدى. عالىمداردىڭ قولدانعان وسى ۇتىمدى شەشىمى وتە جاقسى ناتيجەسىن بەردى. بىرىنشىدەن، مالدىڭ ەتتىلىگى ارتتى، ەكىنشىدەن، قوزىلاردىڭ ەرتە جەتىلۋى تەكتىك قاسيەت رەتىندە قالىپتاستى.
وسى تۇقىمداردىڭ جانە ولاردىڭ بۋدان قوشقارلارىن زاماناۋي دنق-تەحنولوگيامەن باعالاپ، جاقسارتۋشى رەتىندە تانىلعاندارىن قويدى قولدان ۇرىقتاندىرۋدا قارقىندى قولدانۋ، الىنعان تولدەردى ءجۇن ساپاسى مەن تەزجەتىلگىشتىگى بويىنشا ىرىكتەۋ مەن جۇپتاۋدى جۇيەلى جۇرگىزۋ وتاندىق بيازى ءجۇندى قوي شارۋاشىلىعىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرارى داۋسىز.
https://dalanews.kz/T-rmys/59988-elimizde-mal-asyldandyru-urdisi-qala
جۇندى-ەتتى باعىتتاعى تۇقىم – قازاقتىڭ وڭتۇستىك مەرينوستارىنىڭ توزىمدىلىك قاسيەتتەرىن ساقتاي وتىرىپ، تىردەي سالماعى مەن ءجۇن ونىمدىلىگىنىڭ كولەمى مەن تەحنولوگيالىق ساپاسىن جاقسارتۋ وسى تۇقىمنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرىپ، تۇقىمنىڭ تەكتىك قورىن جەتىلدىرۋگە جول اشادى. ۇقساس ونىمدىلىك باعىتتاعى، ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك جانە سولتۇستىك-شىعىس وڭىرلەرىنە كەڭىنەن تارالعان قازاقتىڭ سولتۇستىك مەرينوستارىنىڭ جويىلىپ كەتۋى اتالعان جۇمىستىڭ تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك ءمانىن ارتتىرىپ، ارنايى شارالار كەشەنىن قابىلداۋدى جەدەلدەتۋدى قاجەت ەتەدى.
قوي شارۋاشىلىعى سالاسىندا عىلىم مەن ءوندىرىستىڭ عاسىرعا جۋىق بىرلەسە جۇرگىزىلگەن جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە قىلشىق ءجۇندى قۇيرىقتى ساۋلىقتاردى شەتەلدەردەن اكەلىنگەن بيازى جانە بيازىلاۋ ءجۇندى قوي تۇقىمدارى قوشقارلارىمەن ۇرىقتاندىرۋدان الىنعان بۋدانداردى، سەلەكسيا ماقساتىنا ساي، سۇرىپتاۋ مەن جۇپتاۋ ارقىلى شىعارىلعان، جەرگىلىكتى قويلاردىڭ توزىمدىلىك قاسيەتتەرى مەن شەتەلدىك تۇقىمداردىڭ جوعارى ونىمدىلىگى ۇتىمدى ۇشتاسقان 5 بيازى (قازاقتىڭ بيازى ءجۇندى قويى، قازاقتىڭ ارقارمەرينوسى، قازاقتىڭ وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك مەرينوستارى، ەتتى مەرينوس)، 4 بيازىلاۋ (قازاقتىڭ ەتتى-جۇندى، قازاقتىڭ كروسسبرەدتى بيازىلاۋ ءجۇندى، اقجايىق ەتتى-جۇندى، قازاقتىڭ ەتتى تەز جەتىلگىش بيازىلاۋ ءجۇندى قويى) ءجۇندى قوي تۇقىمدارى ساپالى ءجۇن ءوندىرىسى بويىنشا ەلىمىزدىڭ الەمدىك دەرجاۆالاردىڭ العاشقى وندىعىنا ەنۋىن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، قوي ەتىن، ونىڭ ىشىندە قوزى ەتىن رەسپۋبليكان تىس نارىققا ۇلكەن كولەمدە شىعارۋعا مۇمكىندىك بەردى.
قازاقتىڭ بيازى ءجۇندى قويى، قازاقتىڭ ارقارمەرينوسى، قازاقتىڭ وڭتۇستىك مەرينوستارى 1946-66 جىلدار ارالىعىندا شىعارىلىپ، رەسپۋبليكا جانە ودان تىس ايماقتارعا قوي تۇقىمدارى مەن ولاردىڭ ونىمدەرى سەلەكسيا جەتىستىگى مارتەبەسىندە كەڭىنەن تارالدى. ەت، ءجۇن ونىمدىلىكتەرى مەن جەرگىلىكتى تابيعات جاعدايلارىنا بەيىمدەلۋشىلىك قاسيەتتەرى جاقسى ۇشتاسقان بۇل تۇقىمدار تاۋار وندىرۋشىلەر تاراپىنان سۇرانىسقا يە. تەك، قازاقتىڭ ارقارمەرينوسى عانا رەفورما جىلدارىندا ءبىرشاما ازايعانىمەن، تارالۋ ايماعىنىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاپ قالدى.
باستى سەبەپ – ولاردىڭ ۇشاسىندا (تۇتىنۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى تاراپىنان سۇرانىس تومەن قۇيرىقتىڭ بولماۋىنان) ماي ۇلەسىنىڭ تومەندىگى جانە مايدىڭ ەت ۇلپالارىنىڭ قۇرامىندا مارمارلىك (مرامور) سيپاتتا قالىپتاسىپ، ەتتىڭ قۇنارلىلىق جانە تاعامدىق قۇندىلىعىنىڭ جوعارى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋى.
وتاندىق بيازى جانە بيازىلاۋ ءجۇندى قوي تۇقىمدارىنىڭ وسى ەرەكشەلىگى مەن ولاردىڭ، قۇيرىقتى قويلارمەن سالىستىرعاندا، تولشەڭدىگىنىڭ جوعارىلىعىن (25-30%-عا) ۇتىمدى پايدالانۋ وسى باعىتتاردى وركەندەتۋگە جاڭا كوزقاراس قالىپتاستىراتىنى انىق. اتالعان تۇقىمداردان ىشىك، تون تىگۋگە پايدالانىلاتىن باعالى تەرى شيكىزاتتارىن الۋعا بولاتىندىعى جانە ولاردىڭ تاۋارلىق قاسيەتتەرى (ادەمىلىگى، جىلىلىعى، جەڭىلدىگى) قىلشىق ءجۇندى قويلارمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا جوعارى ەكەنى ەسكەرىلمەي كەلەدى.
ءجۇن تالشىقتاردىڭ ۇزىندىعى مەن جىڭىشكەلىگى قوي دەنەسىنىڭ بارلىق بولىكتەرىندە بىركەلكى، قىرقىلعان ءجۇننىڭ ۇزىندىعى – 7 سم-دەن، ءجۇن جىڭىشكەلىگى 60-ساپادان (25 مكم) تومەن ەمەس جانە باسقا دا فيزيكا-مەحانيكالىق كورسەتكىشتەرى مەرينوس بيازى جۇنگە ساي كەلەتىن شيكىزات تەك جۇقا دا تىعىز تەرىدە عانا قالىپتاساتىندىعى عىلىمدا وتكەن عاسىردىڭ باسىندا-اق دالەلدەنگەن.
وسى ونىمدىلىك باعىتتاعى قوي تۇقىمدارىن، قاراكول قويلارى سەكىلدى، تەك تازا تۇقىمدى ءوسىرۋ ارقىلى عانا جەتىلدىرۋگە بولاتىندىعىنا تاۋار وندىرۋشىلەر تاراپىنان جەتكىلىكتى ءمان بەرىلۋى ءتيىس. وسى ورايدا، قوي تۇقىمدارىن ولاردىڭ باعالى گەنوتيپتىك ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي وتىرىپ، اسىلداندىرۋ جۇمىستارىندا جوسپارلى پايدالانۋعا جاۋاپتى رەسپۋبليكالىق پالاتالار مەن سالانىڭ عىلىمي نەگىزدە دامۋىنا ادىستەمەلىك جەتەكشى، عىلىمي مەكەمە – «قازاق مال شارۋاشىلىعى جانە مال ازىعى ءوندىرىسى» ينستيتۋتىنىڭ فيليالى – ق.ءۇ. مەدەۋبەكوۆ اتىنداعى «قوي شارۋاشىلىعى عزي» عالىمدارىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى. عىلىم مەن ءوندىرىس سالاسى ماماندارىنىڭ ۇزاق ۋاقىت بويىنا بىرلەسە اتقارعان جەمىستى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە شىعارىلىپ، ءىس جۇزىندە ۇلتتىق بايلىققا اينالعان قوي تۇقىمدارىن ورىندى پايدالانۋ – سالانىڭ ساقتالۋى مەن وركەندەۋىنە جاۋاپتى بارلىق دەڭگەيدەگى ماماندار مەن عالىمدارعا سىن.
ەت ەكسپورتىنىڭ كەلەشەگى قوي شارۋاشىلىعىندا
ات ۇستىندە كۇن كەشىپ، زات ءقادىرىن تەرەڭ تۇسىنگەن، قوي تەرىسىنە «توعىز قابات تورقادان توقتىشاقتىڭ تەرىسى ارتىق» دەپ باعا بەرگەن ەلدىڭ ۇرپاعى – بىزگە – اتاكاسىپكە قۇرمەتپەن قاراۋ، سالانى دامىتىپ، ءونىمىن ۇقساتا ءبىلۋ – پارىز. قوي شارۋاشىلىعىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن تەرەڭ بىلمەيتىن، دەگەنمەن «كەڭەس» بەرۋگە قۇلشىنىپ تۇراتىن كەيبىر ەكسپەرتتەردىڭ شەتەلدىك تۇقىمدار قوشقارلارىن قولدانۋ ارقىلى ەتتىڭ دە، ءجۇننىڭ دە، تەرىنىڭ دە ماسەلەسىن تەز ارادا شەشە قويامىز دەۋى جاي عانا بىلمەستىك اياسىنا سيا قويمايتىن، ءقاۋىپتى پىكىر.
شەتەلدىك تەزجەتىلگىش، ەتتى، ەتتى-جۇندى قوي تۇقىمدارىن پايدالانۋ ارقىلى بۋدان تولدەردىڭ ەت ونىمدىلىگى مەن تەزجەتىلگىشتىگىن ارتتىرۋعا بولادى. ول ءۇشىن، بىرىنشىدەن، بۋداندارعا ءتيىستى ازىقتاندىرۋ، باعۋ جاعدايلارى جاسالىنۋى شارت. ەكىنشىدەن، قانداي تۇقىمدار پايدالانىلىپ، قانداي جاعدايلار جاسالىنسا دا ەت، ءجۇن، تەرى ونىمدىلىكتەرىنىڭ كولەمى مەن ساپاسىن قاتار ارتتىرۋ مۇمكىن ەمەس.
بۇل – الەمدىك عىلىم مەن تاجىريبەدە سان رەت دالەلدەنگەن، تالاسسىز شىندىق. ايتىلعان ماسەلەلەر ەسكەرىلىپ، عاسىرعا جۋىق جۇرگىزىلگەن اسىلداندىرۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە 2016 جىلى عانا شىعارىلعان قازاقتىڭ ەتتى تەز جەتىلگىش بيازىلاۋ ءجۇندى قوي تۇقىمى بۇل پىكىرگە دالەل بولا الادى. جاقسارتۋشى گەنوتيپ رەتىندە بريتاندىق گەمپشير تۇقىمى قولدانىلىپ، ەتتىلىك، تەزجەتىلگىشتىك، تولشەڭدىك قاسيەتتەرىمەن كوزگە تۇسەتىن بۇل تۇقىم، ءجۇن ساپاسى بويىنشا كەز كەلگەن بيازى ءجۇندى قوي تۇقىمىمەن تەڭەسە المايدى.
قوي شارۋاشىلىعىنىڭ كەلەشەگى قوزى ەتىن ءوندىرۋ جانە ەكسپورتقا شىعارۋمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، وسى باعىتتاعى جۇمىستار تيىمدىلىگىن ەسەلەي ارتتىرۋعا بيولوگيالىق، گەنوتيپتىك ەرەكشەلىكتەرى بويىنشا بيازىلاۋ ءجۇندى قوي تۇقىمدارى بارىنشا ساي كەلەدى. قوزى ەتىن ءوندىرۋ ءىسىن جۇيەلى جولعا قويۋدا ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك، سولتۇستىك-شىعىس ايماقتارىنىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ەگىن ەگۋگە قولدانىلماي جاتقان شۇرايلى جەرلەرىن، سونداي-اق ۇلكەن قالالار بەلدەۋلەرىندەگى سۋلاندىرۋ مۇمكىندىگى جوعارى القاپتاردى وسى ينتەنسيۆتى تۇقىمداردى ءوسىرۋ ارقىلى يگەرۋدىڭ ءمانى وتە زور. بۇل ءىستىڭ مەملەكەت قاداعالاۋىمەن جانە ارنايى جوسپار بويىنشا ىسكە اسىرىلۋى، بىرىنشىدەن، سولتۇستىك شەكارالىق ايماقتاردى، وڭتۇستىكتەگى تىعىز ورنالاسقان حالىقتىڭ ەسەبىنەن، ءتيىمدى قونىستاندىرۋدى جۇزەگە اسىرۋعا، ەكىنشىدەن، قوي شارۋاشىلىعىنىڭ لايىقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
بۇگىنگى تاڭدا ەتتى-مايلى باعىتتاعى قوي تۇقىمدارى (قازاقتىڭ قىلشىق ءجۇندى قۇيرىقتى قويى، ەدىلباي قويى، قازاقتىڭ ۇياڭ ءجۇندى قۇيرىقتى قويى، سارىارقا قىلشىق ءجۇندى قۇيرىقتى قويى، دەگەرەس قويى، ورداباسى قويى، گيسسار تۇقىمىنىڭ قان ۇلەسى تۇرلىشە بۋداندارى) ەلىمىزدەگى وسى تۇلىك ءتۇرىنىڭ 80 %-عا جۋىعىن قۇراپ وتىر. باستى سەبەپ – ولاردىڭ كۇتىم تالعامايتىندىعى مەن قوزىلارىنىڭ تەزجەتىلگىشتىگى. ەكىنشىدەن، جۇنگە سۇرانىستىڭ بولماۋى دا وسى باعىتتاعى قوي تۇقىمدارىنىڭ كەڭ تارالۋىنا ىقپال ەتتى.
قازىرگى كەزدە وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس وڭىرلەردىڭ قۇيرىقتى ساۋلىقتارىنا گيسسار تۇقىمىنىڭ قوشقارلارىن پايدالانۋ ءۇردىسى بەلەڭ الىپ تۇر. ءىرى سالماقتى، قۇيرىق ۇلەسى ۇشانىڭ 30%-عا جۋىعىن قۇرايتىن گيسسار تۇقىمى قوشقارلارىن پايدالانۋدىڭ ارتىقشىلىقتارى: بۋدان توقتىلاردىڭ تەزجەتىلگىشتىگى، جەرگىلىكتى قازاقتىڭ قىلشىق ءجۇندى قۇيرىقتى قويى توقتىلارىمەن سالىستىرعاندا، 4-5 كەلىگە ىرىلىگى. كەمشىلىكتەرى: ءجۇن كولەمى مەن ساپاسىنىڭ تومەندىگى، قازاقستاننىڭ ءتۇرلى ايماقتارىنىڭ جاعدايلارىندا جايىلىمدا باعۋعا، اسىرەسە سولتۇستىك، باتىس، شىعىس جانە ورتالىق قازاقستاننىڭ قاتال قىسىنا گيسسار تۇقىمىنىڭ قان ۇلەسى جوعارى بۋدانداردىڭ بەيىمدەلۋشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ تومەندىگى، جىل بويىنا جايىلىم ازىعىنا قوسىمشا ۇستەپ قورەكتەندىرۋدى قاجەت ەتۋى.
وسى ورايدا ەلىمىزدە وسىرىلەتىن، قاراكول تۇقىمىنان وزگە، بارلىق قوي تۇقىمدارىنىڭ انالىق نەگىزى بولىپ تابىلاتىن قازاقتىڭ قىلشىق ءجۇندى قۇيرىقتى قويى مەن ونىڭ حالىق سەلەكسياسى نەگىزىندە شىعارىلىپ، وتاندىق عالىمدار مەن ءوندىرىس ماماندارىنىڭ بىرلەسكەن ەڭبەگى ناتيجەسىندە جاقسارتىلعان توبى، ۇلتتىق برەند – ەدىلباي تۇقىمىن تازا ساقتاپ قالۋ جانە ودان ارى جەتىلدىرۋ وتە وزەكتى دە كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە بولىپ تابىلادى.
قازاقستان مەن ودان تىسقارى ايماقتاردىڭ اپتاپ ىستىعى مەن قاھارلى ايازىنا بەيىمدەلۋشىلىك قاسيەتتەرى بويىنشا تەڭدەسسىز، سونداي-اق ۇشا سالماعى بويىنشا گيسسارلارمەن قاتارلاس، ال ەت ونىمدىلىگىنىڭ ساپاسى بويىنشا ەلەۋلى دەڭگەيدە جوعارى (ۇشاداعى ەت ۇلپالارى ۇلەسىنىڭ جوعارى، قۇيرىق سالماعىنىڭ تومەندىگى ەسەبىنەن) مال – ەدىلباي تۇقىمىن ساقتاۋ مەن ودان ارى تازا تۇقىمدى ءوسىرۋدىڭ ارنايى باعدارلاماسىن قابىلداۋ مەن ىسكە اسىرۋعا تەز ارادا كىرىسۋ قاجەت.
https://dalanews.kz/saraptama/53860-auyl-sharuashyly-yn-al-a-s-jregen-azam
جالپى، ەلىمىزدىڭ ءار ايماقتارىندا قوي تۇقىمدارىن ءوسىرۋ بويىنشا قالىپتاسىپ وتىرعان سەلەكسيالىق احۋالدى انىقتاپ، ولاردىڭ ساندىق جانە ساپالىق كورسەتكىشتەرىن سارالاۋ، وسى تۇلىك ءتۇرىنىڭ تەكتىك قورىن ساقتاۋ مەن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا زاماناۋي جانە كلاسسيكالىق مال اسىلداندىرۋ ادىستەرىن ۇيلەسىمدى پايدالانۋ – عىلىم مەن ءوندىرىس ماماندارىنىڭ بىرلەسە اتقاراتىن ابىرويلى دا كەزەك كۇتتىرمەس مىندەتى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى تابيعي جايىلىم جاعىنان ەۋرازيا اۋماعىنداعى ەڭ باي مەملەكەت ەكەنى شىندىق. ەلىمىز مال ازىعى قورى بويىنشا ۇساق مال باسىن 50 ملن باسقا، ال ءىرى قارا مالىن 30 ملن باسقا جەتكىزۋگە الەۋەتى بار ەكەنىن الەمدىك ەكسپەرتتەر مويىنداپ وتىر.
سونىمەن بىرگە رەسپۋبليكا كولەمىندە جيىنتىق ەكسپورتتىق تابىس الۋ مۇمكىندىگى بويىنشا قوي شارۋاشىلىعى سالاسى ءونىمىنىڭ الەۋەتى بيداي ءوندىرىسى يندۋسترياسىمەن دەڭگەيلەس ءارى تاۋار ءونىمى بويىنشا قوسىمشا قۇن ۇلەسىن الۋ باسىمدىعى جوعارى.
وسى مۇمكىندىكتەر ەسكەرىلسە ءارى الەمدى جايلاپ كەلە جاتقان قۋاڭشىلىق اسەرىنىڭ الدىن الۋعا ۇمتىلساق، قازاق ەلىنىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن ارتتىراتىن سەنىمدى رەزەرۆ كوزىنىڭ ءبىرى – قوي شارۋاشىلىعى سالاسىن ءوز دەڭگەيىندە دامىتۋ جانە قوي ءونىمىن تولىقتاي وڭدەۋ سالاسىنا پارمەن بەرۋ.
ايبىن تورەحان، پروفەسسور
