«سايراگۇل اۋىر دا ازاپتى جولدان ءوتتى. ءبىر كەزگى مەمقىزمەتكەر، مەكتەپكە دەيىنگى بىرنەشە مەكەمەنى باسقارعان ول شۆەسيادان ساياسي پانا تاپتى. الايدا ءالى كۇنگە دەيىن قىتايدان تونەر ءقاۋىپ سەيىلگەن جوق.
جۇڭگو بيلىگىنىڭ قۇرىعى ۇزىن، سوعان قاراماي سايراگۇل «الەم مەن كورگەن توزاقتى ەستىپ-بىلۋى ءتيىس» دەپ ەسەپتەيدى.
2017 جىلى سايراگۇل قىتايداعى رەپرەسسيالىق جۇيەنىڭ تۇزاعىنا تۇسەدى.
«ونىڭ قانداي ازاپتان وتكەنىن ايتۋدىڭ ءوزى اۋىر»، – دەيدى سايراگۇلدىڭ «ساياسي لاگەردەگى» باستان وتكەرگەن تاۋقىمەتتى كۇندەرىن بىرلەسىپ جازعان الەكساندرا كاۆەليۋس.
«باس كۋاگەر» دەپ اتالاتىن بۇل كىتاپ سايراگۇلدىڭ ءتول تۋىندىسى. كىتاپتا قازاق ايەلى وسىنداي لاگەردەگى ازاپتى كۇندەرىن بوياماسىز باياندايدى»، – دەيدى «Deutsche Welle».
...
نەمىس اگەنتتىگى وسى ارادا كىتاپتاعى ساياسي لاگەرلەرگە توقتالادى.
شىڭجاڭداعى ىلە-قازاق اۆتونومدى وكرۋگىندە تۋعان 43 جاستاعى سايراگۇل ساۋىتباي ءتورت جىل بۇرىن جۇڭگو بيلىگىنىڭ پارمەنىمەن قۇرىلعان «ساياسي لاگەرگە» توعىتىلادى.
جۇڭگو بيلىگى مۇنداي وشاقتاردا ءقاۋىپتى يسلام لاڭكەستەرىن قايتا تاربيەلەپ، ولارعا جۇڭگو ءتىلى مەن مادەنيەتىن ءسىڭدىرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلەتىنىن مالىمدەگەن.
الايدا سايراگۇل ول جاقتاعى شىنايى احۋال رەسمي مالىمەتپەن مۇلدە ۇيلەسپەيتىنىن، «ساياسي لاگەرلەردە» ادامعا زورلىق-زومبىلىق جاساۋ ۇيرەنشىكتى ءىس ەكەنىن ايتادى.
دارىگەرلەر تۇتقىندارعا تاجىريبە جاساپ، ولارعا ءتۇرلى دارى-دارمەك ەگىپ، «قارا بولمەگە» قاماپ قويادى. ول ايتقان «قارا بولمە» تۇتقىنداردى ەلەكتروۇستەلگە وتىرعىزىپ، ويىنا كەلگەندى ىستەيتىن قاپاس بولمە.
سايراگۇلدىڭ سوزىنشە، ونى وسى بولمەدە ەسىنەن تانعانشا تالاي رەت ازاپتاعان.
ونىڭ ايتۋىنشا، ۇيعىر اۆتونومدى وكرۋگى دەپ اتالاتىن شىڭجاڭ ولكەسى «الەمدەگى اشىق اسپان استىندا ورنالاسقان ەڭ ۇلكەن اباقتى».
قۇقىققورعاۋشىلاردىڭ مالىمەتىنشە، قىتايدا ميلليونداعان تۇتقىندى ازاپتاپ، ءولىمشى قىلاتىن 1200-گە تارتا لاگەر بار.
2019 جىلى Tagesschau.de پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا قىتايتانۋشى ادريان سەنس: «مۇنداي لاگەردە ازاپتاۋدىڭ نەبىر جانتۇرشىكتىرەر جولدارى بار. ءبۇتىن ءبىر ۇلتتى قىتايلاندىرۋ ساياساتى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇرگىزىلۋدە» دەپ مالىمدەگەن.
«Deutsche Welle» وسى ارادا سايراگۇلدىڭ وتكەن ومىرىنە توقتالىپ، سونىمەن بىرگە قازاقستانداعى ەكونوميكالىق جوبالارىن كەڭىتىپ جاتقان قىتايدىڭ ساياساتىن ءسوز ەتەدى.
«قازاقتار تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، موڭعوليادا جانە قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا دا قونىس تەپكەن. سايراگۇل كوشپەلى وتباسىنىڭ ۇيىندەگى 9 بالانىڭ ءبىرى ەدى. سايىن دالادا مالىن جايىپ، جازىن جايلاۋدا، قىسىن قىستاۋدا وتكىزىپ، بەيقام ءومىر كەشتى. 1980 جىلدارى ساۋىتباي اۋلەتى مەن تاعى بىرنەشە ۇيەلمەن وزەن بويىندا تۇراقتاپ قالادى.
كەيىن بۇل اراعا قىتايلار كەلىپ، ءتۇرلى تاۋار الۋعا بولاتىن دۇكەن اشادى. بۇل وتارلاۋدىڭ باستاماسى عانا ەدى. قازاقتار قىتايدىڭ دەندەپ ەنگەنىن كەش تۇسىنەدى. دۇكەن ارتىنان ىلە-شالا فابريكا سالىنىپ، ءبۇتىن ءبىر اۋىلدى اسىراپ وتىرعان وزەن ساسىق، بورسىعان ارىققا اينالادى».
نەمىس پورتالىنىڭ مالىمەتىنشە، جۇڭگو ورتا ازياداعى ەكونوميكالىق ىقپالىن كۇشەيتە تۇسكەندى قالايدى. سونىڭ ءبىر دالەلى – جاڭا جىبەك جولى ءدالىزى. ول ەلدىڭ سولتۇستىك-باتىس ايماعىن باسىپ وتەدى. شىڭجاڭ ولكەسى وسى جوبانى جۇزەگە اسىرۋدا گەوساياسي ماڭىزعا يە. بۇل ارادا مۇناي-گاز، كومىردىڭ جويقىن قورى بار. ال ەتنيكالىق توپتار بۇل ايماقتى ءالى دە شىعىس تۇركىستان دەپ بىلەدى.
...
سايراگۇل ءىستىڭ ناسىرعا شاپقانىن 2016 جىلى جان دۇنيەسىمەن سەزىنەدى. بالاباقشادا قازاقشا سويلەگەنى ءۇشىن ۇلىنىڭ اۋزىن جەلىمدەپ تاستايدى. مىنە، سول كەزدە ءارى قارايعى يت قورلىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن سايراگۇلدىڭ جولداسى ەكى بالاسىن الىپ، قازاقستانعا كوشەدى.
ۋاقىت وتە كەلە سايراگۇل دە اتامەكەنىنە ورالىپ، وتباسىنا قوسىلۋعا ءتيىس ەدى. الايدا جۇڭگو بيلىگى ونىڭ جوسپارىن بۇزىپ، كەسە-كولدەنەڭ تۇرادى.
بيلىك ايماقتاعى مۇسىلمان ازشىلىعىنىڭ ءتولقۇجاتىن تارتىپ الادى. ارتىنشا «مادەني بايلانىس جانە دوستىق كومەك» اتتى بۇركەنشىك باعدارلامانى باستاپ كەتەدى.
سەگىز كۇنى بويىنا قازاقتار، ۇيعىرلار جانە وزگە دە مۇسىلمان قاۋىمى جۇڭگو وتباسىندا تۇرىپ، ولاردىڭ مادەنيەتىن يگەرۋگە مىندەتتى بولادى.
سايراگۇل ءوز كىتابىندا بۇل باعدارلامانىڭ تۇپكى ماقساتىن اشكەرەلەيدى.
«جۇڭگو وتباسىنا ولاردىڭ ءداستۇر-جورالعىسى مەن مادەنيەتىن ۇيرەنۋگە بارعانداردىڭ كوپشىلىگى قۇلعا اينالدى. مۇسىلمانداردى شوشقا ەتىن جەۋگە، ايەلدەردى «قوجايىنمەن» جاقىنداسۋعا ماجبۇرلەدى.
«قۇلدار» ورىندايتىن كۇللى جۇمىستى قىتايلار سۋرەتكە باسىپ، بيلىككە جولداپ وتىردى. كوبىنەسە مۇنداي سۋرەتتى ادامنىڭ ار-نامىسىنا ءتيىپ، كەلەكە ەتۋ ءۇشىن ينتەرنەتكە جۇكتەيتىن»، – دەيدى سايراگۇل ءوز كىتابىندا.
2016 جىلى العاشقى «ساياسي لاگەرلەر» اشىلعان تۇستا، سايراگۇلدىڭ اۋىلىندا جوعالعان ادامداردىڭ سانى جيىلەي باستايدى. ولاردى نە ءۇشىن، نە ماقساتپەن اكەتكەنىن ەشكىم اشىپ ايتپايدى. الايدا بۇل ءقاۋىپ اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بارلىعىنا ءتونىپ تۇرعان ەدى.
وسىنى سەزگەن تۇرعىندار اسا قاجەتتى زاتتاردى پاكەتكە وراپ، ونى ەسىكتىڭ تۇتقاسىنا ءىلىپ، ساقاداي-ساي وتىراتىن بولعان.
«ءبىر كۇنى سايراگۇلدىڭ سوڭىنان كەلەدى. ونى لاگەردەگى تۇتقىندارعا ارناپ جۇڭگو ءتىلىن جانە ۇگىت-ناسيحات اندەرىن ۇيرەتۋ ءۇشىن سۇيرەپ الىپ كەتەدى. سايراگۇل ورنالاسقان بولمەدە تاس قابىرعادان وزگە تۇك جوق ەدى. تەك 5 ۆيدەوباقىلاۋ كامەراسى توبەسىنەن ءتونىپ تۇرعان.
16 شارشى مەتردە 20 ادام سىعىلىسىپ جاتادى. تۇتقىندارعا ارنايى كيىم كيگىزىپ، قولىنا بۇعاۋ سالادى. بارلىعىنىڭ باسىن تاقىرلاپ تاستايدى.
مۇعالىمدىكتەن بولەك جاس كەزىندە سايراگۇل مەديسينانى دا مەڭگەرگەن. وسى سەبەپتى ونى لاگەردەگى مەدبولىمدە جۇمىس ىستەۋگە ماجبۇرلەيدى.
وسى جەردە ءجۇرىپ ول تۇتقىندارعا قانداي تاجىريبە جۇرگىزىلگەنىن، سونىڭ ىشىندە ايەلدەردى بەدەۋلىككە ۇشىراتقان قاتىگەز ارەكەتتىڭ كۋاگەرى بولادى.
ءبىر جيىندا ءبىر توپ كۇزەتشى 200 تۇتقىننىڭ الدىندا جاس كەلىنشەكتى زورلاپ، ايۋاندىق جاسايدى. ايەلگە ارا تۇسكەندەردى سول ارادا قولتىقتاپ اكەتىپ، ازاپتاپ، قينايتىن بولعان»، – دەپ جازادى نەمىس اگەنتتىگى.
...
ءومىرىنىڭ 5 ايىن لاگەردە وتكىزگەن سايراگۇلدى اقىر اياعى بوساتادى. شىعا سالا بىردەن قازاقستانعا قاشىپ، 2،5 جىل بويى كورمەگەن بالا-شاعاسىمەن قاۋىشادى. الايدا قازاق بيلىگى شەكارانى زاڭسىز كەسىپ وتكەندىكتەن، وعان ساياسي باسپانا بەرۋدەن باس تارتادى.
كەيىننەن ساۋىتباي وتباسىن شۆەسيا مەملەكەتى قابىلداۋعا كەلىسىم بەرىپ، ساياسي باسپانا ۇسىنادى.
43 جاستاعى سايراگۇل باستان وتكەرگەن ازاپتى كۇندەردى ەسكە العاندا، كوزىنە ەرىكسىز جاس ۇيىرىلەدى. ول ءۇشىن ەركىندىكتىڭ قۇنى قىمبات. ونىڭ شۆەسياعا العىسى زور. ءازىر جولداسى ەكەۋى ءتىل ۇيرەنۋدە. بالالارى مەكتەپكە بارىپ ءجۇر. وعان شىڭجاڭداعى تۋعان-تۋىسىمەن حات-حابار الماسۋعا بولمايدى. ءقاۋىپتى.
وتكەن ومىرىندەگى ايۋاندىق پەن زۇلىمدىقتىڭ تابى ايەلدىڭ ساناسىنان وشپەك ەمەس.
«لاگەردە وتكەن كۇندەردى ەسكە السام، توسەككە جاتۋعا جۇرەكسىنەمىن. تار قاپاس كامەرادا تاس ەدەندە ۇيىقتاعان ەدىك، سونىڭ سالدارىنان ريەۆماتيزمگە شالدىقتىم. جاسىم نەبارى 40-تىڭ ۇستىندە، سولاي بولا تۇرا وتكەننىڭ جاراسى سوزىلمالى اۋرۋعا ۇشىراتتى. لاگەرگە كەلمەي تۇرعاندا قول-اياعىم بالعاداي، دەنى-قارنىم ساۋ ادام ەدىم»، – دەيدى سايراگۇل ءوز كىتابىندا.
ازىرلەگەن اياۋلىم شايماردان
