قازاقستان 1991 جىلى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن الماس ەدى، ەگەر 1936 جىلى كسرو قۇرامىنان شىعۋ قۇقىعى بار وداقتاس رەسپۋبليكا مارتەبەسىنە كوتەرىلمەسە. قازاقستان وداقتاس رەسپۋبليكا مارتەبەسىنە قول جەتكىزە الماس ەدى، ەگەر 1920 جىلى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا بولىپ قۇرىلماعاندا. قازاقستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا بولا الماس ەدى، ەگەر ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان الاشورداشىلار ەرەن ەرلىك كورسەتىپ، جانكەشتى ارەكەتتەرگە بارماسا.

پۋبليسيست-زەرتتەۋشى ق. جۇكەشيەۆتىڭ ماقالالار سيكلى ءا. بوكەيحانوۆتىڭ مەملەكەت تۋرالى يدەيالارى مەن ويلارىن باعدارعا الا وتىرىپ، قازىرگى قازاقستاننىڭ ساياسي بيلىگى جانە باسقارىلۋى اياسىندا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردى دۇنيەجۇزىندەگى كەيبىر ەلدەردەگى قۇبىلىستارمەن سالىستىرا سيپاتتايدى. ءا. بوكەيحان اتىنداعى سىيلىققا ۇسىنىلعان بۇل ماقالالار سيكلى وقىرمان قاۋىمدى بەي-جاي قالدىرماس دەگەن ويدامىز.

1-ماقالانى مىنا جەردەن وقي الاسىزدار.

[caption id="attachment_20235" align="alignright" width="260"] قاناعات جۇكەشيەۆ[/caption]

 قاناعات جۇكەشيەۆ، فيلوسوف، پۋبليسيست-زەرتتەۋشى

قوعامدى العا باستىرۋعا زاۋىقتىلار مەن زاۋىقسىزدار

بي ءادىل بولماي، جۇرت وڭباق ەمەس.

ىلگەرى باسقان جۇرتقا قاراساڭ – ءبيى ءادىل.

ءاليحان بوكەيحانوۆ

(2-ماقالا)

سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ كەڭ ەتەك الۋى – مەشەۋ قوعامدارعا، ال ونىڭ ازدىعى – دامىعان قوعامدارعا ءتان ەكەندىگى اپريورلى قۇبىلىس. اتالعان كريتەريي بويىنشا دۇنيەجۇزى ەلدەرىن سىبايلاس جەمقورلىققا جول بەرمەگەن جانە سىبايلاس جەمقورلىق مەيىلىنشە يەكتەگەن ەلدەردىڭ ەكى ماكروتوبىن ءبولiپ قاراستىرۋ كەرەك. «ترانسپەرەنسي ينتەرنەشنلدىڭ» (تي) 2015 جىلعا ارنالعان سىبايلاس جەمقورلىقتى انىقتاۋ يندەكسى [1.] بويىنشا 167 ەلگە 100 بالدىق جۇيەمەن باعا بەرىلگەن. ولاردىڭ ىشىندە سىبايلاس جەمقورلىق سالىستىرمالى از كورىنىس بەرەتىن، 70-تەن كوپ بالل جيناعان ەلدەردىڭ (1-ماكروتوپ) سانى – 26. بۇل ەلدەردىڭ تiزiمiنە قاراپ وتىرىپ، ولاردىڭ دەنى باتىستىڭ دامىعان ەلدەرi ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. ولار مىنالار:

- تاريحي مەزەتتiك جەڭiلiستەرگە ۇشىراپ قالعان كەزدەرiن ەسەپتەمەگەندە، ۇزاققا سوزىلعان وتارلىق تاۋەلدiلiكتە بولماعان، ءداستۇرلى باسقارۋ تەتىكتەرى ساقتالعان ەۋروپالىق مونارحيالار (دانيا، شۆەسيا، ۇلىبريتانيا؛ بەلگيا، نورۆەگيا، نيدەرلاندى، ليۋكسەمبۋرگ) جانە ولاردىڭ دومينيوندارى (اۆستراليا، كانادا، جاڭا زەلانديا)؛

- دەموكراتيالىق باسقارۋ ينستيتۋتتارى تاريحي قالىپتاسقان ەلدەر (فرانسيا، گەرمانيا، اۆستريا، شۆەيساريا، فينليانديا، يسلانديا، يرلانديا، اقش)؛

- باسقارۋدا ليبەرال دەموكراتيانىڭ باتىستىق ۇلگىسىن كەشەندى قابىلداعان كەيبىر شىعىس ەلدەرى (جاپونيا، سينگاپۋر، وڭتۇستىك كورەيا)؛

- سوڭعى ونجىلدىقتاردا دەموكراتيالاندىرۋ شارالارىن پارمەندى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ەلدەر (چيلي، ۋرۋگۆاي، ەستونيا، كاتار).

بۇرىن سوسياليستىك لاگەردە نەمەسە كسرو-نىڭ قۇرامىندا بولسا دا، رەسەيدەن الىستاپ، ەۋرووداققا قوسىلىپ كەتكەن ەلدەردە جەمقورلىقپەن كۇرەستە ايتارلىقتاي جەتىستىككە جەتىپ وتىرعاندارى بار. ولار: پولشا، ليتۆا، سلوۆەنيا، چەحيا، لاتۆيا، گرۋزيا، ۆەنگريا، سلوۆاكيا.

ءتي-دىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا 35-تەن تومەن ۇپاي جيناعان، دەمەك سىبايلاس جەمقورلىق مەيىلىنشە مەڭدەگەن ەلدەردىڭ (2-ماكروتوپ) سانى – 79. بۇلاردى تاريحي-ساياسي قۇرىلۋىنا قاراي، تيىسىنشە ءۇش ميكروتوپقا ءبولىپ قاراعاندا، سۋرەتتىڭ بىلاي ەكەنىن كورەمىز. سىبايلاس جەمقورلىق مەڭدەگەن ەلدەردىڭ ءبىرىنشى ميكروتوبىنا سوسياليستىك ريەۆوليۋسيالاردى باسىنان كەشكەن، كەيىن كوممۋنيزم جولىنا تۇسەمىز دەپ ونداعان جىل بويى اداسىپ جۇرگەن ەلدەر جاتادى. اتالعان 79 ەلدiڭ iشiندە سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ ءورشۋ رەتi بويىنشا بۇرىنعى سوسياليزم ەلدەرi رەسەي، ونىڭ مىزعىماس سەرىكتەسى سولتۇستىك كورەيا، وقشاۋ قالعان ۆەتنام جانە بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالار – مولدوۆا، وزبەكستان، قازاقستان، قىرعىزستان، ۋكراينا، ارمەنيا، بەلارۋس، ءتاجiكستان، ءتۇرiكمەنستان، ءازiربايجان اتالادى. ال جۇڭگو مەن البانيا تiزiم بويىنشا سىبايلاس جەمقورلىق كوپ جايلاعان ەلدەرگە جاقىن ورنالاسقان.

سىبايلاس جەمقورلىق مەڭدەگەن ەلدەردiڭ ەكiنشi ميكروتوبىنا ازيا مەن افريكانىڭ سوڭعى عاسىرلاردا ارتتا قالعان، سوندىقتان وتارلىق كىرىپتارلىققا تاپ بولعان ەلدەرى ەنەدi. بۇلاردىڭ اراسىندا سوسياليستiك جولدا بولماعان ەۋروپالىق مەملەكەت جوق.

سىبايلاس جەمقورلىق مەڭدەگەن ەلدەردiڭ ءۇشىنشى ميكروتوبىنا وركەنيەتكە دەيىنگى، العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس ءداۋiرiندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندا وتارلىق تاۋەلدىلىككە تۇسكەن ەلدەر جاتادى.

* * *

بۇل ساراپتاۋلاردان الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق ءمانى بار قورىتىندى شىعادى. سىبايلاس جەمقورلىققا جول بەرمەگەن نەمەسە ول مەيiلiنشە از كورiنiس بەرەتiن ەلدەردى باسقارىپ وتىرعانداردىڭ تەكتىك جاعدايلارى تومەندەگىدەي:

ءبىرىنشى ماكروتوپقا ەنگەن ەلدەردiڭ ءبىرىنشى ميكروتوبىن عاسىرلار بويى ءومiر ءسۇرiپ كەلە جاتقان، ءداستۇرلi مونارحيالار قۇرايدى. دەمەك، ولاردى باسقارىپ وتىرعاندار – اۋلەتتى مونارحتاردىڭ ۇرپاقتارى. سىبايلاس جەمقورلىققا جول بەرمەگەندەردiڭ كەلەسى توپتارىن ءداستۇرلi دەموكراتيالى جانە ليبەرال-دەموكراتيزمنىڭ باتىستىق ۇلگىسىن قابىلداپ العان ەلدەر قۇرايدى. سايلاۋلاردىڭ ءادىل ءوتۋىنىڭ ارقاسىندا اتالعان توپتارعا ەنەتىن ەلدەردە باسقارۋعا ءوز ەلىندە دە، تىستا دا مەيىلىنشە بەدەلدى اقسۇيەكتەر مەن اۋلەتتى زيالى (كوندوۆايا ينتەلليگەنسيا) وكىلدەرىنىڭ كەلۋ مۇمكىندىگى جاسالعان.

ارينە، ف. فۋكۋياما اتاپ وتكەندەي، «سىبايلاس جەمقورلىقپەن اربالۋ كەز كەلگەن ونەركاسىپ ساياساتىنىڭ الدىنان ۇشىراسىپ وتىراتىن جانە ونى قولدانۋدىڭ كەز كەلگەن قاناعاتتانارلىق اسەرىن جوققا شىعاراتىن ءقاۋىپتى ماسەلە بولىپ تابىلادى» [2: 34]. الايدا، «قوعامنىڭ تاريحي دىڭگەگى بولا الاتىن ادال جانە كومپەتەنتتى شەنەۋنىكتەرى بار ەلدەر عانا مۇنداي ارباۋعا تۇسە قويمايدى» [سوندا].

سىبايلاس جەمقورلىق جايلاعان ەلدەردiڭ (2-ماكروتوپتاعى) بارىنە ورتاق جانە بىرەگەي ەرەكشەلىگى – بيلەۋشiلەرiنiڭ تومەنگى تاپتاردان شىققاندىعىندا.

بۇرىنعى سوسياليستiك ەلدەردە (1-ميكروتوپ) كەزىندە اقسۇيەك تاپتارى بولعان، بiراق ريەۆوليۋسيا جىلدارىندا اقسۇيەكتەر جانە باسقا ۇستەم تاپتاردان شىققان زيالى ادامدار تاپ رەتىندە قۇرتىلدى، ءداستۇرلى بيلىك ورگاندارى بۇزىلدى. سوسياليستىك قۇرىلىسقا كوشۋ جىلدارى ۇستەم تاپتاردى تۇقىمىمەن قۇرتقاننان كەيىن، بۇل ەلدەردە پارتيالىق جانە باسقارۋ ورگاندارىنىڭ بارلىق بۋىندارىنا ساۋاتى مەن سالاۋاتتىلىعى از بولسا دا، جارلىلاردان – پرولەتاريات پەن شارۋادان شىققاندار كەلدi. سونىمەن، بۇرىنعى كوممۋنيستiك جانە قازiر دە سول باعىتتان تايمايمىز دەپ جۇرگەن ەلدەردiڭ بيلەۋشiلەرiنiڭ اراسىندا اقسۇيەكتەردىڭ، باتىرلاردىڭ، بيلەردىڭ ۇرپاقتارى جوق، بولسا نەكەن ساياق جانە اقسۇيەكتىك مەنتاليتەتiنەن ايىرىلىپ قالعاندار.

ازيا مەن افريكا ەلدەرىنىڭ (2-ميكروتوپ) جۇزدەگەن جىلدار وتارلىق ەزگىدە بولۋ جاعدايى اۋلەتتىك اقسۇيەكتەر تۇقىمىنىڭ السىرەۋىنە، كەي ەلدەردە ونىڭ قۇرىپ كەتۋىنە اكەپ سوقتىردى. ويتكەنى، حالىقتىڭ وتارلىقتان بوساۋىن كوكسەيتىن دە، سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن كۇرەستى ۇيىمداستىراتىن دا سولار بولعاندىقتان، مەتروپوليالار الدىمەن وتار ەلدەردىڭ اقسۇيەكتەرى مەن زيالىسىن جويۋمەن اينالىسقان بولاتىن.

وتارداعى حالىقتىڭ اراسىنان شىققان قايراتكەرلەردىڭ ءالدiلەرiن قۇرتىپ، ءالسiزiنiڭ قولىمەن باعىندىرۋ ءادiسi ەجەلدەن بەلگiلi. «جاۋلاپ العان اۋماقتى ۇستاپ تۇرۋدىڭ پارمەندi شارالارىنىڭ بiرi رەتiندە كۇشتiلەردi ءالسiرەتۋ جانە ءالسiزدەردi ءوز جاعىنا تارتۋ» [3: 54-56] ءادiسi تۋرالى كەزiندە ن.ماكياۆەللي دە جازىپ قالدىرعان بولاتىن. مەشەۋ قوعامدارداعى مەشەۋلىكتiڭ ولاردىڭ ءوز اراسىنان شىققان كادردىڭ قولىمەن جاسالۋ تەتiكتەرiنiڭ بiرi وسىلاي جۇزەگە اسىرىلعان بولاتىن.

وسى تاكتيكانى ۇستانعان كوممۋنيستىك بيلىكتىڭ ارەكەتىنەن تەگەۋرىندى قازاق زيالى قاۋىمى جويىلىپ كەتتى. وتكەن عاسىرداعى ساياسي قۋعىنداۋدىڭ سالدارىنان قازاق حالقى ۇلتىنىڭ بەتكە شىعار قايماعىنان ايىرىلىپ قالدى. بۇل ۇلتتىڭ رۋحىنا قاياۋ ءتۇسىردى. بەلگىلى دەڭگەيدەگى مەنتالدىق بۇيىعىلىققا اكەلىپ سوقتىردى. وسىلاي بولىپ بارا جاتقانىن الىن الا اڭعارعان ءا. بوكەيحانوۆ تۇبىندە قازاقستاننىڭ باتىس دەموكراتيالىق ەلدەرىنە قوسىلۋىن كوكسەگەنى بەلگىلى.

وتارلانۋعا دەيىنگى كەزەڭدە افريكا قۇرلىعىنىڭ سولتۇستىگىندەگى اراب ەلدەرىنەن باسقالارىندا، وركەنيەتكە دەيىنگى، رۋلىق قاۋىم جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلدەردە (3-ميكروتوپ) كۇشتى ساياسي ەليتا نەمەسە بەلگىلى ءبىر ءداستۇر ۇستاناتىن، ۇيىمداسقان ۇستەم تاپ بولعان جوق. بۇل ەلدەر وتارلىق تاۋەلدىلىككە تەز ءتۇستى. باتىستىق وتارلىق جۇيە تاراپ، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بۇل ەلدەردەگى بيلىك تiستەگەننiڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا كەتە باردى. بيلىك تۇتقاسى قولىنا تيگەن سيباريتتەر مەن كومپرودورلار مەملەكەتتىك تۇرعى دەگەندى بىلمەدى، سىبايلاس جەمقورلىقتى بەتىمەن جىبەرىپ، ەل قازىناسىن مەيىلىنشە توناۋعا ۇشىراتتى.

سونىمەن، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تارالۋى مەن ەلدەردiڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ الەۋمەتتiك-تەكتىك جاعدايلارىنىڭ اراقاتىناسىنا جاسالعان ساراپتاۋلاردان مىناداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى:

ا) سىبايلاس جەمقورلىق مونارحتار نەمەسە وزگە تەكتى وتباسىلارىنان، اقسۇيەكتەر مەن اۋلەتتى زيالى وكىلدەرىنەن شىققاندار باسقارىپ وتىرعان ەلدەردە وتە از.

ب) سىبايلاس جەمقورلىق تەكتىلەرى تاپ رەتىندە قۇرتىلعان (كوممۋنيستىك رەجيم جاعدايىندا) نەمەسە وتارلىقتان بوساعان كەزدە بيلىكتى كەزدەيسوق ەلەمەنتتەر باسىپ العان (وتارشىلار ەلدى تاستاپ شىققاندا بيلىكتىڭ ماڭايىندا جۇرگەندەر نەمەسە ريەۆوليۋسيالىق نەمەسە قارۋلى كوتەرiلiس جولىمەن كەلگەندەر) نەمەسە اۋلەتتى اقسۇيەكتەر الەۋمەتتىك قابات رەتىندە قالىپتاسپاعاندىقتان (افريكا ەلدەرى) تەكسىز تاپتاردان شىققاندار باسقارىپ وتىرعان ەلدەردە كوبىرەك نەمەسە ولاردى مەيىلىنشە جايلاعان.

* * *

تەكتiنiڭ iزگiلiكتi، تەكسiزدiڭ كەسiرلi بولۋىنىڭ فەنومەن رەتiندە تاريحي ۋاقىتتا، گەوگرافيالىق اۋقىمدا قاعيدالانىپ قالۋىنىڭ سىرلارى ادامداردىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ ورنىعۋ جاعدايلارىمەن جاقسى اشىلادى. بۇل قۇبىلىستىڭ  مەنتالدىق ءمانىن امەريكالىق عالىم ا. ماسلوۋدىڭ قاجەتتىكتەر يەرارحياسىنا سۇيەنە وتىرىپ تولىعىراق تۇسىنۋگە بولادى. قۇندىلىقتىڭ ءمانىن ءتۇسىنۋ قاجەتتىك ۇعىمىنىڭ ءمانىن اشۋدان باستالادى.

قاجەتتىك – ادامنىڭ قالىپتى ومىرلىك قىزمەتىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كەرەكتى تالاپتاردىڭ قاناعاتتاندىرىلماۋىمەن شارتتالعان جانە سول قاجەتتىكتى وتەۋگە باعىتتالعان كۇي. كەز كەلگەن ادامعا قالىپتى ءومىر ءسۇرۋ جانە دامۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ماتەريالدىق جانە رۋحاني يگىلىكتەر قاجەت. قاجەتتىكتەر ادامنىڭ زاۋقىن، ەموسياسىن، ويى مەن ەركىنىڭ باعىتتارىن ايقىنداي وتىرىپ، ونى بەلسەندى ارەكەتكە يتەرمەلەيدى.

ا. ماسلوۋ ادامنىڭ قاجەتتىكتەرىنىڭ قۇرىلىمىن الەۋمەتتىك-مەنتالدىق تۇرعىدان مەيىلىنشە ايشىقتى انىقتاپ بەردى. ول ادامنىڭ قاجەتتىكتەرىن بەس توپقا ءبولىپ، ماڭىزدىلىعىنىڭ وسۋىنە ساي رەتپەن ورنالاستىردى [4: 10]. ولار مىنالار:

1. فيزيولوگيالىق قاجەتتىكتەر (اشتىقتى باسۋ، ءشول قاندىرۋ، دەمالۋ)؛


2. قورعانۋ (دەنە قاۋىپسىزدىگى)؛


3. الەۋمەتتىك ورتادا ءومىر ءسۇرۋ (ادامدارمەن جۇزدەسۋ، بيلىك، ماحاببات)؛


4. تۇلعا رەتىندە تانىلۋ (مارتەبە، بەدەل، قۇرمەت)؛


5. ءوزىن كورسەتۋ (ءوزىن ءوزى دامىتۋ، بويى مەن ساناسىنداعىنى ىسكە اسىرۋ، ادىلدىككە، شىندىققا ۇمتىلۋ).

ا. ماسلوۋ يەرارحياسىنىڭ الدىڭعى 1-3 باسپالداقتارىنداعى قاجەتتىكتەر – ادامنىڭ ءتاني جانە ماتەريالدىق ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان بازالىق قاجەتتىكتەر. ءار ادام ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ باسىم قاجەتتىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا تىرىسادى. مىسالى، اش نەمەسە قاتالاپ شولدەپ وتىرعان ادام وعان اينالاسىنداعىلار قانداي كوزقاراستا بولاتىندىعى تۋرالى ويلامايدى. تويىنعاننان، ءشولىن قاندىرعاننان كەيىن قاجەتتىكتىڭ بۇل ءتۇرى ادامنىڭ ءوزىن ۇستاۋىنداعى قوزعاۋشى موتيۆ بولۋدان قالادى. الدىڭعى لەككە ماڭىزدىلىعى جاعىنان كەلەسى قاجەتتىلىك شىعادى، ەندى ول باسپانا جايلىلىعى، قاۋiپسiزدiك تۋرالى ويلاي باستايدى. ەكiنشi قاتارداعى قاجەتتiلiكتەر قامتاماسىز ەتiلگەننەن كەيiن الدىڭعى لەككە وزگەلەرمەن جۇزدەسۋ، ءسان، ماحاببات سياقتىلار شىعادى. ءۇشىنشى باسپالداقتاعى قاجەتتىكتەر وتەلگەننەن كەيىن ادام تۇلعا رەتىندە تانىلۋ جاعىن –  مارتەبەگە، بەدەلدى بولۋعا، قۇرمەتكە بولەنۋگە، تانىمالدىققا ۇمتىلادى. اقىرى، وسى باسپالداقتاردىڭ بارىنەن ءوتىپ بولعاننان كەيىن ادام قاجەتتىكتەردىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيى تۋرالى ويلاي باستايدى. ول ءوزىن كورسەتۋگە، حالىق ءۇشىن، وتان ءۇشىن ۇلى ىستەر جاساۋعا، كەلەر ۇرپاقتىڭ ەسىندە قالارلىق پايدالى ءىس تىندىرۋعا تىرىسادى. ول ءۇشىن ءوزىن-وزى دامىتادى، سانا رەفلەكسياسىن شيرىقتىرادى، بويى مەن ويىنداعىسىن ىسكە اسىرۋعا كىرىسەدى. بۇل تۇرعىدا جوعارى قۇندىلىقتاردى – ادىلدىكتى، شىنشىلدىقتى، مارتتىكتى، زيالىلىقتى، قايىرىمدىلىقتى، مەيىرىمدىلىكتى ۇستانىپ ارەكەت ەتەدى.

ا. ماسلوۋ قۇرعان قاجەتتىكتەر يەرارحياسىنا سۇيەنە وتىرىپ، الەۋمەتتىك تەگى جاعىنان ءار ءتۇرلى ادامداردىڭ مەنتاليتەتiنiڭ يممانەنتتى بەلگىلەرىنە سيپاتتاما بەرۋگە بولادى. بازالىق قاجەتتىكتەردىڭ پرەپوتەنتتىگى مەن مەتا-قاجەتتىكتەردىڭ پوستپوتەنتتىگى ارقىلى ادامنىڭ مەنتاليتەتىنىڭ ساپاسى ايقىندالادى.

بۇلاردىڭ العاشقىسى – بازالىق قاجەتتىكتەردىڭ پرەپوتەنتتىگى –  قاراعا ءتان. كەدەي بازالىق قاجەتتiكتەردi وتەۋمەن ءومiرiن وتكiزەدى. كەدەيدەن شىققان ادام ۇنەمi ازىق، كيىم، باسپانا قامىن، ەسەيگەندە ۇيلەنۋدى، ودان كەيiن بالالارىن اسىراۋدى ويلاۋمەن كۇنەلتەدى. سول جولدا كوپ قيىندىقتار كورەدi. ماتەريالدىق جەتiسپەۋشiلiك ونى ادال ەمەس ءادiستەرمەن مال تابۋعا نەمەسە ءتۇسىمدى جۇمىستان ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن باستىعىنا جاعىنىپ كۇن كەشۋگە يتەرمەلەيدi. سەنسيتيۆتىك جاستارىندا باعدارلامالانىپ تاستالعان ستارتتىق مەنتاليتەتiنەن باس تارتۋعا شاماسى كەلمەيدى. بالا كەزىندە ۇيرەنگەن ارامزالىعىن ەسەيگەندە تاستاي المايدى. بيلىك باسپالداعىندا ورلەگەن سايىن ورلەي بەرگىسى، ادال ەمەس جولمەن بايىعان سايىن بايي بەرگىسى كەلەدى. كەدەيلىك سيندرومى دەپ اتالاتىن قۇبىلىستىڭ ءمانى وسىندا.

قاجەتتىكتەر يەرارحياسىنىڭ العاشقى ءۇش باسپالداعىن قۇراپ تۇرعان «بازالىق قاجەتتىكتەردىڭ قاناعاتتاندىرىلۋىن مەتاموتيۆاسيا ءۇشىن جەتكىلىكتى جاعداي دەپ قاراستىرۋعا بولمايدى، – دەيدى ا. ماسلوۋ. –  ول تەك قاجەتتى العىشارت ساپاسىندا عانا كورىنىس بەرەدى. ماعان بازالىق قاجەتتىكتەرى قاناعاتتاندىرىلعانىنا قاراماستان، «ەكزيستەنسيالىق جۇيكەسىزدىك» نىشاندارى انىق بايقالاتىن، ماعىناسىزدىق پەن قاجەتسىزدىك مەڭدەگەن ادامداردى ۇشىراستىرۋىما تۋرا كەلدى» [سوندا: 314]. مەشەۋ قوعامداردىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ مەنتاليتەتى وسىنى ءدال كورسەتىپ وتىر. كورسەتكەندە ءبىر توپ ادامداردىڭ، ءتىپتى ءبىر ەلدىڭ ەمەس، جوعارىدا كەلتىرىلگەن تىزىمدەگى 79 ەلدىڭ مىسالى وسىنىڭ دالەلىنە اينالىپ وتىر. كەدەيدەن شىققان بيلەۋشىلەردىڭ جانە ولاردىڭ اينالاسىنا جينالعانداردىڭ پسيحولوگيالىق دەنى ساۋ ەمەس ەكەندىگىن، وزدەرىنىڭ بازالىق قاجەتتىكتەرىن قاناعاتتاندىرعاننان كەيىن دە جوعارى قۇندىلىقتارعا قول سوزۋعا دەيىن وسپەيتىنىن، قاجەتتىكتەر يەرارحياسىنىڭ ءۇشىنشى باسپالداعىنان جوعارى كوتەرىلمەيتىنىن كورسەتىپ وتىر.

وسى قۇبىلىسقا ي. كانت بىلاي سيپاتتاما بەرگەن: «بايلىق – تەكتىلىك پەن اقسۇيەكتىلىكتىڭ قاينارى. بايلىق ءناسىل اقسۇيەكتەرىن قالىپتاستىرادى، ول ايەلدەردىڭ سۇلۋىن تاڭداۋعا، جاقسى مۇعالىمدەردى جالداۋعا، تازا تۇرۋعا، دەنە جاتتىعۋلارىمەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى جانە بارىنەن بۇرىن، توپاستاندىراتىن دەنە ەڭبەگىنەن قۇتقارادى. بۇل جاعىنان الىپ قاراعاندا، بىرنەشە ۇرپاقتان كەيىن ىزگىلىكتىلىكتى، سۇلۋ قىلىقتار مەن ارەكەتتەر جاساۋعا ۇيرەنەتىن جاعدايدى جاسايدى» [5: 450].

اقسۇيەكتەرگە مەتا-قاجەتتىكتەردىڭ پوستپوتەنتتىگى ءتان. ويتكەنى، ولاردىڭ ءومىرى قاجەتتىلىكتەر يەرارحياسىنىڭ سالىستىرمالى جوعارى – ءۇشىنشى باسپالداعىنان باستالادى. ومىرگە كەلگەندەگى ستارتتىق جاعدايىنىڭ ءوزىنiڭ جوعارىلىعىنان، اقسۇيەكتەر بالالىق جانە جاستىق شاقتارىنداعى سانا جانە دەنە قۋاتىن فيزيولوگيالىق قاجەتتىكتەردى قاناعاتتاندىرۋعا جۇمسامايدى، اشتىق زاردابىن شەكپەيدى، كيىم تاپشىلىعىن كورمەيدى، ءوزىن قورعاۋ قاجەتتىگىن ويلاپ باس قاتىرمايدى، دەمالىسى، ۇيقىسى دۇرىس بولادى. ولار بالالىق جانە جاستىق شاقتارىندا ءبىلىم الادى، مادەنيەتتى مەڭگەرەدى، ادامدارمەن جۇزدەسۋ مانەرىن ۇيرەنەدى، قوعامدىق ساناسى ەرتە ويانادى. ولاردىڭ iزگiلiكتiلiك پەن زيالىلىق  داعدىلارىن قالىپتاستارۋ جاعدايى كەدەيلەردiكiمەن سالىستىرعاندا ماڭىز الارلىق دەڭگەيدە جوعارى. كەدەيگە قاراعاندا اقسۇيەكتەردiڭ مەنتاليتەتiنiڭ باسقا بولۋى وسى ۇستانىمدى ايىرمامەن – اقسۇيەكتەر الاتىن بiلiم مەن تاربيەنiڭ كەدەيلەر مەن قۇلدارعا بەرىلەتىن بiلiم مەن تاربيەگە قاراعاندا تۇپكiلiكتi ساپالىق ايرىقشالىعىمەن تۇسىندىرىلەدى.

ماتەريالدىق جانە ءتاني قامتاماسىزدىعى اقسۇيەكتەرگە بالا كەزiنەن-اق ادامدارمەن جۇزدەسۋدi ۇيرەنۋگە، ماحابباتقا بولەنۋگە، وسە كەلە وتان، حالىق، بيلiك تۋرالى ويلاۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. سونان كەيىنگى سانالى ءومىرىن تەكتىلەر ا. ماسلوۋ يەرارحياسىنىڭ 4، 5 باسپالداقتارىنداعى قاجەتتىكتەردى قاناعاتتاندىرۋعا ارنايدى. «جوعارى قاجەتتiكتەر مەن جوعارى قۇندىلىقتاردىڭ وزەكتەنۋi جوعارى سالاۋاتتى جانە زەردەلi، ەسەيگەن، كۇشتi جانە تاۋەلسiز، قىراعى جانە بiلiمدi ادامدارعا ءتان». [4: 159].

ادامنىڭ ماتەريالدىق قامتاماسىزدىعى مەن سالاۋاتتىلىعى اراسىندا تۋرا بايلانىس بار ەكەنىنە ا. ماسلوۋدان بۇرىن كوڭىل اۋدارعان فيلوسوفتار دا بار. سولاردىڭ ءبىرى ا. شوپەنگاۋەر بىلاي تۇجىرىمداپتى: «اۋقاتتى ادام ناعىزىندا مىزعىماس ادالدىعىمەن ءجيى ەرەكشەلەنەدى، ويتكەنى، ول ... «suum cuigue» ەرەجەسىن ساقتايدى، ونىڭ قاعيدالارىن ورىنداپ جۇرەدى... بەرىلۋ مەن سەنىم ادامدار اراسىنداعى ەركىن قاتىناستاردىڭ، ىزگى ءتارتىپتىڭ، مىزعىماس يەلىكتىڭ نەگىزى، سوندىقتان ولار ءبىزدىڭ وزىمىزگە ىلعي دا ءتيىمدى بولىپ شىعادى، وسى ماقساتپەن ول ۇستانىمداردى ءتىپتى كەيدە قۇرباندىققا بارا وتىرىپ ۇستاۋ كەرەك. ويتكەنى، ءارقاشان دا يگىلىك ءۇشىن قۇرباندىققا بارۋ كەرەك» [6: 190-191].

ادامنىڭ پوتەنسيالى ينتەللەكتۋالدىق مۇمكiندiگiن ول شىققان ءناسiلمەن نەمەسە ۇلتپەن بايلانىستىراتىن زەرتتەۋلەر دە بولعان. دەگەنمەن، ءتۇرلi ءناسiلدەر وكiلدەرi اراسىنداعى ينتەللەكتۋالدىلىق ايىرمانىڭ بولۋىن گەنەتيكالىق ەمەس، الەۋمەتتiك سەبەپتەرمەن جانە قالىپتاسقان تاريحي جاعدايدىڭ سالدارى رەتiندە سيپاتتاۋشىلار كوبiرەك. بۇل تۇرعىدا جوعارىدا اتالعان ا.ماسلوۋدىڭ «كەدەيلiك، ەزگi جانە تەڭسiزدiك جاعدايىندا ءومiر سۇرۋگە ءماجبۇر بولعاندىقتان، ادامداردىڭ كوپشiلiگi موتيۆاسيانىڭ جوعارى دەڭگەيiنە دەيiن كوتەرiلمەيدi» [4: 341] دەگەن تۇجىرىمى كوكەيگە كوبiرەك قونادى.

ارينە، پاراساتتىلىقتى تۇقىم قۋالايتىن، گەنەتيكالىق فەنومەن دەگەن قورىتىندى شىعارۋعا بولمايدى. بiزدiڭ يمپەراتيۆiمiز: تەكتiلەردiڭ پاراساتتىلىعى گەنەتيكاعا ەمەس، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان زيالىلىق تاربيە مەن مادەنيەتكە تاۋەلدi. ۆ. بەلينسكيي ايتقانداي، «ەگەر قوعامنىڭ جوعارى تاپتارىنان تاماشا ادامدار كوپ شىعىپ جاتسا، ول تابيعاتتىڭ تومەنگى تاپتاردان شىققاندارعا ءوزىنىڭ دارىنىن سىيلاۋداعى ساراڭدىعىنان  ەمەس، جوعارى تاپ ادامىنىڭ دامۋىنا جۇمسالاتىن قاراجاتتىڭ كوپتىگىنەن» [7: 301].

تەك بۇل تۇستا قازىرگى قازاق شەنەۋنىكتەرى ءۇشىن ەسكەرمەۋگە بولمايتىن ءبىر نارسە بار. ول – قارادان شىقساڭ دا، جوعارى لاۋازىمعا قول جەتكىزىپ، اۋقاتىڭ مولايعان سايىن، سەن يگىلىكتىلىك پەن ىزگىلىكتىلىككە بەت بۇرۋعا مىندەتتىسىڭ. «كەدەيدەن شىققان باي جامانعا» اينالىپ، يتبايدىڭ شەكپەنىنە ورانىپ الىپ، اشكوزدىكتىڭ سوڭىنان دالباقتاپ شابا بەرمە. ترانسەندەنتتى ادىم جاسا، جارتىلاي جوقشىلىقتاعى كەدەي قيتۇرقىلىقتى تاستاپ، وركەنيەتتى ەلدىڭ زاماناۋي زيالىسىنا اينال. «بارلىق ءداۋىردىڭ ادامى بولا ءبىل» [8: 116]. ءاليحان بوكەيحانوۆ: «حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار» دەگەندى ايتقانىنان بەرى عاسىر ءوتتى. ەندى بۇل ءسوزدى شەنەۋنىك اتاۋلىدا قازاقتىڭ قاقىسى بار دەپ ءتۇسىن.

 

ادەبيەتتەر:

1. https://ru.wikipedia.org “ترانسپەرەنسي ينتەرنەشنل”.


2. فۋكۋياما ف. دوۆەريە: سوسيالنىە دوبرودەتەلي ي پۋت ك پروسۆەتانيۋ. - م.، 2004.


3. ماكياۆەللي ن. گوسۋدار. راسسۋجدەنيا و پەرۆوي دەكادە تيتا ليۆيا.- روستوۆ ن/د.: “فەنيكس”، 1998.


4. ماسلوۋ ا. گ. دالنيە پرەدەلى چەلوۆەچەسكوي پسيحيكي.- سپب.، 1997.


5. كانت ي. وسنوۆى مەتافيزيكي نراۆستۆەننوستي. سوچ. ت. 4، چ.1. م.: 1965.

6: شوپەنگاۋەر ا. سۆوبودا ۆولي ي نراۆستۆەننوست. م.: 1992.

7. بەلينسكيي ۆ.گ. پسس. ت. 10. م.، 1956. –


8. فيەۆر ل. بوي زا يستوريۋ. م.: 1991.

اۆتوردىڭ 1-ماقالاسىن وسى جەردەن وقي الاسىزدار

https://dalanews.kz/20234