«ىشىندە ناقاق كوزدەن جاس بار ما دەپ…»
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «جەر زاڭناماسىنىڭ كەيبىر نورمالارىن قولدانۋعا موراتوريي ەنگىزۋ تۋرالى» جارلىعى قىرعىزستاندىقتاردىڭ دا قولداۋىنا يە بولۋدا.
«جەرگە مەنشىك قۇقىعى ءبىزدىڭ ولكەمىزدە دە بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسى بولىپ تۇر. قىرعىزستاندا كەيىنگى جىلدارى قابىلدانعان زاڭنامالار شەتەلدىكتەردىڭ جەردى جالعا الىپ قانا قويماي، ونى يەلەنۋىنە العىشارتتار جاساۋى مۇمكىن. بۇل ولكەمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرەدى. شەتەلدىكتەرگە جەردى جالعا بەرۋگە قىرعىزستاندا دا موروتوريي جاريالانۋى كەرەك. پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆتىڭ شەشىمىن قولدايمىز»، – دەدى بىزبەن سۇحباتتاسۋدا قىرعىزستاننىڭ ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءتورايىمى توقتايىم ۇموتالييەۆا.
قىرعىزستاننىڭ بەلگىلى قۇقىق قورعاۋشىسى اتاپ وتكەندەي، شەتەلدىكتەرگە جەر ۋچاسكەلەرىن جالداۋ شارتتارىمەن ۋاقىتشا جەر پايدالانۋ قۇقىعىن بەرۋ، سونداي-اق رەسپۋبليكانىڭ ازاماتتارىنا جانە زاڭدى تۇلعالارىنا اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەر ۋچاسكەلەرىنە جەكە مەنشىك قۇقىعىن بەرۋ ماسەلەلەرى قىرعىزستاندا دا وتە بايىپتىلىقپەن قايتا قاراۋدى قاجەت ەتۋدە.
رۇقساتناما سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تەتىگىنە اينالعان
كەن قازىپ الۋ ماقساتىندا جەردى بىرلەسىپ پايدالانۋ قىرعىزستاندا 1992 جىلدىڭ 4 جەلتوقسانىندا قىرعىز ۇكىمەتى مەن كانادالىق جەكە كومپانيانىڭ ىستىقكول وبلىسىندا «ءقۇمتور» التىن كەنىن اشۋ بويىنشا كەلىسىم جاساۋىنان باستالعان. 1996 جىلى ءونىم شىعارا باستاعاننان بەرى «ءقۇمتوردىڭ» كىرىسىن ءبولۋدىڭ (رەسپۋبليكاعا جانە شەتەلدىكتەرگە) ۇلەس سالماعى بويىنشا داۋ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى جانە ءالى دە ەلدىڭ كوڭىلىن تولىق قاناعاتتاندىرعانداي شەشىمىن تاپقان جوق. ماسەلەنى دۇرىس شەشە الماعان ۇكىمەت باسشىسى (ۇكىمەت قۇرامىمەن بىرگە) وتستاۆكاعا دا كەتكەن.
«قۇمتوردەن» اۋزى كۇيگەن ەل تالاس وبلىسىندا «جەرۇي» التىن كەن ورنىنىڭ اشىلۋىنا «پايداسىنان زيانى» دەپ بىرنەشە جىل قارسىلىق كورسەتۋمەن بولدى. پرەزيدەنت المازبەك اتامبايەۆ شەتەلدىكتەر كەنىشتە جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات الۋ ءۇشىن قازىنامىزعا 100 ميلليون دوللار قۇيادى، جەرگىلىكتى جەردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسىن شەشۋگە قولقابىس كورسەتەتىن بولادى دەپ باسۋ ايتۋعا دا تۋرا كەلدى. «جەرۇي» التىن كەنىندە ازىرلىك ىستەرى بيىلعى ناۋرىز ايىندا باستالدى. وتكەن جىلدىڭ مامىر ايىندا وتكىزىلگەن سىناقتا ليسەنزيانى رەسەيدىڭ «ۆوستوك-گەولدوبىچا» اشىق اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ «اليانس التىن» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگى جەڭىپ العان. ءبىراق، ونىمەن ءقازىر سىناققا قاتىسىپ، ۇتىلىپ قالعان «قىرعىزالتىن» ااق سوتتاسۋدا.
قىرعىزستاندا شەتەلدىكتەردىڭ كەن قازىپ الۋ ماقساتىنداعى جەرگە ۋاقىتشا يەلىك ەتۋى 2013 جىلدىڭ 12 قاراشاسىندا باستالعان («ءقۇمتور» قىرعىز-كانادالىق بىرلەسكەن كاسىپورىن بولعاندىقتان ونىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى باسقا). ولكەنىڭ وڭتۇستىكتەگى جالالاباد وبلىسىنىڭ شاتقال اۋدانىنىڭ اۋماعىندا التىن قازۋعا تاۋ-كەن بارلاۋ ىستەرىن جۇرگىزۋ ءۇشىن قىرعىزستاننىڭ گەولوگيا جانە مينەرالدىق رەسۋرستار مينيسترلىگى اۋكسيون وتكىزىپ، اۋكسيونعا قاتىسقان 15 تالاپكەردىڭ ىشىنەن – قىرعىز-قىتاي بىرلەسكەن «چاتكال گولد» جانە جەرگىلىكتى «چاتكال لاچىن» كومپانيالارى رۇقساتناما العان.
اتاپ ايتقاندا، گەولوگيالىق ساناتتاعى جەردى جالعا بەرگەن ءبىرىنشى اۋكسيون 2012 جىلدىڭ 28 تامىزىندا وتكىزىلىپ، ءتورت التىن، ءبىر كومىر كەنى اۋكسيونعا قويىلعان. قىرعىزستاننىڭ مەملەكەتتىك تەلەراديوكومپانياسىنىڭ زالىندا تىكەلەي ەفير ارقىلى اۋكسيون ءوتىپ جاتقاندا زالعا قىرعىزستاننىڭ «اسابا» پارتياسىنىڭ ەلۋدەي ادامى باسىپ كىرىپ، اۋكسيوندى وتكىزبەي تاستادى. پارتيانىڭ بەلسەندىلەرى: «باعالى مەتالدار شىعاتىن جەردى گەولوگيا جانە مينەرالدىق رەسۋرستار اگەنتتىگىنىڭ ديرەكتورى ۇشقىن تاشپايەۆ جەڭ ۇشىنان بۇعان دەيىن-اق ساتىپ جىبەرگەن. اۋكسيون تىكەلەي ەفير ارقىلى حالىقتىڭ كوزىن بوياۋ ءۇشىن وتكىزىلىپ وتىر. كەن ورىندارىنا رۇقساتناما بارلاۋ ىستەرى ءۇشىن ەمەس، ءوندىرىس ىستەرى ءۇشىن بەرىلۋدە»، – دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى.
سول وقيعاعا بايلانىستى گەولوگ-مامان، قىرعىزستاننىڭ تاۋ-كەن قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى ورازبەك دۇيشەيەۆ ءوز پىكىرىن بىلاي تۇجىرىمداعان: «اۋكسيون دەگەن نە؟ حالىققا، قوعامعا كورسەتىپ اشىق ساتۋدى كورسەتۋ. ءبىراق كەندەر ساتىلماۋى كەرەك.بۇل ەشقانداي اقىلعا سىيمايتىن نارسە. ليسەنزيانى ساتۋ دەگەن دە تۋرا ەمەس، ليسەنزيا ساتىلمايدى، ليسەنزيا بەرىلەدى. اۋكسيوننىڭ مازمۇنى – ساتۋ. كونستيتۋسيامىز بويىنشا، جەردىڭ قازبا بايلىقتارى ساتىلماۋى كەرەك. پارلامەنت تە، ۇكىمەت تە جەرگە يەلىك جونىندە زاڭنامالاردى قابىل العاندا مامانداردان كەڭەس سۇراعان جوق. بۇل قاتە قادامداردىڭ جاسالۋىنا جول اشىپ بەرۋى مۇمكىن».
كەيىنىرەك، ۇشقىن تاشپايەۆ بەس جىلعا سوتتالىپ كەتكەن بولاتىن. «قىڭىر ءىس، قىرىق جىلدان كەيىن بىلىنەدى» دەمەكشى، سول اۋكسيوندا قىرعىزستاننىڭ بەس كەنىشىن ءازىربايجان پرەزيدەنتىنىڭ ەكى قىزىنا قاتىستى كومپانيا ساتىپ الماق بولعانى ءتورت جىل وتكەن سوڭ ءبىلىنىپ وتىر. بۇل وتكەن ايلاردا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى جارىققا شىققان پانامالىق Mossack Fonseca فيرماسىنىڭ قۇجاتتارىنان بەلگىلى بولدى.
كەن ءوندىرۋ ءىسى كىرىستى سالانىڭ ءبىرى ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. وندىرىلگەن مەتالدىڭ پايداسىن بىلاي قويعاندا، رۇقساتناما بەرىلگەنى ءۇشىن دە قوماقتى قارجى تۇسەدى.
قىرعىزستاننىڭ گەولوگيا جانە مينەرالدىق رەسۋرستار اگەنتتىگىنىڭ ديرەكتورى دۇيشونبەك زىلالييەۆتىڭ مالىمدەۋىنشە، 2015 جىلى اگەنتتىككە 7 ميلليارد 717 ميلليون 747 مىڭ سوم اقشا تۇسكەن، ونىڭ 85 پايىزى مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە اۋدارىلعان. جەر كەندەرىنە رۇقساتناما بەرۋ بويىنشا 12 سىناق جانە اۋكسيون ءوتىپتى.
المازبەك اتامبايەۆ بيلىككە كەلگەنگە دەيىن، رۇقساتناما قاعازدارى قىرعىزستاندىق «ىسكەر» جاراندارعا استىرتىن 300-500 سومعا ساتىلىپ، بۇل «پىسىق» ادامدارعا مايشەلپەك بولىپ كەلگەن. مۇنى قىرعىز پرەزيدەنتى بىرنەشە القالى جينالىستاردا ءوزى دە ايتتى.
ەگىستىك جەر ازايىپ بارادى
«1991 جىلى قىرعىزستاندا 1 ميلليون 900 مىڭ گەكتار ەگىستىك جەرى بولسا، بۇگىنگى كۇندە 1 ميلليون 200 مىڭ گەكتار جەر قالدى. 700 مىڭ گەكتار جەر جوعالعان. زاۋىتتارىمىز بەن فابريكالارىمىز جابىلىپ جاتىر، جەردى ساقتاپ قالا الماساق، بارىنەن دە ايرىلامىز. 2016 جىلدى رەسمي تۇردە بولماسا دا «اۋىل شارۋاشىلىعى جىلى» دەپ جاريالايىق»، – دەپ پارلامەنتتىڭ 2015 جىلدىڭ جەلتوقسانىنداعى كوشپەلى ماجىلىسىندە جوعارعى كەڭەشتىڭ دەپۋتاتى، «ونىگۋ-پروگرەسس» پارلامەنتتىك فراكسياسىنىڭ ليدەرى باقىت تورەبايەۆ الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن بولاتىن.
البەتتە، بۇل جەرلەر ەشقايدا جوعالىپ كەتكەن جوق. ويتكەنى شەكارالارى زاڭدى تۇردە ءالى تولىق مەجەلەنبەسە دە، قىرعىزستاننىڭ كەڭەس مەزگىلى ۋاقىتىنداعى شەكاراسى وزگەرگەن جوق. دەمەك 700 مىڭ گەكتارعا جاقىن جەردىڭ ساناتى وزگەرتىلگەن. ولار رەسپۋبليكانىڭ ازاماتتارىنىڭ مەنشىگىنە، جالعا پايدالانۋىنا، نە شەتەلدىكتەردىڭ جالعا پايدالانۋىنا بەرىلگەن.
قىرعىزستاننىڭ جەر كودەكسىنىڭ باپتارىنا سايكەس قۇزىرلى ورگانداردىڭ شەشىمىمەن جەر ۋچاسكەلەرى رەسپۋبليكانىڭ ازاماتتارىنا جانە شەتەلدىكتەردىڭ پايدالانۋىنا بەرىلۋدە. جەر كودەكسىنە وراي، جەرگە مەنشىك قۇقىعىن بەرۋدى مەريالار، اۋداندىق مەملەكەتتىك اكىمشىلىكتەر، اۋىل ۇكىمەتتەرى ىسكە اسىرادى. جەردى ءبىر ساناتتان ەكىنشى ساناتقا اۋىستىرۋ قىرعىز ۇكىمەتىنىڭ قۇزىرىندا.
قىرعىزستاندا ازاماتتارعا جەر ۋچاسكەسىن بەرۋ سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ ورشۋىنە اكەلىپ سوقتى. جيىرما جىلدان بەرى كەزەككە تۇرىپ، جەر الا الماي وتىرعان ادامداردىڭ (وتباسىلاردىڭ) سانى ون مىڭداپ سانالاتىنى وسىنىڭ ايعاعى.
سوت ورگاندارى «شۋ وبلىسىنىڭ ءالامۇدۇن اۋدانىنىڭ قارا-جىعاچ، بايتىك جانە لەبەدينوۆكا اۋىل وكىمەتتەرىنەن 262 گەكتار جەردى زاڭسىز العان» دەگەن ايىپپەن ءبىر جىل بۇرىن قىرعىز رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەشىنىڭ دەپۋتاتى قارعانبەك ساماقوۆقا قارسى قىلمىستىق ءىس قوزعاعان. العاش ول قاماۋعا الىنىپ، كەيىنىرەك قالادان «شىعىپ كەتپەۋ» ەرەجەسىمەن «ءۇي قاماعىنا» بوساتىلعان. قازىرگى ۋاقىتتا ەكس-دەپۋتاتتى تەرگەۋ ىستەرى جالعاسۋدا. جەردى زاڭدى تۇردە الدى ما، زاڭسىز الدى ما، ول – بولەك ماسەلە، مەملەكەتتىك سالىق قىزمەتى رەسپۋبليكانىڭ باس پروكۋراتۋراسىنا ق. ساماقوۆتىڭ جەر ۋچاسكەلەرىنە تيەسىلى 59 ميلليون سوم سالىعىن تولەمەگەنى تۋرالى شاعىمدانعان. وسىعان دەيىنگى سوت پروسەستەرىندە ەكس-دەپۋتات وزىنە تاڭىلعان ايىپتاردى مويىنداعان جوق.
وتكەن اپتادا، 7 مامىردا «ءىشىپ، جەپ قويعان» جوعارعى كەڭەشتىڭ تاعى ءبىر ەكس-دەپۋتاتى، بىشكەك قالاسىنىڭ ەكس-مەرى ناريمان تولەيەۆ تۇرمەدەن بوساتىلدى. ول ءۇش ءتۇرلى ايىپپەن: «قىتايدان (200) اۆتوبۋس ساتىپ الۋدا مەملەكەتكە 33 ميلليون سوم زيان كەلتىردى، قالانىڭ قوقىسىن تاسيتىن ماشينا ساتىپ الۋدا زاڭ بۇزعان جانە قالاداعى بالاباقشانىڭ (جەرىمەن) ءبىرىن ساتتىرتقان» دەگەن ايىپتارمەن سوتتالعان. 2013 جىلدىڭ 29 شىلدەسىندە 11 جىلعا سوتتالعان شەنەۋنىكتىڭ 2012 جىلدىڭ 23 ماۋسىمىنان باستاپ قاماۋعا الىنعان ءبىر جىلى ەكى ەسە ولشەنىپ، راقىمشىلىق تۋرالى زاڭنامالارعا سايكەس، ءارى مەملەكەتكە كەلتىرگەن 61 ميلليون سوم زيانىن تولەگەنىنە بايلانىستى ءتورت جىلعا جەتەر-جەتپەستە تەمىر توردان بوساتىلدى.
بىشكەك قالاسىندا جەر ۋچاسكەلەرىن بولۋدە «سىبايلاستىق سحەماسىنىڭ» بار ەكەندىگىن اركىمدەر-اق ايتۋدا. مەرياعا قاراستى مۋنيسيپالدىق مەنشىك باسقارماسى بار. باسقارمالىقتا «قالانىڭ مۋنيسيپالدىق مەنشىگىندە تۇرعان جەر ۋچاسكەلەرىن جالعا بەرۋ قۇقىعى بويىنشا كوميسسيا» جۇمىس ىستەيدى. 22 ادامنان تۇراتىن كوميسسياعا قالاداعى ءتورت اكىمشىلىكتەن 4 ادام، مەريانىڭ جەرگە تيەسىلى قىزمەتكەرلەرى، قالالىق كەڭەشتەن 5 دەپۋتات مۇشە. ءۇي سالۋ ءۇشىن جەر الۋعا قۇجات جيناعان ىسكەرلەردىڭ كوپشىلىگى بۇل كوميسسيانى جەمقورلاردىڭ ۇيىمى دەپ ەسەپتەيدى. قاۋەسەتكە قاراعاندا، كوميسسياعا جەردىڭ كولەمىنە، ورنالاسقان جەرىنە جاراسا 20 مىڭ دوللاردان 100 مىڭ دوللارعا دەيىن پارا بەرەتىنگە ۇقسايدى.
ىسكەرلەردىڭ ايتۋىنشا، كوميسسيانىڭ قۇرامىندا «بوتەن» ادامدار جوق. ازاماتتىق قوعامنان، جەر يەلەنۋشىلەردەن ەشكىم مۇشە ەمەس. مۇشە دەپۋتاتتار قۇرىلىس كومپانياسىنا يەلىك قۇرعان شونجارلار. كوميسسيانى التى جىلدان بەرى ۆيسە-مەر باقىت دۇيشەنبييەۆ باسقارىپ وتىر.
جوعارعى كەڭەشتىڭ دەپۋتاتى جۇلدىز مۇسابەكوۆا جەر بولۋدە سىبايلاستىقتىڭ بەلەڭ العانىن اشىقتان اشىق ايتۋدا. قىرعىزدىڭ بەلگىلى جۋرناليست قىزدارىنىڭ ءبىرى، ەڭبەك جولىن 1995 جىلى باستاعان ول 2012 جىلى مەملەكەتتىك قىزمەتكە اۋىسقان. 2015 جىلى پارلامەنتكە دەپۋتات بولىپ سايلانعانعا دەيىن ءتورت جىلعا جاقىن بىشكەك مەرياسىنا قاراستى ءۇش مۋنيسيپالدىق ۋچاسكەنىڭ («اق-ورگە»، «اق-وردو» جانە «الا-تاۋ» قونىستارىنىڭ ) باسقارما باستىعى بولىپ ىستەپ، جەر ءبولۋدىڭ مەحناتىن كوزىمەن كورگەن. «سول قىزمەتتە جۇرگەنىمدە بۇرىنىراق قالانىڭ قاراماعىنداعى لەنين اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەگەن مۇقتار ايتقۇلوۆتىڭ ءبىزدىڭ قونىستارداعى جەر بەرۋگە بايلانىستى ءبۇلدىرىپ كەتكەن ىستەرىن ورنىنا كەلتىرەمىن دەپ شاشىم اعاردى. قالاداعى ءوزىم بىلەتىن شەنەۋنىكتەردىڭ كوپ قاباتتى ءزاۋلىم ساراي-ۇيلەرىن، قوس-قوستان قىمبات ماشينالارىن كورىپ، كوپ بولسا 20 مىڭ سومنىڭ اينالاسىندا ايلىق الاتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ۇيلەرىن ادال اقشاعا سالماعانىن ويلاي بەرەم»، – دەگەن ول وزىمەن ارىپتەس بولعان بىشكەك قالاسىنىڭ بۇرىنعى ۆيسە-مەرى تورەبەك يماشوۆتى قوي باققان قاسقىرعا تەڭەدى.
كەزىندە جۇمىسىنان كەتۋگە ءماجبۇر بولعان، الاياقتىعى ءۇشىن بىرنەشە رەت سوتقا تارتىلعان م. ايتقۇلوۆ بىلتىر جوعارعى كەڭەشكە «اتامەكەن» پارتياسىنىڭ اتىنان دەپۋتات بولىپ سايلانۋعا ارەكەتتەنىپتى.
بۇگىنگى كۇندە بىشكەكتىڭ توڭىرەگىندەگى ءبىر- قاتار جاڭا قونىستاردىڭ تۇرعىندارى «سىبايلاستىق سحەماسىنىڭ» زاردابىن شەگىپ وتىر. ولار وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن زاڭدى تۇردە جەر العان. ۇيلەرىنىڭ «قىزىل كىتابى» (يەلىك قۇقىقتىڭ مۇقاباسى قىزىل كىتابى) بار. ەندى ول جەرلەرگە ولاردان بۇرىن جەرگە قۇقىق العان ادامدار پايدا بولعان.
وسىندايدا، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ:
كەسەنى قولىما الىپ قاراي بەردىم،
ىشىندە ناقاق كوزدەن جاس بار ما دەپ، – دەگەن جىر جولدارى ەسىمە تۇسەدى.
نازاربەك بايجىگىتوۆ، «تۇركىستاننىڭ» قىرعىزستانداعى ءتىلشىسى
تۇركىستان گازەتى
