ال قازاقستان ءۇشىن شىنىمەن دە، مۇنداي ءومىر ورىندالۋى ەكىتالاي قۇرعاق قيال ما؟ ءيا دەسەڭىزدەر، قاتتى قاتەلەسەسىزدەر.
بۇل ءسوزدى تالماي ايتىپ كەلە جاتقانداردىڭ ءبىرى – بۇگىندەرى اقش-تا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان فيلوسوف، ساياساتتانۋشى، ساياسي ەكونوميست ءارى قوعام قايراتكەرى، قازاقستانداعى ەۋروپالىق كلۋبتىڭ ۇيلەستىرۋشىسى ءۋاليحان تولەشوۆ.
ءبىرقاتار عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى قورى جانىنداعى الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ءارى ديرەكتوردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى، وڭىرلىك دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ساياسات مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى بولعان ول 2000 جىلداردىڭ باسىندا قازاقستان رەسەيمەن ەمەس، ەۋروپامەن جاقىنداسۋى تيىستىگى تۋرالى تۇجىرىمداما ازىرلەپ، ونى ءتۇرلى مىنبەرلەردە دالەلدەۋمەن بولعان ەرەك ويلى عالىمنىڭ ءبىرى. ونىڭ ايتۋىنشا، ەۋروپاعا بەت بۇرۋعا ءالى كەش ەمەس.
– وكىنىش كوپ. اسىرەسە زيالى قاۋىم اراسىندا. ايتاتىندارى، ۋاقىتتى بوسقا وتكىزىپ الدىق دەسەدى. ال مەن ەشتەن كەش جاقسى دەر ەدىم، – دەيدى ول.
قازاقتار تاڭداۋىن باياعىدا جاساپ قويعان. ول ارينە، رەسەي ەمەس...
ساياساتتانۋشى قازاقستان حالقى مەتافيزيكالىق تۇرعىدا الدەقاشان ەۋروپامەن بىرگە ەكەنىن ايتادى.
– 20 جىل بۇرىن عوي دەيمىن، الماتىدا كوك بازاردا ساتۋشى ايەلدىڭ: «ءتاتتى ەت الىڭىزدار، سنيكەرس سياقتى ءتىل ۇيىرەدى!» – دەپ ايقايلاپ جاتقانىن ەستىپ قالدىم.
وسى ءبىر اۋىز سوزدەن-اق ءبىزدىڭ ادامداردىڭ دامۋدىڭ سول كەزدە-اق قانداي جولىن تاڭداعانىن ايتقىزباي-اق اڭعارۋعا بولاتىن ەدى. ءبىزدىڭ جۇرت بەنزين دەسە، ەۋرو-5 ستاندارتىن تىلگە تيەك ەتەدى، كولىك دەسە، نەمىس نەمەسە جاپوندىكىن الدىمەن اۋزىنا الادى.
وسىلايشا، بەيسانالى تۇردە ەۋروپالىق ءومىر ساپاسىن تاڭدايدى. راسىندا، كىم دە بولسا بالا-شاعاسىنا ەڭ جاقسىنى قالايدى ەمەس پە؟ ال ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى بويىنشا ەڭ جوعارى دامىعان ەلدەر رەيتينگىسىنىڭ وندىعىنىڭ سەگىزىن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ دە يەلەنۋى كەزدەيسوقتىق بولماسا كەرەك، – دەيدى ول.
ال عالىمنىڭ ايتۋىنشا، مۇنى عىلىمي تىلدە مەتافيزيكا دەپ ايتادى، ياعني جۇزەگە اسپاعان، ءبىراق تاڭداۋ تۇسكەن قۇر ويداعى نارسە.
ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتى دا قۇرعان كەزدە ەۋروپالىق وداقتىڭ ستاندارتتارىنا سۇيەنىپ، ءبارىن جاقسارتپاقشى بولعان. ءبىراق، وزدەرىڭىز كۋا بولىپ وتىرعاندارىڭىزداي، كەرىسىنشە بولىپ شىقتى ەمەس پە؟ ول ارادا ەكونوميكالىقتان گورى، ساياسي مۇددە باسىم. العا سۇيرەتكەننىڭ ورنىنا ەتەكتەن تارتۋدا.
بۇل دا ءبىزدىڭ باسىمىزدان وتكەن ساباق بولۋى كەرەك. ونىمەن توقتاپ قالۋعا بولمايدى. جاقسىعا ۇمتىلۋ – قىلمىس ەمەس. قۇر قيال – مەتافيزيكا جەتكىلىكسىز، بىزگە باسەكەلەستىك ورتانى قۇرۋدا تاجىريبە قاجەت، مەتافيزيكانى ودان ءارى دامىتۋعا دەگەن ۇمتىلىس كەرەك، سوندا ءبىزدىڭ ورتا ەۋروپاداعىداي باسەكەگە قابىلەتتى بولادى.
ءقازىر دامۋ جەر ءاستى-ۇستى بايلىعىمەن ەمەس، ساپالى ادام كاپيتالىمەن ولشەنەدى.
گرۋزيا دەمەكشى، ءۋاليحان تولەشوۆ، ادام باسىنا شاققانداعى جالپى ىشكى ءونىم كورسەتكىشى، جالپى تەك قاعازدا بار باسقا دا ستاتيستيكالىق سيفرلار ەل ازاماتىن باقىتتى ەتپەيدى دەپ سانايدى.
ادامدى باقىتتى ەتەتىن نارسە – ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامدا ءقادىرىنىڭ، قۇنىنىڭ بولۋى، ەڭبەگىنىڭ دۇرىس باعالانۋى.
– ەۋروپا بىزدەن مۇلدە الشاقتاپ كەتكەن. دامۋ دەگەنگە كەلگەندە ەسەپ تۇرعىسىنان ويلاۋدى ولار باياعىدا دوعارعان. بۇگىندەرى ولار ادامي كاپيتالدىڭ قۇندىلىعى قاعيداتى بويىنشا ءومىر سۇرەدى. ال مولدوۆا، گرۋزيا جانە ۋكرايناداعى ادامي كاپيتال وتە جوعارى.
مىسالى، 2008 جىلى رەسەيمەن بولعان سوعىستان كەيىن گرۋزيا رەسەيمەن قانداي دا ءبىر ارىپتەستىكتەن تولىقتاي باس تارتتى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ول رەسەيدىڭ قاتىسۋىنسىز جۇمىس ىستەيتىن ءوز ەكونوميكاسىن اياققا تۇرعىزدى.
مولدوۆادا دا سولاي. بۇل ەلدەردىڭ ءارقايسىسى شاعىن بولسا دا وزىندىك ەكونوميكالىق ورنىن تاپتى. ءبىراق ەڭ باستىسى، بۇل – ادامي قور. ەۋروپا بۇرىننان تابيعي رەسۋرستاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى، ءبىراق ولار ونىڭ ورنىن ساپالى ادام رەسۋرستارىمەن تولىقتىرا الدى.
جاپونيادا دا كەرەمەت تابيعي رەسۋرستار جوق، ءبىراق ولاردىڭ ادامي كاپيتالىنىڭ ساپاسى وتە جوعارى، بۇل ەلدىڭ ەكونوميكاسى بۇرىن-سوڭدى بولماعان قارقىنمەن دامۋدا. مۇنىڭ ءبارى بۇگىندەرى تابيعي رەسۋرستار قورى قوعامنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن انىقتامايدى دەگەندى بىلدىرەدى.
قازىرگى قوعامنىڭ ەكونوميكاسى ءوندىرىس فورمالارىنىڭ تيىمدىلىگىمەن انىقتالادى، – دەيدى ول.
تۇركى الەمى دەگەن قيال ما؟
حالىقارالىق عىلىمي ورتادا «ازيا جولى: XXI عاسىردىڭ تاريحى» اتتى ەكى تومدىق مونوگرافياسى ارقىلى تانىمال عالىم بۇل تاقىرىپتا بىلايشا وي تەربەيدى:
– تۇركيانىڭ قولداۋىمەن ءازىربايجاننىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋ جاڭا تاريحي ماڭىزدى وقيعاعا اينالدى. بۇل ارادا ەكى باۋىرلاس مەملەكەتتىڭ قاجەت كەزدە ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا الۋى تۇركى جۇرتىن بىرىكتىرۋشى باستاماعا اينالدى.
كسرو ىدىراعاننان كەيىن 30 جىل ىشىندە تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءتىل، مادەنيەت، رۋحاني ساباقتاستىعىنىڭ قايتا ورناۋى دا باۋىرلاس ەلدەر قاتىناستارىنىڭ دامۋىنا ەرەكشە سەرپىن بەرۋدە.
تۇرىك، تۇرىك اكادەمياسى، تۇرىك كەڭەسى سىندى ۇيىمداردىڭ تۇرىك سۋپەرەتنوسىنىڭ ورتاق مادەني جانە تاريحي ءورىسىنىڭ دامۋىنا جول اشىپ وتىر. ارينە، ونى ودان ءارى قارقىندى تۇردە ناسيحاتتاۋ كەرەك. بولاشاقتا تۇركى ءورىسى تولىعىمەن كەڭەيىپ، بىرتەكتەس بولۋى كەرەك. ءبىراق، مەنىڭشە، بۇل ءالى دە ءبىرشاما ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى.
مىسالى، تۇركيا پرەزيدەنتى بىرىگۋگە شاقىرادى، ودان ارتىققا بارا المايدى، سەبەبى ول باسقا تۇركى ەلدەرىن تولىققاندى تۇركى وداعىن قۇرۋعا ماجبۇرلەي المايتىنىن جاقسى بىلەدى.
سول سەكىلدى قازاقستان دا، وزبەكستان دا، جەكە-دارا نەمەسە بىرىگىپ، ازىرشە ورتالىق ازيادا مۇنداي تىزە بۇگۋدى، وسىنداي كومەكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتە الماۋدا، ويتكەنى كوپ نارسەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ودان دا كوپ نارسەڭىزدى تارك ەتۋىڭىز كەرەك.
ازىرگە بۇل تەك ەۋروپالىق وداق اياسىندا عانا تولىققاندى مۇمكىن. مەنىڭ ويىمشا، حالىقتاردىڭ بىرىگۋىنىڭ ەڭ وزىق جوباسى – ەۋروپالىق وداق، ونى قۇرۋ مەن دامىتۋ ادىستەمەسى تۇركى ەليتاسى ءالى جەتكىلىكتى زەرتتەمەگەن (ارينە، تۇركيانى قوسپاعاندا).
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىرتۇتاس ساياسي وداققا اينالۋ ءۇشىن تۇركى ەلدەرى مادەني، تاريحي، ونىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە اقىرىندا ساياسي اسپەكتىلەردى بىرىكتىرۋدىڭ بارلىق كەزەڭدەرى مەن ساتىلارىنان ءوتۋى قاجەت.
ەگەر ءبىزدىڭ حالىقتار ءوز مەملەكەتتەرىندە وسىنداي الەۋمەتتىك كاپيتالدى قالىپتاستىراتىن بولسا، وندا تۇركى وداعىنىڭ بولاشاعى ەۋروپالىق وداققا قاراعاندا الدەقايدا جارقىن بولىپ شىعۋى دا بەك مۇمكىن...
بۇگىنگى قازاق دەگەنىمىز كىم؟
ءۋاليحان تولەشوۆتىڭ ايتۋىنشا، بىرەۋگە ۇنار، بىرەۋگە ۇناماس، ءبىراق، شىندىعى، وراسان بايلىققا يە قازاقستان – دامۋشى ەل: ءوندىرىس قۇرالدارى جەتىسپەيتىن؛ تەحنولوگياسى ارتتا قالعان؛ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى تومەن؛ جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى جوعارى (8% -دان 40% -عا دەيىن) جانە ت.ب. بۇگىنگى قازاق دەگەنىمىز – وسى!
– ودان بولەك، بۇگىنگى قازاق دەگەنىمىز مىقتى ءانشى، تاماشا كينواكتەر، ءارتۇرلى سالانىڭ تالانتتى ماماندارى، سپورتشىلار دەگەندەي. بۇل بۇكىل ادامزات وركەنيەتىنىڭ اۋقىمىندا ءداستۇرىمىزدى ساقتاي وتىرىپ، جاڭاشىل ءارى ۇيلەسىمدى وزىندىك ۇلتتىق جوبامىزدى قۇرا الاتىن ۇلت وكىلدەرى. وكىنىشكە قاراي، ونىڭ كوبىسى، ءقازىر شەتەل اسىپ جاتىر.
سەبەبى جالپى بىزدەگى جۇيە وندايلاردى باعالاۋعا باعىتتالماعان، كەرىسىنشە شارشاپ-شالدىقتىرادى. ارينە، رەفورما قاجەت. ونسىز بولمايتىنىن ءقازىر قازاقستاندا ۇلكەن تۇرعاي، بالا دا ىشتەي سەزەدى، – دەيدى ول.
ونىڭ پىكىرىنشە، قازاقستان ءوزىن-وزى ساقتاۋ جانە ودان ءارى دامۋ جولىندا ەكى نەمەسە ءۇش سەرپىنمەن ءوزىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن رەفورمالاۋعا ءماجبۇر بولادى.
– بۇل باعىتتاعى ۇلتتىق جوبا رەتىندە قازاق ءتىلىن كيريلليسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ، سونداي-اق ەۋروپالىق وداق ستاندارتتارىنا سايكەستەنۋ، قازاقستاننىڭ بۇكىل كولىك جۇيەسىن ەۋروپالىق وداقتىڭ كولىك جۇيەسىنە (باتىس جۇڭگو - باتىس ەۋروپا) بىرىكتىرۋ جوباسى بولۋى مۇمكىن، – دەيدى ساياساتتانۋشى.
ايتا كەتسەك، وسىنداي ايتارى كوپ، ۇلت قۇرىلىسىن زەرتتەۋدە تالماي ەڭبەك ەتۋشى عالىم ءۋاليحان تولەشوۆ بيىل 18 تامىزدا 60 جاسقا تولادى.
ورايى كەلىپ تۇرعاندا، «قالا مەن دالا» گازەتىنىڭ ۇجىمى اتىنان ول كىسىنى وسىناۋ مەرەيلى داتامەن قۇتتىقتاپ، دەنىنە ساۋلىق، وتباسىنا باقىت، شىعارماشىلىعىنا تولاعاي جەمىس تىلەيمىز!
P.S. ايتقانداي، مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنا اعامىز، كوپ ادامدار ويلاپ قالىپ جاتقانداي، قۋدالاۋ كورگەننەن كەتكەن جوق. ءوزى قازاقستانعا ورالامىن دەسە، كەز كەلگەن ۋاقىتتا كەلە الاتىنىن ايتادى.
ال كەتۋ سەبەبىن بىلاي تۇسىندىرەدى:
– ءوزىمدى سىناپ كورگىم كەلدى. دامىعان دەموكراتيالىق ەلدە تىنىش جانە تۇراقتى ءومىر ءسۇرۋ دەگەننىڭ ناقتىسىندا نە ەكەنىن سەزىنگىم كەلدى. ەشكىم مەنى قۋدالاعان جوق، ءوزىم كەتتىم.
سول كەزدە دوسەنت بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ALMAU-دان ەش وكىنىشسىز كەتە سالدىم. سەبەبى مەنىڭ فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرىم مەن جوبالارىما دەگەن قىزىعۋشىلىق ول كەزدە تومەندەگەن.
وعان دەيىن ءبىرقاتار الەۋمەتتىك جاڭعىرتۋ جوبالارىنا قاتىسقان بولاتىنمىن. ولار دا ورتا جولدان كىلت توقتاپ قالدى.
سودان ءوزىمدى مورالدىق مىندەتتەن بوساعانداي سەزىندىم. مەنىڭ ويىمشا، ءوز-وزىن باعالايتىن ادام ىشكى تاۋەلسىزدىگىن ۇنەمى نىعارلاپ وتىرۋى كەرەك جانە امبەباپتىقتى تالاپ ەتۋى ءتيىس، ايتپەسە توقىراۋعا ۇشىراۋى وپ-وڭاي...
https://dalanews.kz/aimak/66859-shymkent-bilim-beru-uyymdary-100-payyz-ashyq-zh
