"عىلىمى جوق ەلدىڭ – بولاشاعى جوق"
ءابۋ ناسىر ءال-فارابي
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «بۇل ءداۋىر – اقىل-ويدىڭ، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، ەڭبەكتىڭ ءداۋىرى» - دەگەن بولاتىن. بۇگىنگى كۇنى وتاندىق عىلىمدى دامىتۋ ماقساتىندا مەملەكەت تاراپىنان كەشەندى شارالار قابىلدانىپ جاتقانى بەلگىلى.
سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە عىلىمنىڭ الەۋەتىن كوتەرۋگە ايرىقشا كوڭىل ءبولىنىپ، عىلىمنىڭ ناقتى سالالارىندا ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى كەڭىنەن قولعا الىنىپ، عىلىمي زەرتتەمەلەر بارىنشا جۇرگىزىلە باستادى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستان عىلىمى جان-جاقتى دامىپ، جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلدى.
ق ر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ اتاپ وتكەندەي،
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ جان-جاقتى قولداۋىنىڭ ارقاسىندا عىلىم سالاسىندا وڭ وزگەرىستەر ورىن الىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قاراستى عىلىمي ۇيىمداردىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن نىعايتۋ جانە جۇمىسىن جانداندىرۋعا باعىتتالعان جاڭا بيۋدجەتتىك باعدارلاما اشىلىپ، 2،8 ملرد تەڭگە ءبولىندى. ناتيجەسىندە 23 عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا جابدىقتار ساتىپ الىندى. سوندىقتان ينستيتۋتتاردى مودەرنيزاسيالاۋ بويىنشا جۇمىس ءارى قاراي جالعاسادى.
عىلىمدى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرۋ كولەمى سوڭعى ەكى جىلدا شامامەن ەكى ەسەگە ارتتى. 2025 جىلعا قاراي عىلىمدى قارجىلاندىرۋ كولەمىن جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 1% دەيىن ۇلعايتۋ جوسپارلانعان. ەگەر بۇعان دەيىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ گرانتتىق جانە باعدارلامالىق-نىسانالى قارجىلاندىرۋعا ارنالعان كونكۋرستارى ءۇش جىلدا ءبىر رەت جۇرگىزىلسە، ەندى ولار جىل سايىن وتكىزىلىپ كەلەدى.
عىلىم – بۇل ستراتەگيالىق ماڭىزى زور سالا، ەلدىڭ جان-جاقتى دامۋى مەن ەكونوميكالىق ءوسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن زياتكەرلىك رەسۋرسى. وسىعان بايلانىستى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ بارلىعىندا عىلىمي سالانى دامىتۋعا، ونىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستاندىق عىلىم وتپەلى كەزەڭنىڭ اۋىرتپالىعىن دا كوردى، داعدارىستىڭ كەرمەك ءدامىن دە تاتتى. سان-الۋان قيىندىقتار مەن كەدەرگىلەرگە تولى وزىندىك دامۋ ەۆوليۋسياسىنان ءوتىپ، الەمدىك عىلىمي كەڭىستىككە كىرىگۋى جۇزەگە استى. وتاندىق عىلىمي-يننوۆاسيالىق جۇيە قالىپتاستى، ونىڭ قۇرامىندا جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن باستاپ بەيىندى عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرى، عىلىمي-وندىرىستىك بىرلەستىكتەر، تەحنوپاركتەر، كونسالتينگتىك، ينجينيرينگتىك كومپانيالار مەن وزگە دە زاڭدى تۇلعالار عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەتتى جۇزەگە اسىرۋدا. عىلىم سالاسىن رەتتەيتىن قۇقىقتىق نەگىز جاسالىپ، «عىلىم تۋرالى»، «عىلىمي جانە (نەمەسە) عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەت ناتيجەلەرىن كوممەرسيالاندىرۋ تۋرالى» جانە ت.ب. قاجەتتى زاڭدار قابىلداندى. ءتيىستى زاڭنامانىڭ بولۋى عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىنداعى قاتىناستاردى مەملەكەتتىك رەتتەۋگە، زەرتتەۋلەردى ۇيىمداستىرۋدى باعدارلامالىق-نىسانالى قامتاماسىز ەتۋگە، عىلىمدى ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جانە اقپاراتتىق قامتاماسىز ەتۋگە، عىلىمدى قورعاۋدى باعدارلامالىق-نىسانالى قامتاماسىز ەتۋگە ارقاۋ بولىپ، زاڭدا ايقىندالعان قاعيداتتار مەن نورمالار زياتكەرلىك مەنشىكتى قورعاۋعا جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى جۇزەگە اسىرۋعا كەپىلدىك بەردى.
سونىمەن قاتار، قازاقستاندا ءبىلىم مەن عىلىمدى دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلامالارى قابىلداندى، عىلىمدى باسقارۋ، عىلىمي زەرتتەۋلەر ناتيجەلەرىن كوممەرسيالاندىرۋ جانە تەحنولوگيالاردى قولدانىسقا ەندىرۋ قۇرىلىمدارى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ جانىنداعى جوعارى عىلىمي-تەحنيكالىق كوميسسيا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جانىنداعى عىلىم كوميتەتى، مەملەكەتتىك ۇلتتىق عىلىمي-تەحنيكالىق ساراپتاما ورتالىعى جانە ت.ب. ورگاندار قۇرىلدى.
2010 جىلعى ناۋرىزدا قازاقستان بولون دەكلاراسياسىنا رەسمي تۇردە قوسىلىپ، ەۋروپالىق جوعارى ءبىلىم بەرۋ ايماعىنىڭ 47ء-شى مۇشەسى جانە ەۋروپالىق ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىنىڭ تولىق قۇقىقتى مۇشەسى دەپ تانىلعان العاشقى ورتالىق ازيا مەملەكەتى بولدى. بولون پروسەسىنە قوسىلعاننان كەيىن قازاقستاننىڭ جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە ەلەۋلى وزگەرىستەر بولدى:
- قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارى «ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ۇلى حارتياسىنا» قوسىلدى، وعان قازىرگى ۋاقىتتا الەمنىڭ 650-دەن استام ۋنيۆەرسيتەتى قول قويدى، بۇل وتاندىق ءبىلىم بەرۋدى ەۋروپالىق ستاندارتتارعا جاقىنداتۋعا مۇمكىندىك بەردى. ۇلى حارتياعا 60-تان استام قازاقستاندىق ۋنيۆەرسيتەت قول قويدى.
- بولون دەكلاراسياسى پرينسيپتەرىنە نەگىزدەلگەن مامانداردى دايارلاۋدىڭ ءۇش دەڭگەيلى: باكالاۆر – ماگيستر – PhD دوكتورى مودەلىنە كوشۋ جۇزەگە اسىرىلدى.
ۇلتتىق ستاتيستيكالىق اگەنتتىك پەن عىلىم جونىندەگى ۇلتتىق باياندامادا كەلتىرىلگەن رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازىرگى كەزدە وتاندىق عىلىم سالاسىندا 21 782 ادام جۇمىس ىستەيدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ 35% عىلىمي نەمەسە اكادەميالىق دارەجەگە يە، ولار 1697 عىلىم دوكتورى، 4165 عىلىم كانديداتى، 1340 PhD دوكتورى جانە 293 بەيىن بويىنشا دوكتور. عالىمداردىڭ 34 پايىزى 35 جاسقا دەيىن؛ 43% – 35-تەن 54 جاسقا دەيىن؛ 23% – 55 جاستان اسقان. ايەلدەردىڭ ۇلەسى 54%، ەرلەر – 46% قۇرايدى.
PhD دوكتورانتۋرانىڭ جاڭا باعدارلامالارى بويىنشا عىلىمي كادرلاردى دايارلاۋ ءۇشىن بەرىلەتىن گرانتتار جىلىنا 2 مىڭنان اسىپ، «بولاشاق» حالىقارالىق باعدارلاماسى بويىنشا عىلىمي تاعىلىمدامالار سانى ۇلعايتىلدى. وتاندىق عالىمداردىڭ ماتەريالدىق ماسەلەلەرى دە شەشىلدى. اتاپ ايتساق، الەۋمەتتىك قولداۋ جوباسى بويىنشا مىڭداعان جاس عالىمدار پاتەر الدى، PhD دوكتورانتتارى ءۇشىن ستيپەنديا مولشەرى 80%-عا ۇلعايدى، سونداي-اق عىلىمي جەتىستىكتەرى ءۇشىن ءال-فارابي اتىنداعى عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىق جانە عىلىمنىڭ ءتۇرلى سالالارىنداعى جىل سايىنعى اتاۋلى سىيلىقتار (مولشەرى 150-دەن 350 ايلىق كورسەتكىشكە دەيىن) جانە عىلىمي ستيپەنديالار بەرىلەدى.
بۇگىنگى تاڭدا ق ر بجعم عىلىم كوميتەتى عىلىمي جانە عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەت اتقاراتىن 1034 سۋبەكتىسىن اككرەديتتەگەن، ولاردىڭ ىشىندە 626 زاڭدى جانە 408 جەكە تۇلعا بار. عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستار اتقاراتىن 373 كاسىپورىن بولسا، ونىڭ 87 مەملەكەتتىك سەكتوردا، 94 جوعارى كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا، 159 كاسىپكەرلىك جانە 33 كوممەرسيالىق ەمەس سەكتورعا جاتادى.
سوڭعى ونجىلدىقتا قازاقستاندىق عالىمداردىڭ Thomson Reuters، Scopus، Springer سياقتى حالىقارالىق دەرەكتەر بازاسىنا كەڭىنەن قول جەتكىزۋىن قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا كەشەندى جۇمىستار جۇرگىزىلدى، بۇل عىلىمي جاريالانىم جاساۋ بەلسەندىلىگىن ارتۋعا ەلەۋلى ىقپال ەتتى.
الايدا قازاقستاندىق عىلىمدا شەشىمى تابىلماي وتىرعان ماسەلەلەر دە بارشىلىق. مىسالى، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن عىلىم مەن ءوندىرىستىڭ اراسىنداعى بايلانىستى دۇرىس جولعا قويا الماي كەلەمىز. وكىنىشكە وراي، قازاقستاندىق بيزنەس وتاندىق عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىن ەنگىزۋگە ەمەس، دايىن قۇرال-جابدىقتاردى، ماشينالار مەن مەحانيزمدەردى شەتەلدەن ساتىپ الۋدى ءجون كورەدى. عىلىمي جاڭالىقتاردى پاتەنتتەۋ، زياتكەرلىك مەنشىك سالاسىندا دا قيىندىقتار بار.
قازاقستاندا عىلىمي ورتالىقتار نەگىزىنەن نۇرسۇلتان جانە الماتى قالالارىندا شوعىرلانۋى ەل ايماقتارداعى عىلىمي جۇمىستىڭ كەنجەلەپ قالۋىنا اسەر ەتەتىنىن دە ۇمىتپاعانىمىز ءجون. سونىمەن قاتار، حالىقتارالىق رەيتينگتەر قاتارىندا قازاقستاندىق عىلىمي باسىلىمداردىڭ وتە از بولۋى دا عالىمداردىڭ شەتەلدىك باسىلىمدارعا تاۋەلدىلىگىن ارتتىرىپ وتىر. بۇدان وزگە دە قيىندىقتار مەن كوكەيكەستى ماسەلەلەردى وتاندىق عالىمدار ۇنەمى ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر. وسى سالاداعى جىلدار بويى جينالىپ، قوردالانعان ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋى عىلىم دامۋىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرەرى ءسوزسىز. «جاڭا قازاقستان» قۇرۋ عىلىمي نەگىزسىز باياندى بولماسى انىق، عىلىمي جاڭالىقتار قاشاندا قوعامدىق جاڭعىرۋدىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى.
زيابەك قابىلدينوۆ، ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
