وسىنداي وزگەرىستەرمەن قاتار، مەملەكەتىمىزدە بارلىق الەم ەلدەرىندەگىدەي ەكونوميكالىق داعدارىس، كورشى مەملەكەتتەردە بولىپ جاتقان جاعدايلاردىڭ ەلىمىزگە اسەرى، مەملەكەتتىڭ ىشىندە بولعان ءارتۇرلى رەفورمالار مەن حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ مەن ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى جاقسارتۋ بويىنشا دا ماسەلەلەر ورىن العان بولاتىن. ال بۇل ماقالادا مەن ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ قازىرگى كەزدەگى قازاقستاندىقتار مەن رەپاتريانتتار اراسىنداعى كورىنىسىن سيپاتتاعىم كەلەدى، سەبەبى قازىرگى كەزدە بۇل ماسەلە مەملەكەتتىڭ ىشىندە وزەكتىلىگىن كورسەتۋدە.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ 2019 جىلدىڭ 18 قاراشاسىندا بىلاي دەگەن بولاتىن: «1991 جىلدىڭ 18 قاراشاسىندا ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ باستاماسى بويىنشا قازكسر ۇكىمەتىندە شەت ەلدە جۇرگەن ەتنيكالىق وتانداستارىمىزدى تاريحي وتاندارىنا كوشىرۋ ءتارتىبى تۋرالى قاۋلىسى قابىلداندى. 1991 جىلدان باستاپ قازاقستانعا 1 ميلليوننان استام ەتنيكالىق قازاقتار قونىستانعان بولاتىن». اتالعان باستاما بويىنشا سودان بەرى ەلىمىزگە ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ورالۋى باستالىپ، مەملەكەتتەگى ۇلتتىق، ەتنيكالىق قۇرامىمىز وزگەرگەن بولاتىن. اتالعان باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار، ول مەملەكەتتەگى حالىقتىڭ ەتنيكالىق قۇرامىن وزگەرتۋ ارقىلى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ. بۇنداي شارانى جاساۋ كەزىندە تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى مەملەكەتتىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ قازاقستانداعى سانىنىڭ از بولۋى، ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك، ورتالىق، شىعىس ايماقتارى جانە الماتى قالاسىندا قازاقتاردىڭ سانى ازشىلىق توپتى قۇراعاندىعى نەگىز بولعان بولاتىن.
سونداي-اق، 1991 جىلدارى ەندى عانا تاۋەلسىزدىگىن العان مەملەكەتتەردىڭ شەكارالىق ايماقتارى دا ءالى تولىقتاي بەلگىلەنبەي تۇردى، سول ايماقتاردا تۇرعان كىشى ەتنيكالىق توپتار دا مەملەكەتتەردىڭ شەكارالىق يەلىگىنە دە ءقاۋىپ توندىرگەن بولاتىن. اتالعان قاۋىپتەردى ەسكەرە وتىرىپ سول كەزدەگى باسشىلىق مەملەكەتىمىزگە ەتنيكالىق قازاقتاردى قايتارۋ ارقىلى ماسەلەنى شەشىپ، ولاردىڭ وتاندارىنا ورالۋى جەرگىلىكتى حالىقپەن ماسەلەنىڭ بولاتىندىعىن بىلسەدە، ولاردى وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىنا قايتارعان بولاتىن.
شەت ەلدە جۇرگەن ەتنيكالىق قازاقتاردى وتانىمىزعا قونىستاندىرۋ كەزىندە «ورالمان» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن وزگەرتكەن ول پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ بولاتىن. ول 2019 جىلى ەلىمىزگە كەلگەن رەپاتريانتتاردى ورالماندار دەپ ەمەس، ولاردى اتاۋدا «قانداس» دەگەن تەرميندى قولدانۋدى ۇسىنعان بولاتىن. شىنىمەن دە، بۇل تەرميننىڭ ايتىلۋى مەن قولدانىلۋىندا وزىندىك جىلۋى بار سياقتى، سەبەبى قانداس دەگەن كەزدەگى «قان» مەن «قانداس» ءبىر قاندى تۋىستار نەمەسە رۋلاستار، تايپالاستار دەگەن سوزگە جاقىن بولىپ تۇر.
1991-2023 جىلدارى ارالىعىندا قازاقستانعا 1 113 196 قانداس قونىس اۋدارعان بولاتىن. ونىڭ ىشىندە وزبەكستاننان كەلگەندەر 560 483، قحر 358 673، تۇرىكمەنستاننان 76 859، موڭعوليادان 57 335، يراننان 8 865، اۋعانستاننان 13 451، رەسەيدەن 17 241 ادام كەلگەن بولاتىن. Otandastar Qory-نىڭ قانداستاردىڭ ەلىمىزدە ورنالاسۋ كارتاسىنىڭ دەرەكتەرىنە جۇگىنەتىن بولساق، قازىرگى كەزدە جامبىل، ماڭعىستاۋ، تۇركىستان وبلىستارى مەن شىعىس-قازاقستان ايماقتارىندا ورنالاسقان، ال ەڭ كوبى بۇرىنعى الماتى وبلىسى ايماقتارى مەن الماتى قالاسىندا شاڭىراقتارىن تىككەن ەكەن. بۇل دەرەكتەرگە جۇگىنە وتىرىپ-اق، ءالى دە بولسا ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك ايماقتارىنىڭ، باتىس-سولتۇستىك ايماقتارىندا حالىقتىڭ ورنالاسۋىندا تەڭدىك جوقتىعىن، كەيبىر ايماقتاردا حالىقتىڭ تىعىز ورنالاسۋى كوپتەگەن الەۋمەتتىك، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قيىندىقتار مەن سول ايماقتاردا ەكولوگيالىق احۋالدىڭ ناشارلاۋىنا الىپ كەلىپ جاتقاندىعىن كورە الامىز.
قانداستارمەن قانداي ماسەلەلەر بار؟
مەنىڭ ويىمشا وسىعان دەيىنگى كەزدەردە ب ا ق اقپاراتتارىندا قانداستاردا قازاقستانعا كەلۋ كەزدەرىندە تۋىنداعان ماسەلەلەرى تۋرالى، ولارعا قانداي كومەكتەر كەرەكتىگى، ولاردىڭ جەرگىلىكتى حالىقپەن بىرەگەيلەنۋى تۋرالى كوپتەگەن ماقالالار جازىلىپ، ماسەلەلەر كوتەرىلگەن بولاتىن. دەگەنىمەن، بۇل ماقالادا قانداستاردىڭ كەلۋىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ دامۋىنا اسەرى مەن جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ جاعدايىن قانداستاردىڭ جاعدايلارىن جاساعانداي ەتىپ بىردەي قاراستىرۋ تۋرالى ايتاتىن بولامىز. ماسەلەدە، نە سەبەپتى قانداستارعا جەرگىلىكتى حالىققا قاراعاندا الەۋمەتتىك كومەكتەردىڭ كوبىرەك جاسالىناتىندىعى جانە قانداستاردىڭ مەملەكەتتىڭ دامۋىندا اتقاراتىن قىزمەتتەرى مەن رولدەرى تۋرالى ايتىلادى.
قانداستاردىڭ تاريحي وتاندارىنا قونىستاندىرۋ تۋرالى قازاقستاندىقتاردىڭ پىكىرلەرى ءۇش قىرلى، ءبىرى ولاردىڭ كەلۋىن قولداپ جاتسا، ەكىنشىسى بەيتاراپ، ۇشىنشىلەرى ولاردىڭ كەلۋىنە قارسى پىكىرلەرىن بىلدىرۋدە.
ەندى ماسەلەنى قاراستىرساق، قانداستاردىڭ قازاقستانعا ورالۋلارىنىڭ العاشقىداعى باستى سەبەبى ول ەتنوستىق قۇرامدى وزگەرتۋ، ەلىمىزدىڭ شالعاي ايماقتارىن نىعايتۋ بولىپ تابىلاتىن. قازىرگى كەزدە قانداستار ىشكى ميگراسيالىق ۇردىستەرگە قاتىسىپ، ەكونوميكالىق جاعدايدى دا وزگەرتۋدە. ال بۇنداي ءۇردىس كەزىندە ميگراسياعا تۇسكەن ادامداردىڭ ءبىلىم ساپاسىنىڭ، بىلىكتىلىگىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايعا اسەرىن قاراستىرۋ كەرەك. مىسالى، اقش الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن وزىنە زياتكەرلەردى، ساراپشىلار قاۋىمىن تارتۋدا. بۇنداي تالانتتار سيليكون القابىنا، بوستون تەحنوپاركتەرىندە، اقش-تىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىن بارلىق سالالاردا قىزمەت ەتىپ، مەملەكەتتىڭ دامۋىنا ىقپال ەتۋدە. قازىرگى كەزدە باتىس ەۆروپا ەلدەرى دە اقش-تىڭ تاجىريبەسىن قولدانىپ، بارلىق الەمنەن زياتكەرلەردى ءوزىنىڭ دامۋىندا قولدانۋدا. ال قازاقستانعا كوپ جاعدايدا اۋىلشارۋاشىلىعى بويىنشا جۇمىس ىستەيتىندەر كەلىپ، كەرىسىنشە مەملەكەتتى دامىتاتىن ينجەنەرلەر، دارىگەرلەر، عالىمدار، IT- سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى كەتۋدە. قازىرگى كەزدە، قازاقستاننان ونىڭ دامۋىنا تىكەلەي اسەر ەتە الاتىن زيالى، ينتەللەكتۋالدى قاۋىمنىڭ وكىلدەرى مەن جاستارى كەتۋدە. وسىلايشا، قازاقستان ميگراسيالىق ءۇردىس كەزىندە ينتەللەكتۋالدىق جاعىنان تەڭسىزدىك ورناۋدا. مىسالى، جوعارىدا مەن ەلىمىزگە ميلليوننان استام قانداسىمىز كەلدى دەپ ايتتىم، ال ءقازىر بۇنى ەلىمىزدەن ميلليونعا جۋىق ينتەللەكتۋالدى قاۋىمنىڭ كەتىپ جاتقاندىعىمەن بايلانىستىرعىم كەلەدى. سونداي-اق، بۇل ماسەلەنى قاراستىرۋ كەزىندە قانداستاردىڭ بالالارى مەن قازاقستاندىقتاردىڭ وقۋ كەزىندە بولاتىن تەڭسىزدىكتەردى تەڭەستىرۋ كەرەك، ياعني جەرگىلىكتى قازاقستاندىق پەن قانداستىڭ ءبىلىم الۋ كەزىندە بەرىلەتىن مۇمكىندىكتەر تەڭ بولۋى مىندەتتى.
قازاقستاندىقتار اراسىندا قانداستارىمىز ناعىز قازاقتار دەگەن ماسەلە دە شىعۋدا، بۇل جەردە ناعىز قازاق ول بارلىعىمىز، ال وسىلاي قازاقستاردىڭ ىشىندە مىناۋ «ناعىز قازاق»، ال مىناۋ «قانداس قازاق»، مىناۋ «شالا قازاق» دەگەن بولىنۋلەر دە بار. بۇنىڭ بارلىعى ەرتەڭ وسىنداي كەرەمەت مەملەكەتىمىزدىڭ جويىلۋىنا الىپ كەلۋى مۇمكىن. وسىنى بارلىق قازاقستاندىقتار ءبىلۋى كەرەك. وتىز جىلدان استام تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندەگى تاريحىمىزدا مەملەكەتتىڭ ىشىندە ۇلتقا ءبولىنۋ ءيىسى ءالى دە بار، دەگەنىمەن بۇنداي بولىنۋشىلىك ويدى جويۋ كەرەك.
باق-دا قانداستارىمىز وزدەرىنىڭ جاعدايلارىن ايتىپ، ولاردىڭ الەۋمەتتىك احۋالدارىن جاقسارتۋدى سۇراپ جاتادى. دەگەنىمەن، وسى جەردە دە ءاربىر الەۋمەتتىك جاردەماقى مەن قانداستارىمىزدىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن قاراپايىم جۇمىسشى قازاقستاندىقتاردىڭ سالىق تولەۋىنەن الاتىندىعىن ەستەرىنە الۋى كەرەك.
قازاقستاندا قانداستاردى قولدايتىندار بىلاي دەۋى مۇمكىن: «قازاقتار وزدەرىنىڭ باۋىرلارىنا قامقور بولۋى كەرەك» دەپ. دەگەنىمەن، بۇل ءسوز دە پىكىرتالاس تۋىنداتۋى مۇمكىن. مىسالى، ەلىمىزدە حالىقتىڭ جاعدايى وزدەرىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا دا جەتەر-جەتپەس بولىپ جاتىر. سوندا، كەن ورىندارىندا تەر توگىپ جۇمىس ىستەپ جاتقاندار، مۇناي قازبالاپ جۇرگەن جۇمىسشىلار، عالىمدار، قاعازباستىلىقتان قينالعان وقىتۋشىلار مەن مۇعالىمدەر، تاڭعى سۋىقتا كوشە تازالاپ جۇرگەن جۇمىسشىلار، ناۋقاستاردىڭ مۇڭىن ەمدەپ جۇرگەن دارىگەرلەر، كوپ بالالى وتباسىنى اسىراپ جۇرگەن اتا-انالار، قازاقستاندا رەسمي تۇردە جۇمىس ىستەيتىن بارلىق جۇمىسشىلار، ولاردىڭ بارلىعى قانداستارىمىزدى اسىراۋ ءۇشىن قينالىپ جۇمىس ىستەۋدە مە؟ وسىلاردىڭ ىشىندە كىمدەر قانداستارعا قامقورلىق جاساۋى كەرەك؟ مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاندىقتاردىڭ جاعدايىن جاسايتىن، ولارعا قامقور بولاتىن ولار وزدەرى جانە ەڭبەكتەرى. سوندىقتان وسى جەردە مىنا تاجىريبەنى ەسكە الۋ كەرەك، امەريكا مەن باتىس ەۆروپاعا، انگلياعا، كورەيالارعا، قىتايعا، ت.ب. ەلدەرگە جۇمىس ىستەۋگە كەتكەن ەڭبەككە قابىلەتتى ميگرانتتار تەك ءبىر نارسەنى سۇرايدى، ول زاڭدى ستاتۋس جانە ولاردىڭ ەڭبەك ەتىپ، وزدەرىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتۋگە كەدەرگى كەلتىرمەۋدى عانا سۇرايدى، وسىنى بىزدە ۇستانۋىمىز كەرەك.
اتالعان ماسەلەلەردىڭ بارلىعى وزەكتى، ونىڭ بارلىعى ەلىمىزدىڭ دامۋىنا، حالىقتىڭ جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا قاتىستى ايتىلعان. ماقالانى قورىتىندىلاي كەلە ايتقىم كەلەتىنى، نە سەبەپتى قازاقستان ءوزىنىڭ دامۋ جولىندا «ادىلەتتى قازاقستاندى» قۇراتىن، ونىڭ جاڭا ەكونوميكالىق دامۋ باعدارىندا ايانباي ەڭبەك ەتە الاتىن، مەملەكەتتىڭ دامۋىنا ۇلەس قوساتىن ينتەللەكتۋالداردى مەملەكەتكە شاقىرمايدى؟ ءبىزدىڭ مەملەكەت ءوزىنىڭ دامۋىنا پايدالى بولاتىن ادامدارعا قولداۋ جاساۋى كەرەك. مىسالى قانداستاردى وتاندارىنا قايتارۋ كەزىندە ولاردىڭ شىققان تامىرى قازاق بولسا بولدى، سونىڭ بارلىعى قازاقستانعا قايتارىلعان بولاتىن. دەگەنىمەن، وسى كەزدە مەملەكەتتىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەتىن، قازاقي مادەنيەتكە ماحابباتى بار تاريحي وتانى قازاقستان بولعان ازاماتتاردى وتاندارىنا قايتارۋ كەرەك ەدى دەگەن ويدامىن. قازاقستان ول تەك قانا قازاقتاردان تۇرمايدى، ول كوپ ەتنوستى، كوپ كونفەسسيالى مەملەكەت، سول سەبەپتى اتالعان باعدارلاما بۇنى دا ەسكەرۋى كەرەك ەدى دەگەن ويدامىن.
قازاقستان ول بارلىعىمىزدىڭ ورتاق مەكەنىمىز، ورتاق انامىز، ورتاق جەرىمىز، ورتاق بولاشاعىمىز. مەملەكەت كوپتەگەن سىندارلى وزگەرىستەردەن ءوتتى، جاڭا باعدارىن قالىپتاستىردى، ەندى حالىقتىڭ دا ساناسىنىڭ بىرلىككە بۇرىلۋى كەرەك. قازاقستاندىقتار وزدەرىنىڭ بولاشاقتارىن قۇرۋ كەزىندە ەڭبەك ەتۋى كەرەك، وسى جولدا ادامي قۇندىلىقتاردى كەمەلدەندىرىپ، بىرلىك پەن تاتۋلىقتى ەسكەرىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ دامۋىنا تەر توگىپ، وزدەرىنىڭ وسى جولداعى ارەكەتتەرى ارقىلى مەملەكەتتىڭ ابىرويى مەن بەينەسىنە كىر كەلتىرمەۋى ءتيىس دەيمىن.
بەرىك احمەت، ساياساتتانۋشى
