وتباسىلىق قۇندىلىقتار، جاسىنا قاراماستان، قازاقستاندىق ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ ومىرىندە دە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. الايدا، بۇۇ-نىڭ قازاقستانداعى حالىقتى قونىستاندىرۋ قورى ۇلتتىق باعدارلامالارىنىڭ ۇيلەستىرۋشىسى عازيزا مولداقۇلوۆا اتاپ وتكەندەي، بىزدە اجىراسۋدىڭ دا جوعارى دەڭگەيى بايقالادى، بۇل وتباسى ينستيتۋتىنىڭ تۇتاستاي تۇراقتى ەمەس ەكەنىن اڭعارتادى. اسىرەسە، ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك جانە شىعىس وبلىستارىندا، استانا مەن الماتى قالالارىندا شايقالعان شاڭىراقتار بارشىلىق. ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك جانە باتىس وڭىرلەرىندە ەڭ اجىراساتىندار از-اق.
– ءبىز ۇكىمەتكە ۇلتتىق دامۋ باعدارلامالارى مەن ساياساتىن ازىرلەۋگە دەرەكتەر جيناۋ ءۇشىن ءتۇرلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە كومەكتەسەمىز. سونداي زەرتتەۋلەردىڭ ءبىرى 2019 جىلى ەلدىڭ دەموگرافيالىق دامۋ جاعدايىن كەشەندى تالداۋعا ارنالدى. ونىڭ ناتيجەسى كورسەتكەندەي، 2000 جىلى ەلىمىزدە اجىراسۋ 30 پايىز بولسا، 20 جىلدان كەيىن بۇل كورسەتكىش ناشارلاپ، بۇگىندە نەكەلەردىڭ 40 پايىزى بۇزىلۋدا. وسى ءۇردىس جالعاسا بەرسە، بولاشاقتا نەكەلەردىڭ ۇشتەن بىرىنەن استامى سوت زالىنان تابىلادى. بۇل جالپى وتباسى ينستيتۋتىنىڭ تۇراقسىزدىعىن اڭعارتادى، – دەدى عازيزا مولداقۇلوۆا.
ساراپشى قازاقستان بۇرىنعى كەڭەس وداعىندا وتباسىلىق قۇندىلىقتار مەن گەندەرلىك تەڭدىككە دەگەن كوزقاراستى باعالاۋ ءۇشىن «ۇرپاقتار جانە گەندەر» ۇلتتىق زەرتتەۋىن جۇرگىزگەن ساناۋلى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. بۇل دەرەكتەر رەسمي ستاتيستيكادا ۇلتتىق دامۋ باعدارلامالارى مەن ساياساتىن ازىرلەۋ ءۇشىن نەگىز بولىپ سانالادى.
– وسى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەلەرى ءالى دە بولسا وتباسىلىق قۇندىلىقتاردىڭ جاسىنا قاراماستان، قازاق ەرلەرى مەن ايەلدەرىنىڭ ومىرىندە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن دالەلدەيدى. سونىمەن قاتار، ەل تۇرعىندارى ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى ساقتاي وتىرىپ، وتباسىلىق قۇندىلىقتارعا قاتىستى ايتارلىقتاي پروگرەسسيۆتى كوزقاراستارعا يە. نەكە جانە وتباسىلىق مىنەز-قۇلىق - الەمدە بولىپ جاتقان ۇردىستەر. ماسەلەن، بىزگە تارتىلعان رەسپوندەنتتەردىڭ 94 پايىزى نەكە ومىرلىك بايلانىس دەپ سانايدى. ولار نەكەگە وتە بايىپتى قارايدى، – دەپ قوستى ول.
حالىقتىڭ كەلەسى توبى، ياعني 71 پايىزى نەكەدە تۇرماعان ەرلى-زايىپتىلاردىڭ نەكەگە قىزىعۋشىلىقتارى بولماسا دا، بىرگە تۇرۋى قالىپتى جاعداي ەكەنىن اتاپ وتەدى. الايدا، بۇل حالىقتىڭ 71 پايىزى تىركەلمەگەن نەكەدە تۇرادى دەگەن ءسوز ەمەس، رەسپوندەنتتەردىڭ پىكىرى، ساۋالناماعا قاتىسۋشىلاردىڭ كوزقاراسى. بۇل رەتتە ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ 58 پايىزى نەكە ەسكىرگەن ينستيتۋت ەكەنىن جەتكىزدى. «ءبىز وسى زەرتتەۋدى جۇرگىزگەن كەزدە نەگىزىنەن وتباسىن قۇرۋ تۋرالى سانالى شەشىمگە ءالى كەلمەگەن جاستاردىڭ جاۋابىن تىڭدادىق. تاعى ءبىر قىزىق دەرەك بولدى: رەسپوندەنتتەردىڭ «گوموسەكسۋاليست جۇپتاردىڭ قاراپايىم وتباسىلار سياقتى قۇقىقتارى بىردەي بولۋى كەرەك» دەگەن كوزقاراسى. ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ 30 پايىزى مۇنىمەن كەلىسەدى. ال ءبىز ادامداردان ساۋالناما جۇرگىزگەن كەزدە ۇلكەندەردىڭ دە وسىنداي رەاكسياسىن كوردىك»، – دەپ جالعاستىردى ول.
ەگەر گەندەرلىك قۇندىلىقتار تۋرالى ايتاتىن بولساق، ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ جوعارى ءبىلىم الۋى بىردەي ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيتىن رەسپوندەنتتەردىڭ ۇلەسى وتە جوعارى. جوعارى ءبىلىم الۋ ەرلەر ءۇشىن دە، ايەلدەر ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى. رەسپوندەنتتەردىڭ 60 پايىزى وتباسىنىڭ ءال-اۋقاتى ءۇشىن ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ەكەۋىنىڭ دە جۇمىسىنىڭ بولۋى كەرەك دەپ سانايدى. ۇيگە جانە بالالارعا قامقورلىقتى قاتىسۋشىلاردىڭ 55 پايىزى قۇپتاعان. گەندەرلىك قۇندىلىقتارعا دەگەن ادالدىق وتباسىلىق تابىسقا قاتىستى ماسەلەلەردە ءبىرشاما تومەن. ەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەر ادام ايەلدەن كوپ تابىس تاۋىپ، وتباسىن اسىراۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
– وكىنىشكە قاراي، ەرلەردىڭ 34 پايىزى عانا ايەلدەردى ەڭ جاقسى ساياسي كوشباسشى دەپ سانايدى. ەرلەردىڭ دەنى ەر-ازاماتتار ساياسي دەڭگەيدە شەشىم قابىلداۋى ءتيىس دەگەن پايىمدا. ەرلەردىڭ كوپشىلىگى ايەلدەر بالالاردى تاربيەلەۋ مەن ولارعا كۇتىم جاساۋ ماسەلەلەرىن شەشەدى دەگەندى قۇپتاعان، – دەپ سپيكەر ويىن ورتاعا سالدى.
جاۋاپتى اتا-انا تۋرالى ايتاتىن بولساق، وندا «بالا كۇتىمى بويىنشا جاۋاپكەرشىلىكتى ادەتتە ەر ادام نەمەسە ەكى سەرىكتەس اتقارادى» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەرلى-زايىپتى رەسپوندەنتتەردىڭ ۇلەسى ازىراق.
– شامامەن 75 پايىزى بالالارمەن ويناۋ جانە بالالارمەن بوس ۋاقىت وتكىزۋ ەرلەردىڭ جۇمىسى دەگەن پىكىردە. بالالارعا ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداۋعا كومەكتەسۋگە قاتىستى ساۋالناماعا قاتىسقان ەرلەردىڭ 55 پايىزى مۇنى اكەلەر جاساۋى كەرەك دەگەندى قولدادى. ال ەڭ ازى – ەرلەردىڭ 30 پايىزى «بالالار اۋىرعان كەزدە بالالارىمەن ۇيدە بولۋ كەرەك» دەپ جاۋاپ بەردى. بۇل ادەتتە ايەلدەردىڭ «ارتىقشىلىعى» بولىپ سانالادى. الايدا 14 جاسقا تولماعان بالالارى بار ساۋالناماعا قاتىسقان ەرلەردىڭ تەك ءۇش پايىزى عانا كۇتىمگە جاۋاپتى. ءيا، مۇنى ىستەۋ كەرەك جانە بۇل ەر كىسى ءۇشىن قالىپتى نارسە دەپ ايتقان، – دەيدى عازيزا مولداقۇلوۆا زەرتتەۋ دەرەكتەرىن كەلتىرىپ.
ساراپشىنىڭ پايىمىنشا، ەر ادامدار ءوز دەنساۋلىعىنا از كوڭىل بولەدى. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنىڭ ايىرماشىلىعى 8،5 جاس ەكەنىن بايقاتقان. ەرلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 2020 جىلى 67،09 جاس بولسا، ايەلدەردىكى 75،53 جاس. ال ءقازىر، وكىنىشكە قاراي، كوروناۆيرۋستىق پاندەميادان كەيىن قازاقستاندا ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنىڭ ايىرماشىلىعى ارتۋى مۇمكىن. سوندىقتان 50 جاستان باستاپ جانە ودان جوعارى ايەلدەردىڭ جەسىر قالۋ ىقتيمالدىعى جوعارى.
بۇل زەرتتەۋدىڭ ناتيجەلەرى وتباسىلاردى قولداۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياساتتى ازىرلەۋ كەزىندە نازارعا الىنادى. قوعام مەن وتباسى اراسىنداعى قارتتار مەن بالالارعا قامقورلىق جاساۋ مىندەتتەرىن بولۋگە كەلەتىن بولساق، ساۋالناماعا قاتىسقان حالىقتىڭ 25 پايىزعا جۋىعى مۇنى نەگىزىنەن مەملەكەت اتقارۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
– مەكتەپ وقۋشىلارىنا، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا، قارتتارعا، بالالارى بار جاستارعا جانە تابىسى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن از قارتتارعا ماتەريالدىق قولداۋ كورسەتۋدى حالقىمىزدىڭ تورتتەن ءبىرى بۇل مەملەكەتتىڭ مىندەتى دەپ سانايدى. سونىمەن قاتار رەسپوندەنتتەردىڭ 75 پايىزى بۇل قامقورلىقتى وتباسى كورسەتۋى كەرەك دەگەن پىكىردە. بۇل وتباسىلىق بايلانىستاردىڭ بەرىك بولۋىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك، – دەيدى ۇلتتىق باعدارلامالاردىڭ ۇيلەستىرۋشىسى.
مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ءاربىر ونىنشى شاڭىراقتىڭ، ياعني حالىقتىڭ 13 پايىزىنىڭ قارجىلىق جاعدايى قيىن. بۇل ازىق-تۇلىككە اقشا جەتكىلىكتى ەكەنىن بىلدىرەدى، ءبىراق كيىم-كەشەك ساتىپ الۋ كۇردەلى ماسەلەلەر تۋدىرادى. وتباسىلاردىڭ شامامەن 5 پايىزى وتە كەدەيلىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر، ءتىپتى تاماققا دا اقشا جەتپەيدى. وتباسىلاردىڭ ەداۋىر بولىگىنىڭ جەكە باسپاناسى جوق. بۇل ەرلەردىڭ 36 پايىزى، ايەلدەردىڭ 43 پايىزىن كورسەتتى.
«ءتىپتى بۇل سانداردا ءبىز گەندەرلىك ايىرماشىلىقتى بايقايمىز. ءوز باسپاناسى جوق ەرلەر كوپ، ءبىراق ولاردىڭ سانى ءالى دە باسپاناسى جوق ايەلدەرگە قاراعاندا ايتارلىقتاي از. بۇل ايەلدەردىڭ ءوز ۇيىندە زورلىق-زومبىلىققا ۇشىراۋىنىڭ قوسىمشا فاكتورى بولىپ تابىلادى. بۇل قالالاردا دا، اۋىلدىق جەرلەردە دە قالىپتاسقان تەندەنسيا رەتىندە بايقالادى»، - دەدى ول.
سونىمەن قاتار، زەرتتەۋ ۇيلەنگەن ەرلەرگە قاراعاندا، بويداق جىگىتتەردىڭ كۇيزەلىسكە جانە دەپرەسسياعا كوبىرەك بەيىم ەكەنىن دالەلدەپ بەردى. اسىرەسە، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالاردى تاربيەلەپ وتىرعان ەر ادامدار كوپ قيىندىق كورەدى.
– مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالاردى تاربيەلەۋ كەزىندە جالعىزباستى اكەلەردىڭ باستان كەشىرەتىن ماسەلەلەرىنىڭ تىزبەسىن انىقتاۋ قاجەتتىگىنە بايلانىستى ءبىز بيىل مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالاردى، اتاپ ايتقاندا ءاۋتيزمى بار بالالاردى تاربيەلەپ وتىرعان وتباسىلارعا زەرتتەۋ جۇرگىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ەستىمەيتىن بالالار، زاعيپتار، تىرەك-قيمىل اپپاراتى بۇزىلعان جەتكىنشەكتەر مەملەكەتتىك باعدارلامالار مەن جوبالاردىڭ، ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، الەۋمەتتەندىرۋ قىزمەتتەرىنىڭ يگىلىگىن كورىپ وتىر. ءبىراق اۋتيزم سياقتى دياگنوزى بار بالالار مەملەكەتتىك قامقورلىقپەن قامتىلماعان. ويتكەنى، دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ ءوزى دە، دياگنوستيكاسى دا دۇرىس جولعا قويىلماعان. بالالاردا مۇنداي دياگنوز نەعۇرلىم ەرتەرەك انىقتالسا، ولاردىڭ دەنساۋلىق جاعدايىن تۇزەتۋ جانە الەۋمەتتەندىرۋ وڭايىراق بولار ەدى، – دەيدى بۇۇ وكىلى.
گەندەرلىك تەڭدىككە قاتىستى وتە قىزىقتى جاعداي قالىپتاسقان. ءاربىر ءتورتىنشى ەر ادام ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرى تەڭ بولۋى كەرەك دەگەن تۇجىرىممەن كەلىسپەيدى. ال وزدەرىن تەرەڭ ءدىندار سانايتىن ەر ادامدار اراسىندا بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيتىندەر كوپ. ءدىندار ەرلەردىڭ 36 پايىزى ايەلدىڭ وتباسىندا ەر ادام سياقتى قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرى بولماۋى كەرەك دەپ سانايدى.
بۇل ماسەلە بويىنشا ەڭ جوعارى كورسەتكىشتەر تۇركىستان وبلىسى، شىمكەنت قالاسى جانە باتىس قازاقستان وبلىسىندا بولدى. ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ كوپشىلىگى جاقسى ايەل كۇيەۋىنىڭ پىكىرى مەن شەشىمىنە ەشقاشان كۇماندانبايدى. ايەلدەردىڭ 61 پايىزى جانە ەرلەردىڭ 80 پايىزى «كۇيەۋىڭىزدىڭ ايتقانىمەن كەلىسۋىڭىز كەرەك» دەپ ەسەپتەيدى. قالعان 36 پايىز ايەلدەر مەن 18 پايىز ەر ادامدار بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيدى. ولار وتباسىندا ايەلدىڭ دە ءوز پىكىرىن ءبىلدىرۋ جانە شەشىم قابىلداۋ قۇقىعى بولۋى كەرەك دەگەن پايىمدا. بالا كۇتىمى انانىڭ مىندەتى دەگەن پىكىردى كوپشىلىك قولدادى: ەرلەردىڭ 68 پايىزى، ايەلدەردىڭ 64 پايىزى.
«ەڭ وكىنىشتىسى، «ايەل ءوز وتباسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن زورلىق-زومبىلىققا توتەپ بەرۋى كەرەك» دەگەن پىكىردى ايەلدەردىڭ 9 پايىزى ايتقان، ياعني ءاربىر ونىنشى ايەل «ءوزىن قۇتقارۋ ءۇشىن تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا ءتوزۋى كەرەك» كورىنەدى. ال بۇل پىكىرمەن ەكى ەسە كوپ ەر ادامدار كەلىسەدى – 21 پايىز. مۇنى قولدايتىن رەسپوندەنتتەردىڭ 41 پايىزى بۇعان ءبىرشاما نەمەسە تولىعىمەن كەلىسەتىن وتە ءدىندار ادامدار»، - دەيدى سپيكەر.
سونىمەن بىرگە ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ ءابسوليۋتتى كوپشىلىگى (ەرلەردىڭ 68 پايىزى، ايەلدەردىڭ 83 پايىزى) قازاقستاندا ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ تەڭدىگىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءالى دە جۇمىس ىستەۋ كەرەك دەپ سانايدى. ال ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ كوپشىلىگى وتباسىندا جاقسى قارىم-قاتىناستا ەكەنىن اتاپ وكەن. ءبىراق پروبلەمالار بار، وتباسىلىق ومىردەگى ەڭ كوپ كەزدەسەتىن ماسەلەلەر – قارجىلىق قيىندىقتار.
– بۇل ءارتۇرلى قاجەتتىلىكتەردى قاناعاتتاندىرۋعا قاراجاتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، باعانىڭ ءجيى كوتەرىلۋى جانە سونىڭ سالدارىنان پايدا بولعان نەسيەلەر دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ەكىنشىسى – تۇرعىن ءۇي پروبلەماسى، كوبىنەسە جەكە باسپانانىڭ بولماۋى، شىن مانىندە نەسيەگە كىرۋگە الىپ كەلەدى. وتباسىن قولداۋ باعدارلامالارىن ازىرلەۋ كەزىندە وسى ەكى نەگىزگى فاكتور مىندەتتى تۇردە ەسكەرىلۋى كەرەك. جاس جۇبايلاردى قولجەتىمدى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كەيبىر جەڭىلدىك باعدارلامالارىن، نەكە قۇرۋدى جوسپارلاپ وتىرعان جاستارعا اقپاراتتىق-تانىمدىق ماتەريالدار مەن كۋرستار بەرۋ قاجەت، – دەپ ەسەپتەيدى ول.
عازيزا مولداقۇلوۆانىڭ ايتۋىنشا، كامەلەتكە تولماعان بالالاردى تاربيەلەۋگە جانە ولاردىڭ كۇتىمىنە اكەلەردىڭ قاتىسۋى جەتكىلىكسىز. ءاربىر ءۇشىنشى وتباسىندا نەگىزگى كىرىستى قامتاماسىز ەتۋگە ەرلى-زايىپتىلاردىڭ تەڭ ۇلەسى بولۋى ءتيىس. ياعني، ەر ادامدار وزدەرىن نەگىزگى اسىراۋشى دەپ ەسەپتەسە، ايەلدەردىڭ دە نەگىزگى اسىراۋشىعا اينالعانىن ۇمىتادى. وسىلايشا، ەر ادامدار وتباسىنداعى قىزمەت اياسىن شەكتەيدى. ول گەندەرلىك تەڭدىكتى ىلگەرىلەتۋگە جانە وتباسىلىق جاۋاپكەرشىلىكتى بولىسۋگە ەرلەردىڭ قاتىسۋىن كۇشەيتۋ ءۇشىن پىكىر كوشباسشىلارى مەن تانىمال تۇلعالار سانالى اكە بولۋ تۇجىرىمداماسىن ىلگەرىلەتىپ، ءتيىستى اقپاراتتىق ناۋقاندار مەن ترەنينگتەر ۇيىمداستىرۋ قاجەت دەگەن پىكىردە. سونداي-اق ءاقپاراتتىق-بىلىم بەرۋ ماتەريالدارىنىڭ پاكەتىن ازىرلەپ، ۆولونتەرلەردى دايىنداعان ابزال.
سونداي-اق بۇۇ-نىڭ قازاقستانداعى حالىقتى قونىستاندىرۋ قورىنىڭ ۇلتتىق باعدارلامالارىنىڭ ۇيلەستىرۋشىسى ەلىمىزدەگى باسىم ەكى كونفەسسيا – يسلام مەن پراۆوسلاۆيەلىك حريستياندىق ءدىني ۇيىمدارمەن جانە جەتەكشىلەرىمەن جۇمىس ىستەۋ قاجەتتىگىن العا تارتتى.
«ءبىز وسى باعىتتاعى جۇمىستى 12 جىلدان بەرى اتقارىپ كەلەمىز، وسى ءدىني اعىمداردىڭ گۋمانيتارلىق كانوندارىن زەرتتەدىك. ءبىر قىزىعى، يسلامدا ايەلدەردىڭ قۇقىقتارى، ەرلەردىڭ مىندەتتەرى وتە كوپ. ءبىراق قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن ايەل زورلىق-زومبىلىققا شىداپ، ەشكىمگە ايتپاي، ۇيدە وتىرىپ، ءوز پىكىرىن بىلدىرمەي جۇرە بەرەدى. سونىمەن قاتار ولاردىڭ كۇيەۋلەرى ادەيى ايەلدەرىن «ساپتا» ۇستايدى. بۇل دۇرىس ەمەس. مۇحاممەد پايعامبار ءدىندارلارعا ۇلگى بولۋى كەرەك، ويتكەنى ول ءتورت ايەلىن كاسىپتى دامىتۋدا، ءبىلىم بەرۋدە، ءتىپتى ءۇي شارۋاسىن بولىسۋدە ۇنەمى قولداپ وتىردى. ول ايەلىن ەشقاشان رەنجىتپەگەن، ءارقاشان بالالاردى قاتتى جاقسى كورگەن جانە ولارمەن ۋاقىت وتكىزگەن، ەگەر وزدەرىن تەرەڭ ءدىندار سانايتىن ەر ادامدار وزدەرىنە كىم ۇلگى بولۋى كەرەكتىگىن بىلسە، بۇل ماسەلەدە دەموكراتيالىق بولار ەدى»، - دەدى مولداقۇلوۆا.
ول ءوز ۇيىمىنىڭ وتباسىن قۇرعىسى كەلەتىن مۇسىلمان جۇپتارى ءۇشىن نۇسقاۋلىق ازىرلەگەنىن حابارلادى. قۇجاتتى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى ماقۇلداعان، ەلىمىزدەگى بارلىق مەشىتتەردە بار.
اينۇر جۇماحان
